ادبیات مقاومت بیان رویارویی و تقابل دو اندیشه و تفکر است که یکی بر پایه بی‌عدالتی و سلطه‌جویی استوار است و دیگری جبهه مقابل آن که برای احقاق حق تلاش می‌کند. قرآن دفاع از مظلومان را یک وظیفه شرعی می‌داند و پذیرش ظلم را نکوهش می‌کند. خداوند سبحان، عزتمندی مسلمانان، اقتدار مؤمنان، برون‌رفت از انفعال و شکست و انزوای معاندان را نتیجه مقاومت در برابر مفسدان می‌داند و به بندگان خویش می‌فرماید که در برابر بی‌عدالتی‌ها سر تسلیم فرود نیاورند و با تمام وجود به مقابله بپردازند. از دیدگاه قرآن، هدف اصلی مقاومت ایجاد تعادل و توازن در جامعه است. بینش دینی، مقاومت جمعی در مقابل سلطه‌جویان را می‌طلبد و همه آحاد جامعه را در برابر زورگویان مسئول می‌داند.

از این‌رو،  نشست تبیینی «مؤلفه‌های محور مقاومت از منظر قرآن کریم با محوریت مکتب سید مقاومت» ویژه شهادت سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان به همت خبرگزاری ایکنا شعبه قم، یکشنبه، ۱۵ مهرماه برگزار شد، در این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصادق یوسفی‌مقدم، رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم به ارائه مطالبی پرداخت که در بخش اول آن، مفهوم مقاومت، مؤلفه‌های محور مقاومت، هویت جامعه و مقاومت و ارتباط دین حقیقی و مقاومت مطرح شد، در ادامه بخش دوم از نظر می‌گذرد:

نگاه راهبردی و تمدنی به مقاومت

مقاومت راهبردی استراتژيک با برنامه‌های سازمان‌یافته برای تقويت معرفت و پيشرفت جامعه اسلامی و برخوردار از نقش دفاعی در برابر استكبار است. مقاومت تمدنی مبتنی بر معرفت، باور، علوم و فنون، هنر، اخلاق و قانون است. كنترل‌كننده و سامان‌دهنده زندگى اجتماعى انسان با تقسيم كار و پديد آمدن عناصر اقتصادى، قضايى، فرهنگى، اخلاقى و مذهبى است.

قرآن كريم با یادکرد از مردمان بى‌بهره از تمدن (سوره كهف/ آيات ۱۸، ۸۶، ۹۰، ۹۳)، به جوامع متمدن اشاره و ظرفیت‌های مادى و معنوی و نشانه‌هاى تمدنی آنان را كه با مقاومت انبیای الهی و مؤمنان به آن‌ها پدید آمده، بيان كرده است. 

سوره سبأ با ۵۴ آيه آموزه‌های بسزایی درباره تشکیل جامعه متمدن را مطرح می‌کند، از جمله آن می‌توان به مسائل اعتقادى مربوط به مبدأ، معاد و نبوت، بيان نعمت‌هاى بزرگ الهی و سرنوشت شكرگزاران و كفران‌كنندگان، بيان بخش‌هايى از تمدن شکل یافته با مقاومت داود و سليمان، دعوت به تفكر و تعقل و تقويت ايمان و عمل صالح و عوامل تشكيل و ثبات تمدن شايسته و تضمين سعادت‏ بشر اشاره کرد.

در آيات ۱۰۱ تا ۱۰۳ بقره، تمدن سليمانی و داودی را نتيجه تعاليم و مقاومت پیروان موسى دانسته و نشان می‌دهد كه آن تمدن مبتنی بر ايمان، عمل صالح، تعقل، علم، حكمت و عدالت، در سایه مقاومت استوار و گسترش يافت و متقابلاً پدیده شوم جادوگری و اندیشه‌های شیطانی، ايمان، عمل صالح، علم، حكمت و عدالت آن جامعه را سست و تمدن آنان را متلاشی كرد.

همين مطلب در آیات ۱۵، ۱۶ و ۱۷ سوره سبأ «لَقَدْ كانَ لِسَبَإٍ في‏ مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمينٍ وَ شِمالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَيْ‏ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَليلٍ ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجازي إِلاَّ الْكَفُورَ» آمده است.

نگاه آسیب‌شناسانه و درس‌آموز به تمدن‌هاى پيشين

گزارش قرآن از تمدن‌هاى پيشين غالباً آسيب‌شناسانه و درس‌آموز است و از جامعه مى‌خواهد با بررسی دلایل شکست و موفقیت آن تمدن‌ها، از آنها عبرت بگيرد و به تقويت عوامل مثبت و اصلاح عوامل ضعف همت کند. چنانکه در آیات ۱۳۷ تا ۱۴۱ سوره آل عمران، با بیان اینکه پيش از شما امت‌های متمدنی بوده‌اند که بر آن‌ها سنت‌‏ها و روش‌هایی حاکم بوده است، از امت اسلامی می‌خواهد که با بررسی آن سنت‏‌ها و تمدن‌ها درک کند كه فرجام آنان چگونه بوده است و از مؤمنان می‌خواهد، سستى نكرده و از شكست‌ها و سختی‌ها اندوهگين نشوند و از ايمان خود صیانت کنند که عاقبت ظفر، نصرت و پیروزی از آن آنان خواهد بود.

سپس به جامعه هشدار می‌دهد که در هیچ شرایطی دست از مقاومت برندارید و بدانید که اگر در مبارزه و مقابله با دشمن گزندى اقتصادی، سیاسی، نظامی و جانی به شما می‌رسد، به دشمنان شما نيز گزندى مانند آن می‌رسد. نیز بدانید که شكست و پيروزى‏ ميان مردم روى علل و اسباب همواره در جریان است. همان‌طور که در قرآن کریم، آیات ۱۳۷ تا ۱۴۲ سوره آل عمران آمده است: «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُروا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبينَ هذا بَيانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقينَ وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا وَ يَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَداءَ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمينَ وَ لِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا وَ يَمْحَقَ الْكافِرينَ أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذينَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ يَعْلَمَ الصَّابِرينَ.»

تقويت ايمان و خداباوری و تقوا از مؤلفه‌های محور مقاومت است که در آیات متعددی از قرآن کریم به آن اشاره شده است. یاد خداوند از مؤلفه‌های محور مقاومت در آیه ۱۳۶ سوره نساء آمده است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْكِتابِ الَّذي نَزَّلَ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ الْكِتابِ الَّذي أَنْزَلَ مِنْ قَبْل» و نیز آیه ۴۱ سوره احزاب «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثيراً» به آن اشاره دارد؛ همچنین مؤلفه تقوا در آیه ۲۹ سوره انفال آمده است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمِ.»

از دیگر مؤلفه‌های تمدن اسلامی آن است که امت از غير خداوند نمی‌هراسند و به اينكه مؤمنان هيچ قدرتی از خداوند و هیچ زمانی در مقابل مستكبران سر تسليم و ذلت فرود نمی‌آورند، که در آیه ۱۳۹ سوره آل عمران به آن اشاره شده است: «وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ» همچنین در آیه ۳۵ سوره محمد آمده است: «فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَكُمْ وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمالَكُمْ» و نیز در آیه ۲۴۹ سوره بقره می‌خوانیم: «كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَليلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرينَ»  و در آیه ۳۰ سوره فصلت آمده است: «إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتي‏ كُنْتُمْ تُوعَدُون.‏»

مؤلفه‌های جامعه متمدن

در مقابل از مهمترين برنامه‌های استكبار، تضعيف دين اسلام است. تبارشناسی اين مطلب به زمان پيامبر اكرم(ص) باز می‌گردد که در آیات ۱۲۰، ۱۰۹ و ۲۱۷ سوره بقره، آیه ۸۹ سوره نساء و آیه ۸ سوره صف به آن اشاره شده است. امروز نيز مستكبران با همين روش تلاش می‌كنند تا دين الهی را نابود و مسلمانان را نسبت به قرآن و اسلام بی‌اعتقاد كنند. 

مبارزه با استكبار و اجتناب از سلطه‌پذيری از دیگر مؤلفه‌های جامعه متمدن است. يكی از مهم‌ترين اهداف كشورهای استكباری، استعمار و استثمار كشورهای جهان سوم و خصوصاً كشورهای اسلامی است، اما قرآن با آن مقابله می‌كند که در آیه ۶۰ سوره انفال به آن اشاره می‌شود: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ وَ آخَرينَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‏ءٍ في‏ سَبيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُون‏.» 

يكی از مهم‌ترين رويكردهای استعمار و استكبار در غلبه به كشورهای اسلامی ايجاد تفرقه در مقابل دعوت قرآن است، بنابراین حفظ اتحاد و يكپارچگی و پرهيز از تفرقه و نفاق از مؤلفه‌های مهم تمدن است که در سوره حجرات آیه ۱۰ به آن اشاره شده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ».

امام علی(ع) در اهميت وحدت می‌فرماید: «اصلاح اختلاف‌ها، از تمامی نمازها و روزه‏ها برتر است.» شايد علت ترجيح اصلاح اختلافات اين باشد كه با از‌هم‌گسيختگی جامعه، زمينه نابودی آموزه‌های دينی از جمله نماز و روزه نيز فراهم می‌شود.