حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریمحجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده، نوشته است: در پیشگاه الهی تنها اعمالی ارزش دارد که با اخلاص و رضایت خداوند همراه باشد، به همین جهت تمام اعمال در قرآن کریم به نوعی مقید به اخلاص و قصد قربت شده‌اند. درباره جهاد در آیه ۲۱۸ سوره بقره می‌فرماید: «وَ الَّذینَ هاجروا و جاهَدوا فی سبیل الله»؛ و در بقره ۱۶۹ درباره شهادت می‌خوانیم: «الذین قتلوا فی سبیل الله»؛ و در بقره ۲۶۲ درباره انفاق می‌خوانیم: «و الذین یُنفِقونَ اَموالَهم فی سبیل الله».

قرآن افرادی را به‌عنوان اسوه مطرح نموده، که کارشان بر محور رضای خداوند بوده است، از جمله در آیه ۱۶۲ سوره انعام از زبان حضرت ابراهیم(ع) می‌خوانیم: «قل اِنَّ صَلاتی و نُسُکی و مَحیایَ و مَماتی لِله رَبِّ العالمین لا شریک له و بذالک اُمرِتُ و اَنا اَوَّلُ المُسلِمین؛ بگو نماز و تمام عبادات من، و زندگی و مرگ من، همه برای خداوند، پروردگار جهانیان است. همتایی برای او نیست و به همین مأمور شده‌ام و من نخستین مسلمانم.»

درباره امیرمؤمنان(ع) در بقره ۲۰۷ قرآن می‌خوانیم: «و مِنَ النّاسِ مَن یَشرِی نَفسَهُ اِبتغاءَ مَرضاةِ الله واللهُ رَؤوفٌ بِالعِباد؛ و از مردم کسی است که جان خود را به خاطر خشنودی خدا می‌فروشد، و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.»

از آنچه بیان شد و غیر آن از آیات قرآن به خوبی استفاده می‌شود که اعمالی در پیشگاه الهی ارزش دارد که همراه با اخلاص و رضایت الهی باشد و افرادی در نزد او منزلت دارند که در مسیر رضایت حق قدم بردارند.

اخلاص در روایات

رضایت خداوند و خود را خالص کردن در درگاه الهی

امام علی(ع) فرمودند: «طوبی لِمن اَخلَصَ لِلهِ عَمَلَهُ و عِلمَهُ و حُبَّهُ و بُغضَهُ و اَخذَهُ و تَرکَهُ و کَلامَهُ و صَمتَهُ؛ خوشا به حال کسی که عمل و علم و دوستی و دشمنی و گرفتن و ترک کردن و سخن گفتن و سکوتش را برای خداوند خالص کرده است.»(محمدی ری‌شهری، منتخب میزان‌الحکمه، سیدحمید حسینی (قم - دارالحدیث، ۱۳۸۰، چاپ دوم)

از رجبعلی خیاط نقل شده است: «در تشییع جنازه آیت‌الله بروجردی جمعیت بسیاری آمدند و تشییع باشکوهی شد، در عالم معنا از ایشان پرسیدم که چطور شد از شما این اندازه تجلیل کردند؟ فرمود: تمام طلبه‌ها را برای خدا درس می‌دادم.»(محمدی ری‌شهری، کیمیای محبت (دارالحدیث، چاپ سوم، ۱۳۷۸)، ص ۱۸۵)

پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اِذا عَمِلتَ عَمَلاً فَاعمَل لِلهِ خالِصاً لِاَنَّهُ لا یَقبَلُ مِن عِبادهِ الاَعمالَ اِلّا ما کانَ خالِصاً؛ هرگاه عملی انجام دادی، پس برای خدا خالصانه انجام بده؛ زیرا خداوند فقط اعمالی را از بندگان می‌پذیرد که خالصانه انجام شده باشد.»(منتخب میزان‌الحکمه (همان)، ص ۵۲۰، روایت ۶۳۲۲)

امام صادق(ع) فرمودند: «راسُ طاعة ِالله الرضا بِما صَنعَ اللهُ فیما اَحَبَّ العبدُ و فیما کَرِهَ؛ سر و اساس بندگی خداوند، راضی بودن به آن چیزی است که خداوند پیش می‌آورد؛ در آنچه بنده دوست دارد و یا ناخوشایند اوست.»(دارالحدیث، چاپ سوم، ص ۲۲۰، روایت ۲۶۱۵، بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۲۰۸، حدیث ۱۷)

امام حسین(ع) فرمود: «مَن طَلَبَ رضا اللهِ بِسَخَطِ الناسِ کَفاهُ اللهُ اُمورَ النّاسِ ومَن طَلبَ رِضا الناسِ بِسَخَطِ الله وَکَّلَهُ اللهُ اِلیَ النّاسِ؛ هرکس رضایت خدا را بخواهد هر چند با خشم مردم همراه شود؛ خداوند او را از امور مردم کفایت می کند، و هر کس که دنبال رضایت مردم باشد با به خشم آوردن خداوند، خداوند او را به مردم وا می‌گذارد.»(دارالحدیث، چاپ سوم، ص ۲۲۱، روایت ۲۶۳۷)

از بارزترین ویژگی‌ها و اوصاف امام حسین(ع) این است که در تمام زندگی، گفتار و رفتار و کردارش طبق رضایت حق و در مسیر الهی بود. جز از رضای خدا دم نزد و جز خدا ندید و جز سخن خدا نشنید و راستی که او به تمام معنی یک بنده سراپا تسلیم الهی بود. به نمونه‌هایی در این رابطه اشاره می‌شود:

قیام برای خدا

آن حضرت فرمودند: «اللهم اِنَّکَ تَعلَمُ اَنَّهُ لَم یَکُن ما کانَ مِنّا تَنافُساً فی سُلطانٍ، ولا اِلتماساً مِن فُضولِ الحُطامِ ولکِن لِنَری المَعالمَ مِن دینکَ ونُظهِر الاصلاحَ فی بِلادِک و یَامَنَ المظلومونَ مِن عِبادِک و یَعمَلَ بِفَرائِضِکَ و سُنَّتِکَ و اَحکامِک؛ بار خدایا تو خود می‌دانی آنچه از ما سر زد، رقابت برای دستیابی به سلطنت و آرزوی زیاد کردن کالای بی ارزش دنیا نبوده است؛ بلکه برای این بوده که نشانه‌های دین تو را افراشته ببینیم و اصلاح را در شهرهایت آشکار نماییم و بندگان ستمدیده‌ات منیت یابند و به واجبات و سنت‌ها و احکام تو عمل شود.»(موسوعة، ص ۲۷۶)

امام حسین(ع) در کنار قبر پیامبر اکرم(ص) به درگاه خداوند عرض می‌کند: «اللهم اِنّی اُحِبُّ المعروفَ و اُنکِرَ المُنکَر واَنا اَسئلک یا ذالجلال و الاکرام بِحقِّ القَبرِ ومَن فیه اِّلا اَختَرتُ مِن اَمری هذا ما هو لَک رِضاً و لِرسولک فیه رضی؛ خدایا! به‌راستی من معروف را دوست دارم و منکر را زشت می‌دارم. ای خدای بزرگ و بزرگوار من از تو می خواهم به حق این قبر (پیامبر اکرم) و کسی که درون آن است، که برای من در این قیام آنچه رضایت تو و پیامبرت در آن است پیش آوری.»

پس از آنکه امام حسین(ع) از مدینه به‌سوی مکه حرکت کرد، در مکه سخنان زیادی ایراد فرمود. در یکی از آنها فرمود: «الحمدلله و ما شاءالله و لا قوة الا بالله... رضی الله رِضانا اهلَ البیت نَصبر علی بَلائِه؛ سپاس برای خداست، آنچه خدا بخواهد همان خواهد بود و قوتی جز برای خدا نیست...، خشنودی خدا، خشنودی ما اهل بیت است و در مقابل بلای او صبر می‌کنیم.»(بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۶۶، فرهنگ سخنان امام حسین، ص ۲۷۴؛ عوالم بحرانی، ج ۱۷، ص ۲۱۶)

هنگامی که تیر به سینه حضرت اصابت کرد و به زمین افتاد فرمود: «بسم الله و بالله وفی سبیل الله وعلی ملة رسول الله؛ به نام خدا و به یاد خدا و در راه خدا و بر دین رسول خدا شهید می‌شوم.»(سوگنامه آل محمد(ص)، ص ۳۵۹؛ منتهی‌الامال، علمیه اسلامیه، ج ۱، ص ۲۸۶)

امام حسین(ع) نه تنها در لحظه شهادت زمزمه «فی سبیل الله» به زبان داشت بلکه همیشه در صبحگاهان و شامگاهان این دعا را به زبان داشت: «بسم الله وبالله ومن الله و الی الله وفی سبیل الله و علی ملة رسول الله، و توکلت علی الله، و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم. اللهم انی اَسلمتُ نَفسی اِلیک، و وَجَّهتُ وَجهی اِلَیک و فَوَّضتُ امری اِلیک، اِیّاک اَساَلُ العافیة من کُلِّ سُوء فی الدنیا و الآخرة: به نام خدا و به یاد خدا، از خداوند و به‌سوی او، و در راه او، بر آیین پیامبر او، و بر خداوند توکل کردم و نیرو و قدرتی جز به اراده خداوند بزرگ نیست. پروردگارا! جانم را به تو تسلیم کرده و چهره‌ام را به‌سوی تو گردانده و کارم را به تو واگذار نموده و از تو سلامتی از هر بدی در دنیا و آخرت را خواهانم.» در سراسر دعای فوق خدا محوری، رضایت الهی، و خشنودی به رضایت خداوند موج می زند؛ اخلاص محصول یقین، قدرت ایمان، علم، قطع امید از مردم، و عبادت پروردگار است.» (بحارالانوار، ج ۸۶، ص ۳۱۳، حدیث ۶۵؛ فرهنگ سخنان امام حسین علیه السلام (همان)، ص ۳۱۶)

آثار و فواید اخلاص

بصیرت و نورانیت دل

رسول خدا(ص) فرمود: «مَا أَخْلَصَ عَبْدٌ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً إِلاّ جَرَتْ یَنَابِیعُ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسانِهِ؛ هیچ بنده‌ای چهل روز متوالی قدم در وادی اخلاص ننهاد جز آنکه چشمه‌های حکمت و معرفت از قلبش بر زبان او جاری می‌شود.»(بحارالانوار، چاپ بیروت، ج ٦٧، ص ٢٤٢)

خضوع تمام ماسوی الله در برابر انسان مخلص

«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَخْشَعُ لَهُ کُلُّ شَیءٍ وَ یَهَابُهُ کُلُّ شَیءٍ ثُمَّ قَالَ: إِذَا کَانَ مُخْلِصاً لِلّهِ أَخافَ اللهُ مِنْهُ کُلَّ شَیءٍ حَتَّی هَوّامَّ الْأَرْضَ وَ سِبَاعَها وَ طَیْرَ السَّماءِ؛ بی‌تردید، هر چیز در برابر مؤمن خاشع و خاضع است و همه چیز از او هیبت دارد. چنانچه بنده مخلص باشد خداوند ترس او را در دل همه چیز حتی حشرات زمین و پرندگان آسمان قرار می‌دهد.»(بحارالانوار، ج ٦٧، ص ٢٤٨، حدیث ٢١)

کفایت امر و درمانده نشدن در کارها

«قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لا أَطَّلِعُ عَلَی قَلْبِ عَبْدٍ فَأَعْلَمُ مِنْهُ حُبَّ الْإِخْلاصِ لِطاعَتِی وَلِوَجْهِی وَ ابْتِغاءِ مَرْضاتِی إِلاّ تَوَلَّیْتُ تَقْوِیمَهُ وَ سِیَاسَتَهُ؛ هرگاه دل بنده‌ام را بنگرم و دريابم كه از روى اخلاص و براى خشنودى من طاعتم را به جا مى‌آورد، اصلاح و تربيت او را خود به عهده گيرم.» (بحارالانوار، ج ٨٢، ص ١٣٦، حدیث)

بالا رفتن اعمال و قبولی آن

پیامبر اکرم(ص) فرمود: «أیُّهَا النّاسُ أخْلِصُوا أعْمالَکُمْ لِلّهِ تَعالی فَإنَّ اللهَ لایَقْبَلُ إلاّ ما خَلُصَ لَهُ؛ ای مردم! اعمالتان را برای خدای متعال خالص کنید زیرا خدا عملی را می‌پذیرد که فقط برای او باشد.» (تفسیر قرطبی، ج ۵، ص ١٨٠ذیل آیه‌ ٣٦ سوه‌ی نساء)

از روایاتی که گذشت معلوم می‌شود که اسلام به کیفیت عمل بیشتر اهمیت می‌دهد تا به کمیت آن. به تعبیر دیگر، آنچه در پیشگاه خداوند ارزشمند است تنها خلوص نیت است و زیاد بودن عمل موجب تقرب نمی‌شود.