بخشاول: ارائهبحث

تنقیحموضوعنشست

درایننشستعلمی‌یکیازموضوعاتپرچالشعلمی‌مطرحمی‌شودوآنعبارتاستازنقددیدگاهمفسراندربارهماهیتنافرمانیحضرتآدم. اینموضوعازموضوعاتبسیارکهنوچالشیاستکهدرادیانپیشازاسلامودراسلاممطرحبودهاست. البتهدردیناسلامجلوهویژه‌اییافتهاست،چونازدیدگاهدیناسلامحضرتآدمپیامبرالهیمی‌باشد. ازویژگی‌هایپیامبرانعصمتاست،یعنیسهو،نیسانوعصیاندرزندگیآنانوجودنداردوآنانمرتکبخطایعلمی‌وعملینمی‌شوند. ایندرحالیاستکهقرآنکریمبهحضرتآدم،نسیانوعصیانرانسبتدادهاست. مفسراندربارهتنافیاصلعصمتانبیاوآنچهدرقرآنبهحضرتآدمنسبتدادهشدهدیدگاه‌هایمتعددیارائهداده‌اند. اینموضوعازموضوعاتکلامی‌استکهآیاآنچهدرقرآنبهآدمنسبتدادهشدهاستباعصمتویتنافیداردیانه؟بسیاریازمفسرانتلاشکرده‌اندبهاینپرسشپاسخدهند.

نظریهپردازمحترمجنابحجتالاسلاموالمسلمیندکترعلیاسدیبرایپرسشیادشدهپاسخجدیدیارائهداده‌اند. دراینجلسهویدیدگاهخودشراارائهمی‌دهندوازنقدناقدمحترم،حجتالاسلاموالمسلمینمحمدصادقیوسفی‌مقدموحاضرانبهره‌می‌بریم.

نافرمانیحضرتآدمدرکتبمقدس

-آقایاسدی: خوردنازشجرهممنوعهیانافرمانییاگناهِنخستینحضرتآدمازآموزه‌هایکهنوبحثبرانگیزادیانتوحیدی (مسحیت،یهودیتواسلام ) است. درعهدعتیقوسفرتکوینبهصورتیتلاششدهتااینمسألهحلشود. درآنجابانسبتدادنهمهگناهانبهحضرتحوا،حضرتآدمازاینمخالفتتبرئهشدهاست؛چونابلیسازطریقحواآدمرابهخوردنازمیوهشجرهممنوعهوادداشت،بدینروستکهخدابهحواگفتکهشمارابخاطراینکاردچارسهکیفرمی‌کنم؛دردزایمان،عادتماهیانهوتسلطهمیشگیمردبرتو. اینکیفرهادرمنابعتفسیریتوسعهپیداکردهوبهپانزدهکیفررسیدهاست. درمسیحیتبحثفدیهومصلوبشدنحضرتعیسیدررابطهباهمینجریانحضرتآدماست. آنانمعتقدندکهباگناهنخسینونافرمانیحضرتآدمانسانذاتابدکار،گناهکاروشریرشدوبرایبرطرفشدنآثاراینشرارت،یکقربانیلازمبودوآنقربانیکسیجزپسرخدا،حضرتعیسینیست. ایناندیشهدرمسیحیتمتأثرازاندیشهیونانباستاناست. دراسلامنیزهموارهیکیازچالش‌هایمهمِمربوطبهعصمتانبیابودهاست. البتهدرگسترهعصمتانبیامیانفرقه‌هایاسلامی‌اختلافاست،گرچهدراصلعصمتانبیامیانمسلماناناتفاقنظراست. یکیازآیاتیکهایدهعصمتانبیارادچارچالشمی‌کند،آیاتمربوطبهحضرتآدماست. خداوندپسازاسکانآدموحوادربهشتآنانراازنزدیکشدنبهدرختمعینینهیکردوهشداردادکهدرصورتخوردنازمیوهآنازبهشتاخراجخواهندشد،اماآنانباوسوسه‌هایشیطانازمیوهآندرختخوردندوبااخراجازبهشتبهرویزمینآمدند.

دیدگاهمفسراندرایجادسازگاریمیاننافرمانیوعصمتآدم

 مفسرانبرایایجادسازگاریمیاننافرمانیوعصمتآدمدیدگاه‌هایگوناگونیمطرحکرده‌اندکهمی‌توانهمهآندیدگاه‌هارابهسهدستهکلیتقسیم‌بندیکرد. 1. غیرعمدیبودنخوردنازمیوهشجرهممنوعه؛ 2. آگاهانهبودنخوردنازمیوهشجرهممنوعهبااختلافدربارهماهیتنهیازخوردنازمیوهشجرهممنوعه؛گروهینهیراتحریمی‌ونافرمانیآدمراگناهصغیرهیاگناهِمربوطبهپیشازنبوتوگروهیدیگربانفیتحریمی‌بودن،آنراتنزیهی،ارشادییاآزمایشیدانسته‌اند. 3. نمادینبودنماجرایآدمداستانیوواقعیتخارجینداشتنآن. همهایندیدگاه‌هارابیانونقدمی‌کنیمودیدگاهمنتخبرابیانمی‌کنیم.

تشریحدیدگاهاول،خوردنغیرعمدی

ایندیدگاهچندگونهتبیینشدهاست:

تبییناول،فراموشینهیالهی

برخیمفسرانشیعه[1]واهلسنت[2]بااستنادبهآیه 115 سورهطه «وَلَقَدْعَهِدْنَاإِلَىآَدَمَمِنْقَبْلُفَنَسِيَوَلَمْنَجِدْلَهُعَزْمًا»خوردنازمیوهشجرهممنوعهراناشیازفراموشینهیالهیدانسته‌اند. اینمفسرانمراداز«عهد»راهماننهیازشجرهممنوعهدانستهوگفته‌اند،آدمنهیخدارافراموشکردوارادهمحکمی‌برایرعایتآنازخودنشاننداد.[3]براساسایندیدگاه،نهیازشجرهممنوعه،مولویوتحریمی‌استوآدموحواباایننهیمخالفتکردند،اماچوناینکاربهسببفراموشیبود،بهعصمتآدمخدشه‌ایواردنمی‌شود.[4] 

نقدوبررسی

1. فراموشکاریآدمباظاهرآیاتودیدگاهمشهورنمی‎سازد. مواردیچوناشارهشیطانبهشجرهممنوعهباضمیر «هذه»ونشاندادندرخت،سوگنداومبنیبرخیرخواهبودنواشاره‌اشبهچرایینهیالهیازنزدیکشدنبهشجرهممنوعهومعرفیآنبهعنواندرختجاودانگی،نشانمی‌دهدکهآدموحواآگاهانهومتأثرازفریبشیطانمیوهآندرختراخوردندونهیالهیرافراموشنکردهبودند.[5]

2. اگرآدموحوانهیرافراموشکردهبودند،مواخذهوملامتآنانجاینداشت،اماخداوندآنهارابهسببنادیدهگرفتننهیالهیودشمنیشیطانسرزنشکرد.[6]

3. نافرمانیناشیازفراموشیتوبهوطلبآمرزشنیازمندنیست،درحالیکهآدموحواپسازسرزنشالهیتوبهوطلبآمرزشکردند.[7]

4. اگرپیامبرانالهیحتیازرویفراموشیمرتکبگناهشوند،حجتبودنآنانمخدوشمی‌شودودیگرنمی‌توانبهگفتارورفتاروتقریرآناناستنادکرد.[8]

تبییندوم،خطایدرفهموتطبیقنهیالهی

برخیبااعتقادبهخطایآدمدرفهموتطبیقِنهیالهی،نهیرامربوطبهجنسیکدرختوآدمراموظفبهپرهیزازهمهافرادآندرختدانسته‌اند،اماویبهگماناینکهفقطازخوردنیکدرختمشخصیازآننوع،نهیشدهاست،ازآنپرهیزکرد،اماازدرختدیگریازهماننوعِنهیشدهاستفادهکرد.[9]

نقدوبررسی

ایندیدگاهباتعابیریمانند«هَذِهِالشَّجَرَةَ»و«تِلْكُمَاالشَّجَرَةِ»[10]کهدلالتبرنهیازیکدرختمعینداردسازگارنیست. تفسیرمشهورنیزنهیرامربوطبهیکدرختمعیندانسته‌اند. ثانیانافرمانیبهسببخطایدرفهم،مستوجبتوبیخوملامتونیازمندتوبهنیست.

تبیینسوم،وادارشدن

برخیبامقصردانستنحواگفته‌اند: نخستحوافریب  شیطانراخورد،سپسبانوشاندنشراب،آدمرامستکردیابااستفادهازنیازجنسیآنحضرت،ویراواداربهخوردنازمیوهدرختممنوعهساخت. درایندیدگاه،دچارشدنجنسزنبهدردزایمانوعادتماهیانه،کیفراینکارحوامعرفیشدهاست.[11]

نقدوبررسی

 1. ایندیدگاهازافرادیمانندوهب‌بن‌منبهمی‌باشد[12]وبرگرفتهازعهدعتیق[13]ومخالفظاهرآیاتاست. بنابرگزارشقرآنآدموحوامخاطبوسوسه‌هایشیطانبودند.گمراهشدنباوسوسه‌هایشیطانبههردونسبتدادهشدهاستوسرزنشالهیشاملهردوشدهاستوهردوتوبهکردند. (بقره/ 36؛اعراف/20-22)

2. باتوجهبهتفاوتِبهشتآدمبازمینونیزآشکارنبودنشرمگاهآدموحواپیشازنافرمانی،سخنگفتنازشرابوغریزهجنسیجایندارد.

تشریحدیدگاهدوم،خوردنآگاهانه

ایندیدگاهنیز،چندگونهتبیینشدهاست:

تبییناول،نهیتحریمی

دیدگاهیازدیربازبااستنادبهظاهرآیاتمبنیبرنافرمانیآدم (اعراف/22) ونسبت«عصیان»،«غیّ» (طه/ 121)،«ظلم» (بقره/ 35)،اثرپذیریازوسوسهشیطانوتوبهکردن (بقره/ 37) بهآنحضرت،اوراگناهکاردانستهاست.[14]ایندیدگاهبااستنادبهمعصومبودنانبیاازسویمشهورمفسرانبهویژهمفسرانشیعهردشدهاست. اینگروهدرتلاشبرایایجادسازگاریمیاننافرمانیوعصمتآدمتوجیه‌هایگوناگونیارائهکرده‌اند،کهدرهمهآنهادلالتنافرمانیآدمبرگناهبهمعنایرایجآننفیوظاهرآیاتومفاهیمی‌چون«عصی»،«غی»،«ظلم»و«توبه»کردنو«مغفرت»خواهیآدمبهگونهدیگریتوجیهشدهاست.[15]توجیه‌هایارائهشدهازسویاینگروهازمفسرانعبارتنداز:

گناهِصغیره: مفسرانیمانندزمخشریومیبدیبااعتقادبهجوازانجامبرخیگناهانصغیرهبرایپیامبرانوسازگاریآنباعصمت،نافرمانیآدمراگناهصغیرهدانستهوگفتهاند: چونازابتداقصدانجامگناهونیزاصراربرآنوجودنداشت،انجامآنبرانبیااشکالیندارد. اینمفسراندرپاسخبهاشکالعدمتناسبپیامدهایخوردنازمیوهشجرهممنوعهباگناهِصغیرهبودنآن،گفته‌اندکهخداوندبااینکارخواستهاستخطایآدموحوارابزرگنشاندهدتابهفرزنداناودربارهپرهیزازگناههشداردهدوآنانبدانندوقتیآدموحوابهسببیکگناهکوچکازبهشتراندهشدند،آنانباوجودگناهانزیادنمی‌توانندواردبهشتشوند.[16]

نقدوبررسی

1. صغیرهبودننهیازخوردنمیوهشجرهممنوعهدلیلندارد،بلکهنشانه‌هایجدیازشدیدبودنآنحکایتمی‌کند. (ر.ک: نقدنظریهتنزیهی)

2. ایندیدگاهبامبنایکلامی‌شیعهامامیهسازگارنیست. براساسدلایلعقلیونقلیِمورداستنادامامیه،پیامبرانالهیازهرگونهگناه،اعمازکوچکوبزرگمعصومند. آلودگیبههرنوعگناه،الگوبودنآنهاراازبینبردهوموجبدوریوبی‌اعتمادیمردممی‌شودواینباغرضالهیازارسالرسلسازگاریندارد.

3. پاسخِمربوطبهعدمتناسبپیامدهاینافرمانیآدمباگناهصغیرهبودنآن،باظاهرآیاتسازگارنیستومؤیدیهمندارد. اینپیامدهابانادیدهگرفتننهیوشدیدبودنآنپیونددارد. قرآنکریمدرجایدیگربااشارهبهدشمنیشیطانوماجرایفریبدادنآدموحوابههمهانسان‌هاهشداردادهاست.(اعراف/27)

گناهِپیشازنبوت

برخیدانشمندانشیعه[17]واهلسنت[18]نهیراتحریمی‌وخوردنازمیوهشجره ممنوعهراحرامدانسته‌اند،امابهسبباینکهپیشازنبوتاتفاقافتادنافیعصمتندانسته‌اند. برخیبهروایتیِمنقولازامامرضانیزاستنادکرده‌اند. براساساینروایت،نافرمانیآدمپیشازنبوتوازگناهانکوچکیبودکهارتکابآنپیشازنبوتبرایپیامبرانجایزاست.[19]

نقدوبررسی

1. ایندیدگاهمخالفنظرمشهورمفسرانامامیهاستوروایت‌هایفراوانی (مستفیضه) برضرورتعصمتپیامبرانحتیپیشازبعثدلالتمی‌کند.[20]

2. سندروایتمورداستنادبهسببوجودعلیبنجهمدرآنضعیفاست. اوراناصبیوازدشمناناهلبیتدانسته‌اند.[21]

تبییندوم،نهیتنزیهی

ایندیدگاهطرفدارانبسیاریداردوباعنوان«ترکاولی»[22]  نیزشناختهمی‌شود. گروهیازمفسرانشیعهنهیازخوردنازمیوهشجرهممنوعهراتنزیهیوخوردنازآنراکاری«مکروه»  دانسته[23]وگفته‌اند: محرماتالهی،قبیح‌اندوانجامکارقبیحاعمازبزرگوکوچک،پیشازنبوتوپسازآن،سهوایاعمدابرپیامبرانروانیست،[24]اماانجاممکروهاتباعصمتانبیامنافاتندارد. درتوضیحتنزیهیبودننهیگفته‌اند: گناه (عصیان) دوگونهاست. 1. گناهمطلقمانندشرکورزیدن،شرابخواری،زناوآدمکشیکهانجامدادنآنازسویهرکسیزشتونارواومستحقعذابالهیاست. 2. گناهنسبیکهانجامیاترکآنبهوسیلهانبیا  بهسببشخصیتبرجستهمعنویومعرفتیآنها،زشتونارواست،اماازسویافرادمعمولیناروانیست،چهبساپسندیدهوستودنیهمباشد. مثلااگرکارگریدستمزدیکروزخودرابهکارخیریاختصاصدهدقابلستایشاست،امااگرفردثروتمندهمانمبلغراکمککند،همهبراوخردهمی‌گیرند. خوردنازمیوهشجرهممنوعهنیزمکروهوگناهنسبیبود،ولیچونآدمپیامبربودانتظارمی‌رفتکهازآننخورد،اماویخوردوترکاولیکرد.[25]

نقدوبررسی

1. ظاهرنهیازخوردنازمیوهشجرهممنوعهبرتحریمی،شدیدوجدیبودنآندلالتداردوحملآنبرکراهتبالحنآیاتوتاکیدهایموجوددرآنهاسازگارنیست؛زیرابااینکهمرادازنهیمنعازخوردنمیوهبود،امانزدیکشدنبهدرختبهعنوانمقدمهخوردنوکنایهازآن،  نهیشدهاستواینبرایمبالغهدرنهیوبرحذرداشتنآدموحوابود.[26]کاربردهایدیگراینتعبیرنیزمؤیدآناستکهقرآنبراینهیازگناهانبزرگیمانندزنا،خوردنمالیتیم،کارهایزشت (مانندزناولواط) ونمازنخواندندرحالمستیتعبیرنزدیکنشدنرابهکاربردهاست: وَلَاتَقْرَبُواالْفَوَاحِشَمَاظَهَرَمِنْهَاوَمَابَطَنَ...» (انعام/151و 152؛نساء/ 43؛اسراء/32) تعبیرصریححرامکردندرباره«فواحش»درآیهدیگرنشانمی‌دهدکهنهیازنزدیکشدنبهآنبههمانمعنایحرامکردناست: «قُلْإِنَّمَاحَرَّمَرَبِّيَالْفَوَاحِشَمَاظَهَرَمِنْهَاوَمَابَطَنَ...» (اعراف/32)

2. مفاهیمی‌مانندحرمت،وجوب،مکروهومستحببامقایسهانواعامرونهیالهیپسازپیدایششریعتپدیدآمدهومعناپیدامی‌کند،درحالیکهآدمهنگامنافرمانیپیامبرودارایشریعتنبود. اینمباحثبیشتردراصولفقهاسلامی‌پدیدآمدند؛برایهمیندرالاهیاتیهودیومسیحیگناهبودننافرمانیآدمپذیرفتهشدهاستوازاینمفاهیمبرایتوجیهوتأویلآناستفادهنمی‌شود.

3. باتوجهبهآنچهدربارهنسبیبودنگناهگفتهشد،خوردنازمیوهشجرهممنوعهنسبتبهآدم«ترکاولی»بودواوبهجهتپیامبربودنسرزنششد،توبهکردوگرفتارپیامدهایآنشد،اماحواکهپیامبرنبودوعصمتشضرورتینداشت،لذانافرمانیوینمی‌تواندترکاولیباشدواونبایدتوبیخمی‌شدوتوبهمی‌کرد،درحالیکهنهیوملامت،متوجهحوانیزبود. اوهمتوبهواستغفارکرد. حالااگرکسیخوردنازشجرهممنوعهرانسبتبهحواحراموگناهبداند،باتنزیهیبودنآننسبتبهآدمنمی‌سازد،زیرانمی‌شودنسبتبهویحرام،ولینسبتبهآدمترکاولیباشد.  

4. برپایهسیاقوظاهرآیاتنافرمانیآدموحوادرهمانساعاتیاروزهایآغازینآفرینشوسکونتدربهشترویدادوآدمدراینزمانهنوزپیامبرودارایشخصیتکاملوتربیتشدهالهینبودوبسیاریازتجاربومعارفالهیراکهپیامبرانالهیحتیپیشازنبوتدارایآنبودندبهدستنیاوردهبود. (طه/121- 122 ) براساسبرخیروایاتآدموحوابیشازچندساعتدربهشتنماندند؛پسنمی‌توانازنبوتوشخصیتبرجستهآدمدرآنزمانسخنگفتونهیراتنزیهیونادیدهگرفتنآنراترکاولیدانست.

5. اگرنافرمانیآدمترکاولیباشدنمی‌تواندمایهعبرتانسان‌هایدیگرباشد،درحالیکهقرآنبااشارهبهفریبخوردنواخراجآدموحواازبهشتوبرجستهکردنآن،دربارهدشمنیوفریبکاریشیطانبههمهانسان‌هاهشدارمی‌دهد: يَابَنِيآَدَمَلَايَفْتِنَنَّكُمُالشَّيْطَانُكَمَاأَخْرَجَأَبَوَيْكُمْمِنَالْجَنَّةِيَنْزِعُعَنْهُمَالِبَاسَهُمَالِيُرِيَهُمَاسَوْآَتِهِمَا (اعراف/7، 27) 

 تبیینسوم،نهیارشادی

برخیمفسرانـاغلبمعاصرـنهیازخوردنازمیوهشجرهممنوعهراارشادیدانسته‌اند.[27]دراصطلاحاصولفقه،حکمالهی (امرونهی) بهمولویوارشادیقسمتمی‌شود. حکمارشادیفقطباانگیزۀراهنماییمکلفنسبتبهمصلحتیامفسدهانجامیاترککاریصادرمی‌شود،ماننددستوراتپزشکبهبیمار[28]ودارایدوویژگیاصلیاست:

الف) جهتصدورحکمازسویشارع،جنبهخیرخواهومرشدبودناواستنهجنبهمولابودن[29]ووجوباطاعتوحرمتمعصیتدرحکمِلزومی‌ارشادی،ازادراکاتعقلعملی (یعنیدرمقامامتثال) است،نهاینکهشارعاینوجوبراازمقاممولویّتصادرکردهباشد. عقلدرمواقعیکهشارعبهمنفعتویاضررچیزیارشادنماید،بهآناعتناکردهوپیرویمی‌کند.[30]پساساساوجوبوحرمتیدرکارنیستومخالفتباحکمارشادی،بی‌احترامی‌بهخداوندوگناهبهشمارنمی‌رورد.

ب) امتثالحکمارشادىثوابوعقابىنداردوفقطمنافعیازیان‌هایامتثالحکمیامخالفتباآنبهمکلفمی‌رسد. [31]

حکممولویبهدستوراتالاهی (امرونهی) کهشارعمقدسبهعنوانمولاوباانگیزۀبرانگیختنمکلّفبرانجامیاترککاری،آنراصادرکردهاستگفتهمی‌شود.[32]مانندامربهنمازونهیازشرابخواری. ویژگیحکممولویایناستکهجهتصدورآن،مولویّتاست،نهارشادیوناصحبودن.[33]همچنینامتثالحکممولویدارایثوابومخالفتآن - اگرازقسمِوجوبیباشد- عقابوعذابدارد.[34]مثلاامتثالامربهنمازافزونبربهدستآوردنمصلحتوفوایدنماز،ثواباطاعتامرومخالفتآنیامخالفتنهیمولویعلاوهبرازدستدادنمصلحتآن،عقابِمخالفتامریانهىرانیزدرپیدارد.[35]برایارشادیبودننهیازشجرهممنوعهسهدلیلیادکرده‌اند:

1. نوعپیامدهاینادیدهگرفتننهی. نهیبرایآنبودکهآدموحوااززندگیآسودهدربهشتمحرومودچارسختی‌هایزندگیرویزمیننشوند،نهاینکهخشموعذابالهیرابهدنبالداشتهباشد؛بنابراین،ظالمشدن«فتَكُونَامِنَالظَّالِمِينَ» (بقره/ 35) ودچارسختیومشقتشدن«فَتَشْقَى» (طه/117) کهبهترتیببهعنوانپیامدخوردنازشجرهممنوعهوبیرونشدنازبهشتیادشده،اشارهبههمینمحرومیت‌هاوسختی‌هادارد. درواقعآیه«إِنَّلَكَأَلَّاتَجُوعَفِيهَاوَلَاتَعْرَى* وَأَنَّكَلَاتَظْمَأُفِيهَاوَلَاتَضْحَى» (طه/119- 118) تفسیرهمان «فَتَشْقَى» است. دربهشتِآدمگرسنگی،برهنگی،تشنگیوگرماوجودنداشتواومی‌توانستبدوناینناراحتی‌هاازنعمت‌هایآنجااستفادهکند،اماباخوردنازشجرهممنوعهناگزیرازآنجاخارجوازهمهآنمزایامحرومشد. اوناگزیربهرویزمینآمدودرآنجاگرسنگی،تشنگی،گرماوسرماوجودداشتواوبرایتامینآب،غذا،لباس،مسکنومانندآنخودرابهزحمتانداختهوکاروتلاشکرد. باتوجهبههمینمحرومیت‌هاورنجوسختی‌هاستکهدرجایدیگرنتیجهنافرمانیوخوردنازشجرهممنوعهراظلمبهخویشتنمعرفیکردند: قالَارَبَّنَاظَلَمْنَاأَنْفُسَنَاوَإِنْلَمْتَغْفِرْلَنَاوَتَرْحَمْنَالَنَكُونَنَّمِنَالْخَاسِرِينَ (اعراف/23) [36]بنابراینظلمدراینجابهمعنایظلمبهخویشاستونهظلمبهمعناینادیدهانگاشتن«حقالله»و«حقالناس»کهگناهبهمعنایرایجآنبهشمارمی‌رود. نهیازخوردنمیوهممنوعهبرایدچارنشدنبهآنپیامدهابودوچنیننهییمولویومخالفتآنموجبخروجاززیبندگیوارتکابگناهوخدشهدارشدنعصمتنمی‌شود.[37]

2. ازبیننرفتناثرارتکابآنوعدمبازگشتآدموحوابهبهشتپسازتوبه. اگرپذیرشتوبهمربوطبهمخالفتبانهییاامرمولویباشد،اینگناهنادیدهگرفتهمی‌شود،بهگونه‌ایکهگویااصلاگناهیانجامنگرفتهاست،درنتیجهکیفریهمبهدنبالنخواهدداشت. براینمونهاگرفردشرابخوارتوبهکند،عذاباخرویاومنتفیمی‌شود. باتوجهبهاینموضوعاگرنهیازشجرهممنوعهمولویوارتکابآنیکگناهعبادیبود،بایدپسازپذیرشتوبهآدموحوا،نافرمانیآنانکاملانادیدهگرفتهمی‌شدوهیچپیامدناگواریبرآنمترتبنمی‌شد،درحالیکهآنانبهسبباینمخالفتعریانوازبهشتاخراجشدهوپسازپذیرشتوبهنیزبهآنجابازگرداندهنشدندوایننشانمی‌دهدکهخروجازبهشتاثرتکوینیخوردنازمیوهممنوعهبودونهکیفرآن. اینگونهآثاروپیامدهایِاعمال،قابلبرگشتنیست. ماننداثریکهخوردنغذایمسمومبهدنبالدارد.[38]

3. براساسآیاتقرآننخستینتکالیفدینیدرپیهبوطآدموحوابهرویزمینتشریعشدواختصاصبهآنهاوفرزندانشانداشت (بقره/38-39) درحالیکهنافرمانیآدم،دربهشتوپیشازهبوطرویدادوچونهنوزدرآنجاتکلیفوشریعتینبودنهیازشجرهممنوعهنمی‌تواندمولویوتشریعیباشدتادربارهتحریمی‌یاتنزیهیبودنآنبحثشود. بنابراینگناهوخدشهدارشدنعصمتآدممعنانخواهدداشتوسالبهبهانتفایموضوعمی‌باشد.[39]

نقدوبررسی

1. ارشادیبودننهیمخدوشاست،زیراصرفاینکهیکامرونهیدارایآثاروضعیباشدبرایارشادیبودنآنکافینیست،بلکهافزونبرداشتنآثاروضعی،بایدفاقدآثاراخروییاهمانپاداشوکیفردرروزقیامتنیزباشد. تأملدربرخیتعابیرآیاتمربوطنشانمی‌دهدکهنهیازشجرهممنوعهافزونبراثروضعیِمحرومشدناززندگیدربهشت،کیفراخروینیزداشتکهباتوبهآدموحواورحمتومغفرتالهیبرطرفگردید: وَإِنْلَمْتَغْفِرْلَنَاوَتَرْحَمْنَالَنَكُونَنَّمِنَالْخَاسِرِينَ. (اعراف/ 23) زیانکارشدنبهکیفراخرویاشارهداردونمی‌تواندبهمحرومیتازنعمت‌هایبهشتِآدمناظرباشد. اگرمحرومیتازبهشتتنهاپیامدِخوردنازشجرهممنوعهبود،بایدآدموحواپسازتوبهبهجایگاهنخستخودبازمی‌گشتندتاپذیرشتوبهآنهامعناداشتهباشد،درحالیکهبه‌رغمپذیرشتوبهآنهاچنیناتفاقینیفتاد،بنابراینتوبهآنهافقطنسبتبهبرطرفشدنآثاراخرویِنافرمانیموثرواقعشد.

بررسیکاربردهایواژه «الخاسرین»ونیزدیگرمشتقات «خسر»درقرآنمؤیدادعاییادشدهاست؛چونواژه «الخاسرین»فقطدربارهکسانیبهکاررفتهاستکهنهیشدیدوتحریمی‌وگناهبهمعنایرایجآنرامرتکبشده‌اند. براینمونهقابیلبهسببکشتنبرادرش‌هابیلاززیانکارانخواندهشدهاست: فَقَتَلَهُفَأَصْبَحَمِنَالْخَاسِرِينَ. (مائده/30) همچنینتکذیبکنندگانشعیب،پرستشکنندگانگوسالهسامری (اعراف/92 و 149)،تکذیبکنندگانآیاتالهی (یونس/95) وکسیکهبهسببمشرکشدن،اعمالشتباهشدهاست (زمر/65) ازجملهزیانکاران (الخاسرین) خواندهشده‌اند. ایندرحالیاستکههیچآیه‌اینادیدهگیرندگاننهیارشادیرازیانکارنخواندهاست؛بنابرایناطلاقزیانکاربهآدموحوانیزبهسببنادیدهگرفتننهیتحریمی‌وناظربهکیفراخرویآناستونهارشادیوآثاروضعیآن.

برخیآیاتدراینبارهدلالتروشن‌تریدارندوباصراحتکاملوبدونهیچقیدوتوضیحی،«زیانکاران»راکسانیمی‌داندکهبهسببکفر،شرکوگناه،مایهشقاوتوبدبختیخودوخانوادهخویشدرآخرتگشتهومحرومازنعمت‌هایبهشتیوگرفتارعذاباخرویمی‌شوند:  فَاعْبُدُوامَاشِئْتُمْمِنْدُونِهِقُلْإِنَّالْخَاسِرِينَالَّذِينَخَسِرُواأَنْفُسَهُمْوَأَهْلِيهِمْيَوْمَالْقِيَامَةِأَلَاذَلِكَهُوَالْخُسْرَانُالْمُبِينُ * لَهُمْمِنْفَوْقِهِمْظُلَلٌمِنَالنَّارِوَمِنْتَحْتِهِمْظُلَلٌذَلِكَيُخَوِّفُاللَّهُبِهِعِبَادَهُيَاعِبَادِفَاتَّقُونِ* وَالَّذِينَاجْتَنَبُواالطَّاغُوتَأَنْيَعْبُدُوهَاوَأَنَابُواإِلَىاللَّهِلَهُمُالْبُشْرَى. (زمر/15- 17ونیز: شوری/ 45) براساساینآیه«زیانکاران»فقطبهزیانکارانروزقیامتگفتهمی‌شود.

2. استدلالدومنیزپذیرفتنینیست،زیرانهیازشجرهممنوعه،تحریمی‌بودوافزونبراثروضعیِعریانشدنوخروجازبهشت،اثروکیفراخرویهمداشتوجبراننشدناثروضعیِنافرمانیپسازتوبهنمی‌توانددلیلارشادیبودننهیباشد. توبهوپشیمانیازارتکابایننهییاهرگناهدیگری،فقطآثاراخرویآنراازبینمی‌بردوچنانچهگفتهشد،توبهآدموحواآثاراخروینافرمانیآنهاراازبینبردوآناندیگردرشمار«زیانکاران»نخواهندبود. برایتقریببهذهن،کسیکهناخواستهوناآگاهانهسمی‌رابهجاینوشیدنیمی‌خورد،هرچندگناهنکردهوروزقیامتکیفرنمی‌بیند،اماآثاروضعیخوردنسمکهمسمومیتیامردناستبهجایخودباقیاستوناآگاهیفردنمی‌تواندآنرابرطرفکند.