حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین صاعدرازی؛ استاد حوزه علمیه، در نشست علمی «نظریه حکومت تربیت‌محور در قرآن» که از سوی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد با بیان اینکه امروزه الگوهای متعددی برای سیاست در دنیای امروز مطرح است و هر کدام مبانی و اهداف خاص خود را دارند، گفت: در قرآن، توحید، محور همه مبانی و هدایت انسان به سمت قرب الهی، هدف غایی حکومت از منظر قرآن است لذا محور اساسی حکومت‌ها باید این هدف باشد. 

 وی افزود: در مورد اهداف حکومت سه نظر وجود دارد؛ اول اینکه حکومت وظیفه تربیت توحیدی و فرامادی ندارد؛ کسانی چون هابز و ماکیاولی طرفدار این نظر هستند؛ دسته دوم تربیت فرامادی و توحیدی را وظیفه حکومت در عرض سایر نیازها و وظایف طرح می‌کنند؛ کسانی چون آگوستین و آکوئیناس و ... طرفدار این نظر محسوب می‌شوند و دسته سوم هم تربیت توحیدی را وظیفه اصلی و جزء اصول واجب حکومت برمی‌شمارند و در غیر این صورت معتقدند حکومت به سمت و مسیر توحید پیش نخواهد رفت؛ افلاطون و ارسطو هم مدافع این نظر هستند.

 استاد حوزه علمیه با بیان اینکه حکمرانی در سه قالب مطرح است، یکی حکمرانی هرمی که حکومت از بالا به پایین و با زور و قهر و غلبه مردم را کنترل می‌کند، افزود: حکمرانی نوع دوم بازاری است یعنی بازار به مردم جهت می‌دهد و حکومت گرچه نقش دارد ولی حکومت با استفاده از ابزار بازار بر مردم مسلط می‌شود و نوع سوم حکمرانی شبکه‌ای است یعنی مردم برای سود مشترک که بیشتر مادی است در یک شبکه گرد هم می‌آیند. نوع دوم و سوم با محوریت منفعت مادی است و اولی هم قاهرانه است لذا بر هر سه نقد وجود دارد. 

 حکمرانی اخلاقی و تربیتی در اسلام

وی با بیان اینکه اسلام حکمرانی اخلاقی و تربیتی را مطرح می‌کند، گفت: سیاستمداران و حاکمان در نظام اسلامی باید بر مبنای اخلاق اسلامی با مردم رفتار کنند و مردم هم تابع حکومت الهی و اسلامی و ولایت هستند؛ یعنی مردم نه برای منافع مادی بلکه برای تحقق ارزش‌ها و اخلاق اسلامی و با رویکرد وظیفه‌مداری الهی با هم مشارکت دارند لذا تربیت باید محور حکمرانی باشد زیرا فقط تربیت است که اخلاق را در مردم و سیاستمداران و ... گسترش خواهد داد.

 صاعدرازی با بیان اینکه حکمرانی حقیقی مدنظر قرآن بر مبنای تربیت توحیدی است، تصریح کرد: گاهی متاسفانه در کشور ما هم، تربیت یک وظیفه تلقی می‌شود ولی در عرض سایر وظایف حکومت، لذا وزیر آموزش و پرورش در عرض وزیر اقتصاد و نیرو و ... است. این مسئله سبب شده است تا یک وزیر وقتی روی کار آمد می‌داند دو سال بیشتر وزیر نیست بنابراین زیر بار تحقق سند تحول نمی‌رود؛ از این رو بیشتر وزرا در دهه ۹۰ به بعد سراغ اجرا کردن این سند نرفته‌اند با اینکه هزینه کلانی برای آن شده است و رهبر انقلاب هم حامی آن هستند. 

 این پژوهشگر با بیان اینکه در حکمرانی قرآن‌بنیان، باید بحث تربیت فراتر از یک وزارتخانه دنبال شود و در حد یک قوه مورد توجه قرار بگیرد، اضافه کرد: در این فرایند باید یک سازمان تربیتی داشته باشیم و قوا و وزارتخانه‌ها، تربیت‌محور شوند و این استدلال می‌تواند نظام حکومت‌داری را تغییر دهد؛ اهداف حکومت از منظر قرآن هیچگاه تحقق پیدا نخواهد کرد مگر اینکه فرایند تربیت طی شود. یکسری ویژگی‌ها برای مردم و حاکمان از منظر قرآن بیان شده است که دقیقا ویژگی مربیان و متربیان است.

 صاعدرازی اظهار کرد: بنده در قالب مقاله، الگوی تربیتی انبیاء را بحث کرده‌ام و در نهایت الگوی جامع تربیت‌محور پیامبر(ص) ارائه شده است و ادعای ما این است که از مجموعه دلالت‌ مبانی و اهداف می‌توان استنباط کرد که حکومت از منظر قرآن باید تربیت‌محور باشد نه اینکه تربیت یک وظیفه در کنار سایر وظایف باشد یا اینکه اصلا تربیت وظیفه حکومت نباشد؛ برخی می‌گویند مردم می‌توانند خودشان به صورت غیرانتفاعی گرد هم بیایند و مسیر را تعیین کنند. 

 وی با اشاره به مبانی الهیاتی حکومت و حکمرانی از منظر قرآن مانند حکمت و علم الهی، ربوبیت، عدل و رحمت و ولایت الهی، گفت: این مبانی جز با تربیت تحقق پیدا نخواهد کرد؛ مثلا رعایت مبنای توحید در همه ابعاد فردی و اجتماعی زمانی ممکن است که همه مردم با ابعاد توحید در یک فرایند تربیتی آشنا و معتقد شوند و خداوند را رب و پروردگار همه اشیاء بدانند و معتقد شوند که هیچ ربی جز او نیست و در همه جهات تسلیم او شوند و فقط برای او خشوع قلبی داشته باشند و دستورات خدا را بزرگ و عظیم بدانند. مردم باید معتقد شوند که خدا کارگردان اصلی هستی است و نیازمندی مردم فقط با تدبیر او سامان خواهد یافت.

 ویژگی تربیت توحیدی 

استاد حوزه علمیه بیان کرد: اگر مردم با تربیت توحیدی به این باور معتقد شوند در این صورت دست نیاز به سوی غیر خدا دراز نخواهند کرد و گرفتار بی‌تابی و کم صبری نمی‌شوند؛ الان گاهی بخشی از بدنه جامعه در بحث مقاومت می‌لنگند و این ناشی از همین تربیت عمیق توحیدی است. حکومت باید نگرش توحیدی در مردم ایجاد کرده و اساس باورهای آنان را متحول کند و ریشه رذایل اخلاقی و فساد را در جامعه بخشکاند و ریشه رسیدن به همه خیرات را در جامعه زنده کند.

 صاعدرازی با بیان اینکه قرآن کریم فرموده است: «وَلَا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكَ وَلَا يَضُرُّكَ ۖ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذًا مِنَ الظَّالِمِينَ» ادامه داد: انسان موحد ذم و مدح دیگران برای او مهم نیست و مضطرب نمی‌شود و از آرامش برخوردار است و موفقیت هم او را از تکبر باز نمی‌دارد زیرا مؤثر حقیقی را خدا می‌داند؛ حکومت باید به تبع قرآن کریم قلب مردم را از طاغوت دور کند و به توحید علاقه‌مند تا جایی برای رذایل باقی نماند.

 وی تاکید کرد: علامه طباطبایی معتقد است این روش مخصوص قرآن است زیرا قلب انسان را با معارف توحیدی پر می‌کند تا اینکه جایی برای رذایل باقی نماند و نقش حکومت در این زمینه محوری است بنابراین حکمرانی اخلاقی عینی ایجاد زمینه برای نهادینه‌شدن فضایل و زدودن رذایل نه دفع و درمان رذایل و باید فضایل را ایجاد کند و راهکار آن تربیت است.

 این پژوهشگر با بیان اینکه در قلب انسان موحد جایی برای غیر خدا باقی نمی‌ماند به بحث ولایت الهی پرداخت و تصریح کرد: آیات متعدد از قرآن به بحث ولایت اختصاص یافته است؛ حکومت الهی باید در یک فرایند تربیتی باور به ولایت الهی را در مردم ایجاد کند تا مردم بدانند امتثال ولایت الهی، ایجاد محبت و پیوند دینی بین آحاد جامعه است؛ از آن جا که نظام عالم بر حق استوار است و ولایت شیطان سرابی بیش نیست، مردم باید از  کسانی که به ولایت طاغوت روآورده‌اند تبری بجویند و حکومت اسلامی با ایجاد و تقویت ایمان به ولایت الهی رابطه عمیق و توام با محبت بین انسان و خداوند و اولیاء او پدید می‌آورد. 

 نقش تربیت ولایی در پیشرفت جامعه

وی افزود: حکومت برای ایجاد محبت و جهت‌دهی به سمت ولایت الهی و تبری از ولایت شیطان و طاغوت آیا راهی جز تربیت آحاد مردم دارد؟ آیا ممکن است چنین اتفاقی بدون تربیت رخ دهد؟ متاسفانه نظام آموزش و پرورش و آموزش عالی ما در این مسئله می‌لنگد و نه ولایت الهی آنچنان نهادینه شده است و نه تبری از طاغوت و همین موضوع باعث لغزش‌هایی در جامعه شده است.

 وی، جهان غیب و ایمان به آخرت را از دیگر مبانی قرآنی و هستی‌شناسانه برای حکومت الهی برشمرد و تاکید کرد: ایمان به غیب و آخرت هم باید از طریق آموزش صحیح و تربیت درست در بین به خصوص نسل نوجوان و جوان ایجاد و نهادینه شود.