در گفت‌وگویی مطرح شد
تفکر کلید تحول معنوی و مسیر آرامش قلب‌هاست
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه تفکر کلید تحول معنوی و مسیر آرامش قلب‌هاست، گفت: تفکر نیازی حقیقی است که انسان را به شناخت موقعیت خود، موقتی بودن دنیا و در نهایت به ارتباط با خداوند هدایت می‌کند.
شب قدر در فرهنگ اسلامی به‌عنوان شبی ویژه برای تحول معنوی و نزدیک‌شدن به خداوند شناخته می‌شود. این شب، فرصتی است برای تدبر و تفکر عمیق در اعمال گذشته و آینده، و ایجاد تحولی درونی که می‌تواند مسیر زندگی فرد را تغییر دهد.
تحول معنوی در شب قدر به‌واسطه اعمال خاصی که توصیه شده‌اند، نظیر نماز، دعا، تلاوت قرآن و استغفار، تقویت می‌شود. این شب نمادی است از رحمت الهی و فرصتی برای بازگشت به مسیر صحیح زندگی. همچنین باور به اینکه سرنوشت افراد در این شب رقم می‌خورد، نوعی انگیزه و عزم برای اصلاح رفتارها و تصمیم‌گیری‌های مهم ایجاد می‌کند.
این شب، زمانی است برای اینکه فرد از عمق وجود خود با خداوند ارتباط برقرار کند و معنای واقعی عبودیت و بندگی را درک کند. تحول معنوی که از شب قدر آغاز می‌شود، می‌تواند پایه‌ای برای رشد و ارتقای شخصیت، رفع کینه‌ها، افزایش محبت و مهربانی و همچنین دستیابی به آرامش درونی باشد.
از همین‌رو، خبرنگار ایکنا از قم به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مبینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم رفته تا درباره تحول معنوی و چگونگی رقم زدن آن در شب‌های قدر از وی بپرسد که متن گفت‌وگو را می‌خوانیم و می‌بینیم:
تعریف تحول معنوی چیست؟
تحول معنوی، مربوط به یکی از نیازهای اصیل ماست. معنویت نیازی لست که همه انسان‌ها دارند. ارتباط با خدا برقرار کردن رکن اصلی است که آدمی به آن نیاز دارد. بعضی گمان می‌کنند که معنویت یک تکلیفی است که برای ما نهاده شده و به‌واسطه آن از عذاب خدا دور می‌شویم و به پاداش‌ها دست پیدا می‌کنیم، اما این طرز تفکر درست نیست.
تحول معنوی، یک نیاز حیاتی در همین زندگی کنونی ماست. در آیه ۱۵ سوره فاطر به این امر اشاره شده است: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيد؛ اى مردم شما به خدا نيازمنديد و خداست كه بى‌نياز ستوده است.» این بدان معناست که همه ما به خدا نیازمندیم. همچنین خداوند در آیه ۲۸ رعد می‌فرماید: «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ، همان كسانى كه ايمان آورده‌اند و دل‌هايشان به ياد خدا آرام مىگيرد آگاه باش كه با ياد خدا دل‌ها آرامش مىيابد.»
این ارتباط با حضرت حق است که به ما قوت قلب می‌دهد و یک اطمینان قلبی در این دنیا برای ما ایجاد می‌کند. اما مسئله مهمی وجود دارد که بعضی از نیازهای ما محسوس هستند و طبعاً به دنبال این نیازها می‌رویم مانند حس گرسنگی و تشنگی. اما نیاز به معنویت ممکن است نیاز خفته‌ای در درون ما انسان‌ها باشد که باید به دنبال آن برویم.
چگونه انگیزه ارتباط با خدا را در خود ایجاد کنیم تا به وقوع معنویت در روح خود برسیم؟
با تفکر، انگیزه پیدا کردن نیاز ما به ارتباط با خداوند پیدا می‌شود. یعنی با فهمیدن موقعیت خود در این دنیا و همچنین موقتی بودن این دنیا را بیابیم و به نیاز اصلی که ارتباط با خداست برسیم. بنابراین، اولین شرط تحول معنوی، تفکر است و در روایات و آیات بسیار به آن تأکید شده است.
پیامبر اکرم(ص) در خصوص اهمیت تفکر این‌گونه فرموده‌اند: «ساعتی اندیشیدن، بهتر از ۷۰ سال عبادت است.» چون تفکر نیازهای واقعی ما را به ما نشان می‌دهد. همچنين خداوند متعال در آیه هشتم سوره مبارکه روم می‌فرماید: «أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى؛ آيا در خودشان به تفكر نپرداختهاند خداوند آسمان‌ها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است جز به حق و تا هنگامى معين نيافريده است.»
در روایت دیگری از امام حسن مجتبی(ع) آمده است که می‌فرماید: «شما را به تقوای خدا و تداوم در تفکر سفارش می‌کنم.» بنابراین یک بخش از وظیفه ما برای اینکه به تحول معنوی برسیم، تفکر است که می‌توانیم یک بخشی از شب قدر را به فکر کردن اختصاص دهیم و مطمئن باشیم که ثواب فکر کردن، کمتر از ذکر گفتن و دعا خواندن نیست.
آیا ارتباط خدا باعث می‌شود که از سایر نیازها بازبمانیم؟
این‌طور نیست که گمان کنیم اگر قرار باشد با خدا رابطه‌مان را قوی کنیم، باید از تمام نیازهای دیگر مانند نیازهای دنیوی و مادی، بزنیم یا بکاهیم بلکه خداوند به صراحت از ما خواسته تا نیازهای دنیوی خود را برآورده کنیم. ما می‌توانیم نیازهای دنیوی خود را در مسیر هدف اخروی خود قرار دهیم و از آن به چشم وسیله‌ای برای رسیدن به قرار اصلی یا همان آخرت استفاده کنیم.
خداوند در آیه ۷۷ سوره مبارکه قصص، به موضوع اهمیت دادن انسان اشاره می‌کند و می‌فرمايد: «وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا، بهره‌ات را هم از (لذات و نعم حلال) دنیا فراموش مکن.» یا در آیه ۳۲ سوره مبارکه اعراف آمده است: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ؛ اى پيامبر بگو زيورهايى را كه خدا براى بندگانش پديد آورده و نيز روزی‌هاى پاكيزه را چه كسى حرام گردانيده بگو اين نعمتها در زندگى دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده‌اند و روز قيامت نيز خاص آنان است اين‌گونه آيات خود را براى گروهى كه مىدانند به روشنى بيان مى‌كنيم.»
ویژگی‌های انسانی که می‌خواهد از لحاظ معنوی متحول شود چیست؟
این‌طور نیست که آن فرد تارک دنیا شود و از تمام زیبایی‌هایی که خداوند نیز دوست دارد یک انسان مؤمن داشته باشد، باز بماند، چراکه در روایات نیز بیان شده که خداوند زیباست و زیبایی را نیز دوست دارد. همچنین باید تمام کارهای دنیوی را نیز جهت رضای خدا انجام دهیم. به‌عنوان مثال بگوییم من نظیف هستم چون خداوند این ویژگی را دوست دارد.
پس اگر کسی که به نیاز فطری خویش که رسیدن به تحول معنوی باشد، دست پیدا نکند به پوچی می‌رسد و متوجه می‌شود که یکی از نیازهای اصلی خود را برآورده نکرده است که اصل و اساس راه رسیدن به تحول معنوی تفکر است. همچنین در روایتی که از امام علی(ع) آمده است که حضرت به تفکر تأکید کرده‌اند: «خدا رحمت کند کسی را که بداند از کجا آمده و در کجا زندگی می‌کند و به کجا خواهد رفت.»
تفاوت انسان معنوی مومن و انسانی که صرفا وابسته به دنیاست چیست؟
یک انسان معنوی، رفتارهایی که در این دنیا انجام می‌دهد، حال و هوای دیگری دارد. به عنوان مثال در دوران دفاع مقدس، پزشکی که در جبهه‌ها به خدمت مشغول بود، حس و حال معنوی دیگری داشت نسبت به پزشکی که در پشت جبهه فعالیت می‌کرد. معنویت آن است که تمام فعالیت‌های یک فرد مادی‌گرا را با حس و قرب الهی انجام بدهیم.
اولین مهم‌ترین راه ارتباطی با خدا که بسیار نیز در قرآن و روایات اشاره شده و همچنین ستون دین معرفی شده، نماز است. همچنین در ارتباط با خدا قرائت قرآن نیز اهمیت دارد. ارتباط با خلق خدا نیز از عوامل مهمی است که به آن سفارش شده است. در رأس ارتباط با خلق خدا، رابطه با اهل بیت(ع) است. اگر نعمتی از طرف خدا بر خلق خدا نازل شود، از کانال معصومین(ع) می‌گذرد. بنابراین، حلقه اتصال ما با خدا اهل بیت(ع) هستند.
صبر چگونه می‌تواند باعث تحول معنوی شود؟
نکته‌ای که در تربیت خود و دیگری حائز اهمیت است، این است که در راه پیش رو استقامت به خرج دهیم. سپس اگر در ارتباط گرفتن به حضرت حق در قالب نیاز تداوم نداشته باشیم، اثر ندارد. خداوند در آیه ۱۵۳ سوره مبارکه بقره می‌فرماید: «اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ، از صبر و نمازى يارى بجوييد.»
اگر صبر در معنای لغوی خود به‌کار رفته باشد، به معنای استقامت و تداوم در راه است. اما بعضی مفسران، صبر را به روزه تعبیر کرده‌اند که روزه نیز نماد استقامت است. توفیق عمل به دستورات الهی را در صورتی پیدا می‌کنیم که ستون دین، نماز را به‌جا آوریم و در این امر تداوم و استقامت داشته باشیم.
آیا در یک شب می‌توان درجه اعلی معنویت رسید؟
اصل تدریج یکی از ارکان مهم در رسیدن به تحول معنوی است. این‌طور نیست که یک شبه بتوانیم به درجه کمال معنویت برسیم. تصمیمات سخت مانع از پیشرفت انسان می‌شود.
در روایاتی از امام صادق آمده است که به عمر بن حنظله سفارش می‌کند: «اگر می‌خواهید جامعه را متحول کنید، کار سنگینی به آن تحمیل نکنید و با شیعیان ما مدارا کنید.» خداوند نیز در آیه ۲۸۶ سوره بقره می‌فرماید: «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا، خدا هیچ‌کس را جز به اندازه توانایی اش تکلیف نمی‌کند.»
خداوند جز به اندازه توان بشر از او انتظار ندارد. به‌عنوان مثال اگر در شب قدر تصمیم گرفتید سه جزء قرآن کریم قرائت کنید ولی توانایی شما در دو جزء بود، خداوند از این بیشتر از شما انتظار ندارد. علامه مجلسی در بحارالانوار مثالی ضمن اصل تدریج بیان می‌کنند: «در بهشت همه انسان‌ها از نعمات بهشتی استفاده می‌کنند ولی لذت این میوه‌‌ها برای افراد متفاوت است.»
اگر اعمالی که در این دنیا انجام می‌دهیم را به حس و حال خدایی انجام دهیم، لذت بیشتری خواهیم برد. بنابراین، در روایات تأکید بسیاری شده است که مؤمنان، انسان‌های زیرکی هستند که هم از این دنیا بهره می‌برند و از هم از این دنیا برای آخرت توشه برمی‌دارند.