اسلام همواره به انسان توصيه مى‏كند تا درباره آن‏چه به آن يقين و علم ندارد، زبان نگشايد همچنان كه‏مى‏فرمايد:
«لا تقف ما ليس لك به علم ان السمع و البصر و الفؤاد كل اولئك كان عنه مسئولا». (1)
به چيزى كه علم و اطمينان ندارى، اعتماد مكن و آن را بر زبان مياور، زيرا گوش و چشم و دل و انديشه آدمى‏مسوول خواهند برد. امام سجادعليه السلام به يكى از حاضران در جلسه خود فرمود:
«ليس لك ان تكلم بما شئت‏».
هر گونه كه دلت‏بدان مايل است، نمى‏توانى لب بگشايى.
پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم نيز فرموده‏اند:
«رحم الله عبدا قال خيرا فغنم او صمت فسلم‏»خدا بيامرزد كسى را كه كلام خداپسندى را بر زبان آورد و پاداش گيرد و يا آنكه سكوت حكيمانه كند و (از مبتلاشدن به كيفر سخنان ناستوده) سالم بماند.
امام سپس فرمود:
«و ليس لك ان تسمع ما شئت لان الله يقول: ان السمع والبصر...» (2) تو آزاد نيستى به هر سخنى كه دلت‏بدان تمايل دارد، گوش فرا دهى، زيرا خداى عز و جل مى‏فرمايد: گوش وچشم و... مسؤوليت دارند. (3) هر يك از ابزار ادراكى، اعم از حس ظاهر - سمع و بصر و...- و حس باطن- عقل و انديشه و...- حجت الهى‏اندو آدمى با در اختيار داشتن چنين ابزارى مسؤول است و بايد در صراط صحيح گام بردارد. (4)
در سوره «يس‏» مى‏خوانيم:
«اليوم نختم على افواههم و تكلمنا ايديهم و تشهد ارجلهم بما كانوا يكسبون‏». (5)
امروز دهان‏هاى آن‏ها را مى‏بنديم، در حالى كه دست‏ها و پاهاى آنان عليه آنان گواهى وشهادت مى‏دهند.
گاهى حتى اخبارى كه به آن اعتماد و يقين داريم را نيز نبايد براى ديگران بازگو كنيم، بلكه بايدعاقبت و نتيجه آن را نيز بسنجيم. چنانكه اميرالمؤمنين‏عليه السلام مى‏فرمايد:
«لا تقل مالا تعلم بل لا تقل كل ما تعلم‏». (6)
نه تنها چيزى كه علم ندارى، بازگو مكن بلكه همه آنچه را كه مى‏دانى را نيز مگو. خواجه عبدالله‏انصارى مى‏گويد:
جز، راست نبايد گفت هر راست نشايد گفت
اسلام به صمت و كم‏گوئى، متين و استوار گوئى - حق گوئى - پرهيز از اضافه‏گوئى و هرزه‏گوئى توصيه و تاكيد كرده است و به فرموده امام صادق‏عليه السلام:
«المؤمن ملجم‏». (7)
انسان باايمان در سخن گفتن، محدود و زبان او بسته است.

شايعه خبر بى‏اساسى است (8) كه گوينده آن را براى ترور شخصيت انسان برجسته و آبرومند و ياهر موضوع دلخواه - فردى يا اجتماعى - در جامعه نشر مى‏دهد.
در فصل لغت‏نامه اصول روانشناسى آمده است:
هر گزارش تاييد نشده يا شرح يك حادثه كه آزادانه - بدون توجه به راستى و نادرستى آن -دهن به دهن مى‏گردد را شايعه گويند. (9)
در معناى لغوى شايعه، انتشار خبر، نهفته است - چنانكه راغب در مفردات (10) بدان اشاره دارد-لكن خبرى بى‏اساس و يا ناروايى كه در ميان مردم زبان به زبان گردد.

الف) شايعه داراى پشتوانه است، يعنى فرد يا افرادى در نشر آن دست اندركارند و بار تهمت‏هاو غيبت‏ها و... را بر دوش دارند;
ب) شايعه مرز ناشناس است و تير آن به سوى هر كسى نشانه مى‏رود;
ج) شايعه عمر كوتاهى دارد و پس از چندى از شدت آن كاسته مى‏شود و شيرينى و لذت آن‏براى بانيان آن به تلخى بدل مى‏شود زيرا هميشه آفتاب پشت ابر نمى‏ماند;
د) شايعه، افراد ساده و بيمار دل را مى‏فريبد;
ه) آدم‏هاى مغرض، حسود، معيوب و كج فهم به بيمارى شايعه‏سازى و شايعه پراكنى مبتلامى‏شوند.
كسى كرده بى آبروئى بسى چه غم دارد از آبروى كسى
شايعه در ديدگاه اسلام از گناهانى است كه داراى كيفر دنيوى و اخروى است. (11)

1) شايعه سازى گاهى بار سياسى ويژه‏اى دارد. چنانكه دولتهاى توطئه‏گر و سلطه جو عليه‏دولت‏ها و مردم انقلابى ديگر جوامع دست‏به شايعه و جنگ روانى مى‏زنند. 2) و گاهى هم باراخلاقى و اجتماعى دارد. چنانكه توسط بدخواهان، حسودان و كسانى كه داراى احساس‏حقارت‏اند عليه برجستگان جامعه انجام مى‏گيرد. 3) و گاهى نيز بار انتقام جويى دارد كه به‏مضمون «الغيبة جهد العاجز» صورت مى‏گيرد. (12)
قرآن كريم شايعه‏سازان را مستحق عذاب اليم دانسته و مى‏فرمايد:
«ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشه فى الذين آمنوا لهم عذاب اليم فى الدنيا والآخرة والله‏يعلم و انتم لا تعلمون‏». (13)
آنان كه دوست دارند در جامعه اسلامى، كار منكرى را اشاعه (شهرت) دهند، در دنيا و آخرت‏به عذاب دردناك دچار خواهند شد و خدا از عاقبت‏سخت آنان باخبر است و شما از آن خبرنداريد.
ظاهر آيه اين نكته را در بر دارد كه عذاب اليم مربوط به اشاعه فحشا است گرچه تعميم آن را نمى‏توان از نظردور داشت زيرا تنقيح مناط حكم مى‏كند در اشاعه ساير منكرات نيز اين چنين باشد زيرا واژه فاحشه اختصاص به‏فحشا ندارد بلكه به همه گونه ناروا و منكرات، اطلاق مى‏شود. لذا اين واژه در حديث معروف نبوى در مقابل «خير»قرار گرفته است.
پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود:
«من سمع فاحشة فافشاها كان كمن اتاها و من سمع خيرا فافشاه كان كمن عمله‏».
كسى كه از عمل منكرى باخبر شود و آن را افشا كند، چنان است كه خود، آن را انجام داده‏است و كسى كه از كار نيك و شايسته‏اى مطلع گردد و آن را افشاء نمايد بسان كسى است كه آن راانجام داده است. (14)
پس مى‏توان گفت كه عذاب اليم در آيه 19 سوره نور، اختصاص به اشاعه فحشا نداشته و درهمه موارد اشاعه منكرات كاربرد دارد.

آيا با يكبار نقل كردن خبرى نادرست، شايعه رخ مى‏نمايد؟ و صاحب آن را مى‏توان شايعه‏گر ويا عامل شايعه ناميد؟ طريحى در مجمع‏البحرين در ذيل ماده شيع (15) در تبيين آيه‏«ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشة فى‏الذين آمنوا» (16) مى‏نويسد:
«اى يشيعونها عن قصد الاشاعة و محبة لها»مقصود از آيه، كسانى هستند كه خبرى را با تمايل قلبى به قصد شايع شدن بر زبان مى‏آورند. اوهمچنين به نقل حديثى از امام صادق‏عليه السلام مى‏پردازد كه فرمود:
من قال فى مؤمن ما رات عيناه و سمعت اذناه كان من الذين قال الله فيهم ان‏الذين يحبون ان تشيع الفاحشة.
كسى كه در باره انسان مؤمنى به قصد اشاعه فحشاء همراه با ميل قلبى خود ذكر عمل نارواى واقع‏شده‏اى را بر زبان آورد، حتى عمل منكرى كه با چشم خود آن را ديده و با گوش خود آن را شنيده‏است افشا كند از مصاديق آيه است.

قرآن از مساله افك (17) سخن به ميان آورده و عمل منافقان و ساده انديشان در جهت ترورشخصيت پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم را بازگو كرده و هشدارهاى لازم را ارايه داده است و در آيه 12 سوره نورمى‏خوانيم:
چرا هنگامى كه اين مساله (شايعه افك) را شنيديد، مردان و زنان باايمان نسبت‏به خود (وكسانى را كه همچون خود آنان‏اند) گمان خير نبردند؟! و نگفتند اين دروغى بزرگ است.
در ادامه اين آيه آمده است.
چرا شايعه‏گران چهار شاهد براى اثبات مدعاى خود ارائه ندادند چون نتوانستند از طريق چهارشاهد مدعاى خود را ثابت كنند در پيشگاه خدا در شمار دروغگويان‏اند. (18)
سپس پروردگار متعال مى‏فرمايد:
«ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشة فى الذين آمنوا لهم عذاب اليم فى الدنياوالاخرة والله يعلم و انتم لا تعلمون‏». (19)
كسانى كه دوست دارند تا زشتى‏ها ميان مردم باايمان شايع شود، عذاب دردناكى براى آنان دردنيا و نيز آخرت مقرر شده است و خدا به رازهايى آگاهى دارد كه شما از آن‏ها بى‏اطلاعيد.

از اين آيات اصول زير به دست مى‏آيد:
1) شايعه افكنى حرام است و اسلام، اهل آن را كيفر مى‏دهد و نكوهش مى‏كند.
2) نه تنها شايعه‏سازى حرام است، بلكه دوست داشتن اشاعه فحشا و حمايت و پشتيبانى ازشايعه‏سازان نيز حرام مى‏باشد.
3) كيفر شايعه فقط يك كيفر دنيايى نيست‏بلكه اين عمل كيفر اخروى نيز دارد.
4) راز شدت عمل در برابر شايعه‏سازان و عوامل نشر اكاذيب و اشاعه زشتى‏ها را جز خداكسى نمى‏داند. اين مساله گوياى اهميت فراوانى است كه اسلام براى امنيت عرض و آبروى افرادقايل است.
5) وظيفه شنونده شايعه در مورد افك آن است كه از گوينده آن شهود طلب كند و تعداد شهوداو هم بايد از چهار تن كمتر نباشند وگرنه وى را بايد به عنوان دروغگوى شايعه‏پرداز قلمداد كند.
6) حد شايعه افك، حد قذف است و حد قذف همان حد اتهام در فقه اسلامى است.
7) گرچه شايعه‏ساز در آغاز يك تن است، ولى پخش كنندگان آن نيز شايعه‏ساز محسوب‏مى‏شوند.
8) شايعه، غالبا در باره برجستگان جامعه است.
افك‏بعضى از مفسران افك را كذب (20) مى‏دانند، اما صاحب‏نظرانى چون طبرسى در مجمع‏البيان‏مى‏گويند:
هر گونه دروغى را افك نمى‏گويند، دروغى كه در جامعه، موجى بيافريند و اذهان‏را مشوش سازد افك است. (21)
به نظر مى‏رسد، بيشترين كاربرد كلمه افك، شايعه‏اى (22) باشد كه پاى بهتان به عمل فحشا در ميان‏باشد و باعث نگرانى جامعه شود.
روان‏شناسى شايعه مى‏گويد: انسان‏هاى داراى مشكلات روانى به ويژه آنان كه داراى روحيه‏تفوق‏طلبى، كينه‏ورزى و انتقام‏جويى هستند دست‏به شايعه، عليه ديگران مى‏زنند و از حيث‏جامعه‏شناسى نيز شايعه از وجود جامعه‏اى بيمار و غرق در دوئيت و خصومت ميان افرادحكايت دارد و با توجه به روحيات شايعه سازان به روشنى مى‏توان از انگيزه‏هاى آنان پى برد وبايد دانست كه جامعه، هر چه بيمارتر باشد، شايعه در آن زودتر پا مى‏گيرد و ديرتر از ياد مى‏رود.

از آيات مربوط به شايعه آيه 60 سوره احزاب است كه مى‏فرمايد: (23) اگر منافقان، بيمار دلان و اضطراب آفرينان (شايعه سازان) در مدينه دست ازكار ناستوده‏شان بر ندارند تو را عليه آنان بر مى‏گماريم و در آن صورت مدت كمى‏در مدينه اقامت‏خواهند داشت و بناچار بايد در تبعيد بسر ببرند.
هنگامى كه رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم در جنگى شركت مى‏جست، منافقين، بيمار دلان (گنه‏كاران‏ضعيف الايمان) و شايعه افكنان شايع مى‏كردند كه پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم كشته شد و يا آنكه اسير گرديدو... تا اضطراب، نگرانى، ياس و دلسردى در اجتماع مسلمانان پديد بيايد و هوس‏بازان و افرادضعيف‏الايمان ديگر هم آن را ترويج مى‏كردند. (24)
واژه مرجفون از ارجاف به معنى اضطراب است. مرجفون عبارتند از: اضطراب آفرينان ومتزلزل (25) كنندگان قلوب مردم.
در تفسير قمى درباره آيه 60 سوره احزاب آمده است:
گروهى از مردم منافق در مدينه در غياب رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم دست‏به شايعه مى‏زدند.
«نزلت فى قوم منافقين كانوا فى المدينة يرجفون برسول الله اذا خرج فى بعض غزواته يقولون‏قتل و اسر فيغتم المسلمون لذالك...».
آنان باعث اندوه و ناراحتى مسلمانان مى‏گشتند. از اين رو دستور آمد:
«لا يجاورونك الا قليلا - يعنى نامرهم باخراجهم من المدينه‏».
اينان به‏زودى بايد اخراج شوند. در ادامه آن آمده است:
«ملعونين اينما ثقفوا اخذوا و قتلوا تقتيلا».
در روايت ابى‏الجارود از امام باقرعليه السلام آمده است:
«فوجبت عليهم اللعنة‏». (26)
لعنت و نفرين بر ايشان واجب است. (27)
زمخشرى در كشاف، ملعونين را صفت‏شايعه پراكنان مى‏داند (28) فخر رازى يادآور مى‏شود كه آنان‏سه گروه بودند كه بعضى داراى روحيه نفاق و بعضى داراى روحيه فسق و فجور پيشگى و بعضى‏داراى روحيه شايعه‏گرى بودند. (29) ولى بعضى از مفسران مى‏نويسند آنان يك دسته از مسلمانان‏بودند كه سه خصيصه را با هم داشتند. (30)

در نهج‏البلاغه شايعه‏گرى با عناوين مختلف نكوهش و به‏ويژه از واژه اقاويل درباره اين گروه‏استفاده شده است. امام در يك جا از شايعه‏سازان به عنوان اشرار ياد مى‏كند. در خطبه 78نهج‏البلاغه مى‏خوانيم:
«فدع ما لا تعرف فان شرارالناس طائرون اليك باقاويل السوء». (31)
از نقل مطالبى كه درباره آن اطلاع كافى نداريد پرهيز كن، زيرا اشرار، مطالب‏بى‏اساس يعنى شايعات را عليه من به گوش شما مى‏رسانند.

امام در جايى ديگر به شايعه سازان هشدار مى‏دهد، كلامى كه بر زبان‏شان جارى مى‏شود تاثيرسوء در نفس خودشان نيز مى‏گذارد و در نامه اعمال‏شان به يادگار مى‏ماند. آن حضرت مى‏فرمود:
«الاقاويل محفوظة و السرائر مبلولة و كل نفس بما كسبت رهينة‏». (32)
گفتار آدمى بر جاى مى‏ماند و باطن آدمى نيز امتحان مى‏شود و هر كسى در گروكردار خويش است.
امام‏عليه السلام مى‏فرمود:
هر يك از شما كه از عيب ديگران آگاهى دارد هنگامى كه آن عيب را در خودنيز مى‏يابد از عيب‏جوئى خوددارى كند و اگر آن عيب را ندارد، بايد خداى را شاكرباشد كه از اين‏گونه عيب‏ها پاك است.
اى مردم آن كس كه از برادر مؤمنش استقامت در دين و درستى در كردار راسراغ دارد، بايد به سخنانى كه اين و آن در باره‏اش مى‏گويند و شايعه‏پراكنى‏مى‏كنند گوش فرا ندهد. آگاه باشيد گاهى تيرانداز تيرش به خطا مى‏رود. سخن‏باطل فراوان بر زبان جارى مى‏شود، زيرا خدا شنوا و گواه است. و بدانيد كه بين حق‏و باطل چهار انگشت فاصله است، يعنى ميان گوش و چشم چهار انگشت‏بسته‏فاصله است. پس آنچه را كه خود ديده‏ايد و ترديدى در آن نداريد، حق است وآنچه را كه از اين و آن شنيده‏ايد ناحق به حساب آوريد. (33)

در اديان پيشين، شايعه‏گران كيفر سنگينى داشتند. از آيه 62-60 سوره احزاب (34) به دست‏مى‏آيد كه در اديان گذشته شايعه‏پراكنان كشته مى‏شدند. (35)
قابل ذكر است كه شايعه‏اى كه در آن اتهام به فحشاء باشد، حد آن هشتاد ضربه شلاق است،وگرنه تعزير دارد. ولى شايعه‏اى كه توسط منافقان عليه مؤمنان راستين به راه انداخته شود، حد آن‏تبعيد و قتل است. عبدالله شبر در تفسير آيه بالا مى‏نويسد:
در اقوام پيشين منافقان شايعه‏گر را مى‏كشتند. (36)
طبرسى نيز در مجمع‏البيان مجازات قتل و تبعيد را براى منافقان ذكر مى‏كند و مى‏نويسد منافقان‏شايعه‏گر محكوم به تبعيد و يا اعدام مى‏گشتند.

1) كسى كه دچار خشم و حالت انتقام جويى است‏به شايعه‏سازى عليه ديگران دست مى‏زند;
2) كسى كه گرفتار گزافه‏گوئى بوده زبان او از اختيار عقل و ايمان او خارج شده و بر مبناى‏هواهاى نفسانى و خواسته‏هاى شيطانى سخن مى‏گويد و عادت به غيبت و تهمت و افتراء وياوه‏گوئى‏هاى ديگر دارد، در اين باره مرزى را نمى‏شناسد و به شايعه‏سازى مى‏پردازد.
3) كسى كه خود معيوب است دوست دارد تا عيوب او شايع شده و افرادى همانند او درجامعه وجود داشته باشند. شايعه‏ساز اگر افراد مماثل خود را در جامعه نيابد از راه شايعه افكنى‏حضور توهمى و تخيلى در جامعه ايجاد مى‏كند; امام اميرالمؤمنين‏عليه السلام در اين باره مى‏فرمايند:
«ذوواالعيوب يحبون اشاعة معايب الناس ليتسع لهم العذر فى معايبهم‏». (37)
آدم معيوب، دوست مى‏دارد تا عيوب مردم در ميان جامعه فاش شود تا عذرى‏براى او فراهم آيد.
4) كسى كه در درون خود درباره برجستگى‏هاى ديگران احساس حقارت كند.
5) كسى كه اهل شر است.
اميرالمؤمنين‏عليه السلام مى‏فرمايند:
«فان شرار الناس طائرون اليك باقاويل السوء». (38)
افراد شرور و اشرار مردم، شايعات و نارواها مى‏پراكنند.
هشدارى از پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم درباره شايعه‏پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم فرمود:
«انى لعرفت قوما يضربون صدورهم ضربا يسمعه اهل النار و هم الهمازون‏اللمازون الذين يلتمسون عورات المسلمين و يهتكون ستورهم و يشيعون فيهم‏من الفواحش ما ليس فيهم‏». (39)
گروهى را مى‏شناسم كه در قيامت آنچنان به سينه آنان ضربه وارد مى‏شود كه‏اهل جهنم صداى سينه آنان را مى‏شنوند و آنان كسانى‏اند كه در پى اطلاع از عيوب وگناهان پنهانى ديگران بوده‏اند و به هتك حرمت و فاش كردن آنها مى‏پردازند وچيزهائى را عليه آنها شايعه مى‏كنند كه آنان اهل آن نبودند.

جنگ روانى و اضطراب و نگرانى يكى از ميوه‏هاى تلخ شايعه در جامعه است. پيامدهاى ديگرشايعه عبارتند از:
الف) تشديد كينه‏ها، خصومت‏ها و تفرقه و تضاد در ميان افراد;
ب) اوج‏گيرى رذايل اخلاقى از جمله: اخلاق نارواى غيبت، دروغ، افتراء و...;
ج) روحيه بدخواهى و تقويت روحيه انتقام‏جوئى;
د)حريم شكنى و ناديده گرفتن حرمت افراد و زيرپا رفتن بسيارى از مؤلفه‏ها و قوانين اخلاقى واجتماعى;
ه) به مخاطره افتادن انتظام اجتماعى;
و) تضعيف روحيه دگر دوستى، فداكارى و مؤلفه‏هاى اتحاد، يگانگى و حس اخوت.
وظيفه مسلمين در برابر شايعه‏پردازى
در آغاز بر اين نكته بايد تاكيد كرد كه انسان باايمان مجاز نيست كه به هر سخنى گوش فرا دهد.اميرالمؤمنين‏عليه السلام مى‏فرمايند:
سامع القول شريك القائل (غرر الحكم).
شنونده سخن، شريك گوينده است از حيث كيفر يا پاداش.
چنانكه امام جوادعليه السلام فرمودند:
«من اصغى الى ناطق فقد عبده‏» (40) كسى كه گوش جان به كلام گوينده‏اى مى‏سپارد چنان است كه او را مى‏پرستد.
و بر اين اساس اگر گوينده، در هر وادى از خير و شر توسن سخن بجهاند شنونده همراه اواست.
علاوه بر آن شنونده بايد درباره آدم مؤمن ديگر پرده‏پوشى كند، چنانكه پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم‏فرمودند:
«لا يستر عبده مؤمن عورة عبد مؤمن الا ستره الله عورته يوم القيامة‏». (41) هيچ مؤمنى زشتى‏هاى بنده مؤمن ديگر را نمى‏پوشاند مگر آنكه خدا در قيامت‏زشتى‏هاى او را مى‏پوشاند.
و نيز آن حضرت فرمود:
«لا يؤمن العبد حتى يحب لاخيه ما يحب لنفسه من الخير». (42)
انسان، مؤمن محسوب نمى‏شود مگر آنكه دوست‏بدارد براى ديگران آنچه راكه براى خود دوست مى‏دارد.
همچنين شنونده شايعه بايد از گوينده - عامل نشر اكاذيب - چهار شاهد عادل جهت صدق‏منظور او (در صورتى كه پاى اتهام به روابط نامشروع جنسى در كار باشد) بخواهد وگرنه بايد به‏حرف او توجه نكند و يا آنكه او را به محكمه، يا به افرادى كه از پى‏گيرى كنندگان مساله‏اند معرفى‏كند تا آنان قضيه را تعقيب كنند؟
وظيفه اصلى آن است كه علاوه بر شايعه، بلكه گناه واقع شده نيز منتشر نشود.
امام هشتم‏عليه السلام فرمود:
«المذيع بالسيئة مخذول والمستتر بالسيئة مغفور». (43)
كسى كه گناه را نشر مى‏دهد مطرود است و كسى كه در استتار و فراموش شدن‏آن مى‏كوشد مشمول آمرزش الهى است.

پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم تلاش وافر داشت تا گناهانى كه در پنهانى انجام مى‏شود به شايع شدن وبدنامى جامعه منجر نشود. آن حضرت مى‏فرمود:
«من اذعى فاحشة كان كمبتدئها». (44)
كسى كه عمل نارواى انجام يافته را فاش مى‏كند چنان است كه خود آن را انجام داده است.
مردى به امام هفتم گفت چيزى به كسى (كه داراى ايمان به خدا و پايبند به دستوارت دين‏است) نسبت مى‏دهند و نسبت دهندگان از افراد با وثوق‏اند ولى وقتى با آن شخص صحبت كردم‏آن را به شدت انكار كرد و من در شك واقع شده‏ام چه كنم؟ امام فرمود:
«كذب سمعك و بصرك عن اخيك‏». (45) در اين هنگام، گوش وچشم خود را تكذيب كن.

كيفر شايعه دنيوى و اخروى است. كيفر دنيوى، حد و لعن و مذمت و نكوهش است. و كيفراخروى عذاب قبر در برزخ و دخول در آتش قيامت است.
حد شايعه (اگر اتهام به زنا و عمل فحشا باشد) همان حد قذف (افتراء) 80 ضربه شلاق است‏و از آن پس ديگر گواهى شايعه‏گر پذيرفته نمى‏شود. در باب قذف، در قرآن مى‏خوانيم:
«والذين يرمون المحصنات ثم لم ياتوا باربعة شهداء فاجلدوهم ثمانين جلدة ولا تقبلوا لهم‏شهادة ابدا». (46)
هنگامى كه آيات شايعه نازل و حكم كيفرى شايعه‏گر مشخص شد رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم‏دست‏اندركاران شايعه در باره عايشه را فرا خواند. آنان عبارت بودند از: 1) حسان بن ثابت، يكى‏از شعراى نامدار رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم، 2) حمنه، دختر زينب همسر رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم، 3) عبدالله بن‏ابى سلول يكى از منافقان مدينه، 4) مسطح بن اثاثة (يكى از مهاجران و از رزمندگان جنگ بدر، اوپسرخاله ابوبكر بود).
اينان آلت دست منافق معروف عبدالله بن ابى سلول شده بودند. رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم آنان را فراخواند و حد شايعه در باره آنان را اجراء كرد. ولى عبدالله ابى سلول را دو حد زد. زيرا، اولا:شكستن حريم پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و افتراء به همسر رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم كيفر مضاعف دارد و ثانيا: شايعه‏سازو ناشر آن مساوى نيستند. او شايعه آفريد و نيز به نشر آن اقدام كرد و ديگران فقط به نشر شايعه(اكاذيب) دست زدند. مى‏توان گفت كه اين از موارد ويژه است كه هم حق الناس است و هم حق‏الله.
سيوطى در تفسير جلالين يادآور مى‏شود كه «عذاب اليم‏» در دنيا حد قذف و در آخرت دخول‏در جهنم است‏بخاطر آنكه اين مساله يكى از حقوق الهى است كه آتش را در پى دارد. (47)
فخر رازى كيفر دنيوى را اجراء حد و نيز لعن و نفرين و مذمت و نكوهش و كيفر اخروى راعذاب قبر و عذاب در قيامت مى‏داند. (48)
همچنين; سيوطى در تفسير الدرالمنثور نقل مى‏كند: كسى كه از عمل فحشا در جامعه تبليغ‏مى‏كند بايد كيفر شود گرچه سخن او صادق باشد.
«من اشاع الفاحشة فعليه النكال و ان كان صادقا».
اما در باب شايعه‏اى كه اتهام به فحشا نباشد شايعه‏گر، از مصاديق ملعونين در آيه 61 سوره‏احزاب است، از اين رو لعن و نفرين مى‏شود و گواهى و شهادت دادن او از اعتبار ساقط و تعزيرمى‏شود.

راوى مى‏گويد از امام صادق شنيدم كه فرمود:
بايد آماده جنگ با خدا باشد كسى كه بنده باايمان مرا بيازارد و از غضب من در امان است كسى‏كه به اكرام و احترام بنده مؤمن من اقدام مى‏كند. (49)
شيخ طوسى در كتاب نهاية در بحث‏حدود مى‏گويد:
«... و كل كلام يؤذى المسلمين فانه يجب على قائله التعزير... و من نبز مسلما او اغتابه وقامت عليه البينه ادب‏». (50)
هر سخنى كه مايه آزار مسلمانان شود واجب است گوينده‏اش تعزير شود و همچنين كسى كه ازمسلمانان عيب‏جويى به عمل آورد و يا از آنان غيبت نمايد و بر اين مساله بينه‏اى گواهى دهد، بايدتاديب شود.
وى در ادامه مى‏نويسد:
«و شاهدا الزور يجب ان يؤدبا و يشهرا فى قبيلتهما او قومهما و يعزما بما شهدا به ان كانا قداتلفا بشهادتهما شيئا». (51)
كسانى كه به ناحق گواهى دهند بايد تاديب شوند و در ميان قبيله خود بايد گردانده شوند و نيزبايد در صورتى كه گواهى آنان مايه تلف شدن مالى شود، غرامت پرداخت كنند.
در باب شايعه‏سازى نيز بايد توجه داشت كه بعضى از افراد، هم شايعه‏گرند، هم مؤذى‏مؤمن‏اند و هم عملشان نوعى شهادت ناحق محسوب مى‏شود، بنابراين كيفر چندگانه‏اى متوجه‏آنان است.
علامه حلى در تبصره مى‏نويسد:
«و كذا يعزرفى كل قول موجب للاستخفاف‏». (52)
هر سخنى كه مايه تضعيف شخصيت ديگران شود تعزير دارد.

فلسفه اصلى سخت‏گيرى‏هاى اسلام در برابر شايعه‏گران را مى‏توان در نكات زير جستجو كرد:
الف) محيط سالم، روحيه انسان را به سوى سلامتى سوق مى‏دهد چنانكه محيط فاسدزمينه‏هاى گرايش به سوى فساد را در آدمى تقويت مى‏نمايد بنابراين، اسلام بر اين حقيقت تاكيددارد تا افراد در محيط اجتماعى، از يكديگر جز خير و سخن از پاكى‏ها، موفقيت‏ها و تكامل‏نشنوند و در جامعه جز مظاهر تعالى و طهارت روحى و ترقى و تكامل در زندگى نبينند.
ب) حفظ قداست و حرمت محيط اجتماع اسلامى وظيفه همگان است و در راستاى حفظحرمت محيط اجتماعى بايد سيطره باطل را در جامعه محدود و تضعيف كرد و كم كم آن را از بين‏برد. و مظاهر منكر و اعمال ناشايسته را بايد از راه‏هاى مختلف متروك كرد. در حديث آمده است،«الباطل يموت بترك ذكره‏» با دم نزدن از اعمال ناباب، در برخى از موارد، منكر و باطل از بين‏مى‏رود. و بديهى است كه اجراء حدود الهى بدان خاطر است كه ابهت عمل حرام نقض نشود. كسى كه مى‏داند نبايد در پى حرام برود، اما بشنود يا ببيند همه و همگان از آن دم مى‏زنند، روحيه‏گرايش به فحشا و قانون شكنى در او تقويت مى‏شود; لذا فلسفه اجراء حد يا تعزير آن است كه‏مردم بدانند كه حريم‏شكنان و كسانى كه دستورات خدا را زير پا مى‏نهند مورد تنفر خواهند بود.

در مكتوب عارفانه عارف پير، خمينى كبيرقدس سره به پسرش حاج سيد احمد خمينى‏قدس سره كه به نام‏نقطه عطف انتشار يافته است مى‏خوانيم:
پسرم! گاهى مى‏بينم از تهمتهاى ناروا و شايعه پراكنى‏هاى دروغين اظهارناراحتى و نگرانى مى‏كنى. اولا بايد بگويم تا زنده هستى و حركت مى‏كنى و تو رامنشا تاثيرى بدانند، انتقاد و تهمت و شايعه سازى عليه تو، اجتناب‏ناپذير است;عقده‏ها زياد و توقعات، روزافزون و حسادت‏ها، فراوان است. آن كس كه فعاليت دارد گرچه صد در صد براى خدا باشد از گزند بدخواهان نمى‏تواند به دور باشد.من خود يك عالم بزرگوار متقى را كه تا به رياست جزئى نرسيده بود براى او جزخير به حسب نوع نمى‏گفتند و تقريبا مورد تسالم اهل علم و ديگران بود به مجردآن كه توجه نفوس به او جلب شد و شاخصيتى دنياوى - ولو ناچيز - نسبت‏به‏مقامش پيدا كرد، مورد تهمت و اذيت‏شد و حسادت‏ها و عقده‏ها به جوش آمد و تادر قيد حيات بود اين مسايل نيز بود.
امام در ادامه اين صحيفه الهى به تفسير آيات تقوى پرداخته مى‏نويسد:
اين تقوى، تقواى از اعمال ناشايسته نيست تقواى از توجه به غير است، تقواى ازاستمداد و عبوديت غير حق است، تقواى از راه دادن غير او جل و علا به قلب است،تقواى از اتكال و اعتماد به غير خداست، آنچه مى‏بينى همه ما و مثل ما بدان مبتلااست و آنچه باعث‏خوف من و تو از شايعه‏ها و دروغ‏پراكنى‏ها است و خوف از مرگ‏و رهائى از طبيعت و افكندن خرقه نيز از اين قبيل است كه بايد از آن اتقاء نمود ودر اين صورت مراد از «ولتنظر نفس ما قدمت لغد» افعال قلبى است كه درملكوت، صورتى و در فوق آن نيز صورتى دارد و خداوند خبير است‏به خطرات قلب‏همه.
پسرم براى ماها كه از قافله «ابرار» عقب هستيم. يك نكته دلپذير است و آن‏چيزى است كه به نظر من شايد در ساختن انسان كه در صدد خود ساختن است‏دخيل است. بايد توجه كنيم كه منشا خوش آمد ما از مدح و ثناها و بد آمدنمان ازانتقاداها و شايعه افكنى‏ها حب نفس است كه بزرگترين دام ابليس لعين است; ماهاميل داريم كه ديگران ثناگوى ما باشند.
[اين گونه مسايل] همچون عمل جراحى دردناكى كه موجب سلامت مريض‏مى‏شود. آنانكه با ثناهاى خود ما را از جوار حق دور مى‏كنند، دوستانى هستند كه بادوستى خود به ما دشمنى مى‏كنند و آنان كه مى‏پندارند با عيب‏گوئى و فحاشى وشايعه‏سازى به ما دشمنى مى‏كنند دشمنانى هستند كه با عمل خود ما را اگر لايق‏باشيم اصلاح مى‏كنند و در صورت دشمنى به ما دوستى مى‏نمايند. من و تو اگر اين‏حقيقت را باور كنيم و حيله‏هاى شيطانى و نفسانى بگذارند، واقعيات را آنطور كه‏هستند ببينيم، آنگاه از مدح مداحان و ثناى ثنا جويان آن‏طور پريشان مى‏شويم كه‏امروز از عيب جويى دشمنان و شايعه سازى بدخواهان; و عيب جويى را آن گونه‏استقبال مى‏كنيم كه امروز از مداحى‏ها و ياوه گويى‏هاى ثناخوانان. اگر از آنچه ذكرشد به قلبت‏برسد، از ناملايمات و دروغ پردازيها ناراحت نمى‏شوى و آرامش قلب‏پيدا مى‏كنى، كه ناراحتى‏ها اكثرا از خودخواهى، است. خداوند همه ما را از آن نجات‏مرحمت فرمايد. (53)

ترديدى نيست كه شايعه‏گر، را بايد به چند مساله توجه داد:
1) شايعه‏پرداز بايد به اين حقيقت‏بينديشد كه مشمول نفرين الهى و در شمار دروغگويان‏است. قرآن، در برخى از موارد، رسما از كذب و كذاب نكوهش مى‏كند و در برخى ديگر نيز باآهنگى ديگر آن را مذمت كرده است از جمله مى‏فرمايد:
«قتل الخراصون الذين هم فى غمرة ساهون‏». (54)
مرگ بر دروغگويان، آن كسانى كه در جهل و غفلت غوطه‏ورند.
خراصون كسانى هستند كه مطلب بى‏اساس را به ديگران انتقال مى‏دهند.
طبرسى در جوامع الجامع مى‏نويسد:
«الخراصون... الكذابون المقدرون مالا يصح و هم اصحاب القول المختلف‏».
خراصون به آن دسته از دروغگويانى گويند كه مطلب را بر زبان‏ها مى‏اندازند و از هر درى سخن‏مى‏گويند.
خراصون، به كسانى گفته مى‏شود كه آراء و اقوال مختلف پيرامون عقائد و ايمان از آنان بر زبان‏جارى مى‏شود. اينان در اقوال و گفتار خود دقت ندارند و گاهى به نقل مطالب بى‏اساس‏مى‏پردازند، مطالب دروغ را بر زبان مى‏آورند و در اثر غفلت و جهالت‏خود بدان توجه نمى‏كنند. (55)
2) به اهل شايعه بايد توجه داد كه از ديدگاه اسلام، مجاز نيست كه هر چيزى را بر زبان آوردچنانكه اميرالمؤمنين‏عليه السلام در نهج‏البلاغه مى‏فرمايد:
«لا تقل ما لا تعلم بل لا تقل كل ما تعلم‏». (56)
3) انسان باايمان در پرهيز از سخنان ناروا، از گفتن سخنان خوب نيز تا حدودى بايد خوددارى‏ورزد. به فرموده امام صادق‏عليه السلام:
«المؤمن ملجم‏». (57)
و اميرالمؤمنين‏عليه السلام فرمود:
«اذا تم العقل نقص الكلام‏». (58)
4) حقيقت پيشگى و واقع‏گرايى را پيشه خود ساختن، يكى از راه‏هاى رهايى از بيمارى‏شايعه‏سازى است. امام هفتم‏عليه السلام به هشام، اين چنين رهنمود داد:
اى هشام! اگر در دست تو دانه گردويى است ولى همه مردم آن را جواهر پنداشته‏اند اين پندار،تو را سود نبخشد چون، مى‏دانى كه آنچه در دست تو است گردوئى بيش نيست. همچنين اگر درميان مشت تو، جواهرى باشد، لكن مردم آن را گردو قلمداد كرده‏اند در اين صورت نيز اين پندار،واقعيت را دگرگون نمى‏سازد و زيانى به تو نمى‏رسد. (59)
5) پرهيز از خوشبينى بى‏جا يكى از راه‏هاى درمان و رهايى از بيمارى شايعه سازى است.گرچه نبايد بدون دليل، به ديگران و سخنى كه از آنان شنيده مى‏شود بدبين بود ولى زمان‏شناسى‏را نيز نبايد از نظر دور داشت. زيرا گاهى در جامعه ناامنى در باب گفتار و نيز تهاجم به حيثيت وآبروى افراد، حاكم است. اميرالمؤمنين‏عليه السلام‏فرمود:
چيزى كه از برادر مؤمن خود شنيده و يا ديده‏اى كه به ظاهر ناپسند جلوه مى‏كند، تلاش كن تاآن را به وجه احسن، تفسير و تحليل كنى مگر آنجا كه بر جامعه، ناهنجارى از حيث‏خصلت،بدخواهى و عدم صداقت و صميميت ميان افراد غلبه دارد و تباهى، تاروپود آن را فرا گرفته‏است. (60)
همچنين آن حضرت فرمود:
در جامعه بيمار، اگر كسى خوشبينى را پيشه خود ساخته و از اين راه، ضربه‏اى به او وارد شود،جز خود را ملامت نكند. (61)
چنانكه امام هادى‏عليه السلام فرمودند:
هنگامى كه زمانه به گونه‏اى است كه عدالت و ايمان در ميان مردم حاكميت دارد در اين‏صورت، نبايد بى‏جهت‏به ديگران بدبين بود، مگر در مورد كسى كه بى‏عدالتى از او ديده شده‏باشد. ولى اگر زمانه عكس آن باشد و بى‏عدالتى و لاابالى‏گرى بر مردم حاكم باشد در اين صورت‏نبايد به مردم اعتماد جست، بلكه بايد به آنان سوء ظن داشت مگر در باره كسى كه شايستگى وعدالت او به اثبات رسيده باشد. (62)
6) اجراء تعزير و يا حد الهى درباره شايعه‏گر يكى از راه‏هاى مبارزه با اين عمل شوم است.
7) به شايعه‏گر بايد توجه داد كه عمل تو بدترين شيوه مردم آزارى است.
8) به شايعه‏گر بايد توجه داد كه عمل تو نوعى جنگ با خداست.
9) به شايعه‏گر بايد توجه داد كه گواهى و شهادت تو در جامعه از اعتبار ساقط است.
10) پرهيز از پرحرفى.
پرهيز از پرحرفى و روى آوردن به كم حرفى يا سكوت حكيمانه آدمى را از بيمارى شايعه ونارواگوئى نجات مى‏دهد. زيرا پرحرفى به هرزه‏گويى منجر مى‏شود. به قول اميرالمؤمنين‏عليه السلام:
آن كس كه زياد سخن مى‏گويد زياد اشتباه مى‏كند، و آن كس كه زياد اشتباه كندحيايش كم مى‏شود و كسى كه حياتش كم شود، پارسائيش نقصان مى‏پذيرد و كسى كه‏پارسائيش نقصان پذيرد، قلبش مى‏ميرد و كسى كه قلبش بميرد، داخل دوزخ مى‏شود وآن كس كه به عيب‏هاى مردم چشم بدوزد و آن را شماره كند ولى همانها را خود داراباشد احمق واقعى است. (63)