در سرشت و نهاد انسان نيرويى نهفته است كه او را به طور طبيعى به دنبال جستجوى روزى و ديگر حوائج زندگى و بعد به طرف استراحت هدايت مى كند تا رفع خستگى از كارها و تلاشهاى فكرى و جسمى نموده و تجديد قوا براى فعاليتهاى دوباره خود كند.
از طرف ديگر مى دانيم كه تمامى موجودات زنده براى تجديد قوا و ادامه فعاليتها و كار و كوشش; احتياج به استراحت دارند حتى افرادى كه خيلى به كسب درآمد حريصند نيز; ناچارند در وقت معينى استراحت كنند, و اگر مجبور نمى شدند, شب و روز به كار و فعاليت ادامه مى دادند و بهترين راه استراحت و رفع خستگى روحى و جسمى ((خواب)) است كه خداوند در نهاد انسان قرار داده و الزاما به سراغ انسان مىآيد به طورى كه اگر اين نعمت بزرگ از انسان گرفته شود, انسان از نظر جسمى و روحى دچار افسردگى شده و زود پير و شكسته مى شود. چنانكه همه ديده ايم متخصصين اعصاب و روان در خيلى از موارد بيماران خود را با خواب درمانى مداوا مى كنند و غالبا داروهائى كه تجويز مى كنند, بيشتر جنبه خوابآورى دارد. و از اين طريق با تعطيل كردن بخشى از فعاليتهاى مغز و اعصاب بيمار و بركنارى از استرس معالجه مى كنند.
((يان اوزوالد)) روانشناس انگليسى(متولد 1929م) مى نويسد:
((اگر انسان از خواب محروم شود, ممكن است به اختلالات روانى دچار گردد و فقط برخوردارى از اين نعمت است كه مى تواند سلامت را به او باز گرداند))(1).
و لذا در عصر حاضر يكى از شديدترين شكنجه ها در مورد زندانيان سياسى واداشتن آنان به بى خوابى است براى اقرار گرفتن چون بى خوابى بيش از اندازه, آنقدر سخت است كه تحمل آن براى انسان خيلى مشكل است. چرا كه مى دانيم هنگام خواب بخش مهمى از فعاليتهاى فكرى و مغزى تعطيل مى شود و تنها بخشى از دستگاهها و قسمتى از مغز انسان به فعاليت خود ادامه مى دهند كه براى ادامه حيات موجودات زنده لازم و ضرورى است.
و لذا خداوند متعال در آيه 23 سوره روم ((خواب)) را يكى از نشانه هاى قدرت خود دانسته و مى فرمايد:
((و من آياته منامكم بالليل و النهار و ابتغائكم من فضله...))
((و از نشانه هاى خدا خوابيدن شما در شب و روز و فعاليتها و تلاش شما براى تإمين معاش از فضل پروردگار است)).
((ابتغإ)) به معنى طلب كردن و خواستن و جستجو كردن است(2). و ((فضل)) به معنى زياده از مقدار حاجت است(3) ولى منظور از ((ابتغإ فضل)) در آيه, دنبال روزى رفتن مى باشد(4).
معلوم مى شود كه خواب و استراحت پايه فعاليتها و تلاش است كه اگر انسان نخوابد, نمى تواند تلاش خود را از سر بگيرد چنانكه از امام صادق(ع) نقل شده كه فرمود:
((فعاليتهاى روزانه اقتضا مى كند كه انسان بخوابد چرا كه استراحت و تجديد قوا در خوابيدن است))(5).
((شكسپير)) مى گويد:(6)
((خواب; تن كوفته را آرام, روان خسته را مرهم, بر سفره طبيعت برترين خوراك, و در بزم زندگى نوشين ترين متاع است))(7).

درست است كه خواب معمولا در شب است و تلاش براى معاش در روز; اصلا برنامه اصلى خواب به خاطر آرامش خاطرى كه به جهت تاريكى حاصل مى شود, در شب است چنانكه خالق هستى در آيات متعدد به اين مطلب اشاره كرده مى فرمايد:
((او كسى است كه شب را براى شما لباس قرار داد, و خواب را مايه استراحت و روز را وسيله حركت و حيات))(8).
و همچنين مى فرمايد:
((و خواب شما را مايه آرامشتان قرار داديم و شب را پوششى براى شما و روز را وسيله اى براى زندگى و معاش))(9).
((سبات)) از ماده ((سبت)) به معنى قطع نمودن است. و همچنين به معنى تعطيل كردن كار به منظور استراحت آمده است(10). و اينكه روز شنبه را در لغت عرب ((يوم السبت)) مى گويند, به خاطر آن است كه نامگذارى آن از برنامه يهود گرفته شده چرا كه شنبه روز تعطيلى آنها بود.
همچنين در آيه ديگرى مى خوانيم:
((از رحمت اوست كه براى شما شب و روز قرار داد تا هم در آن آرامش داشته باشيد و هم براى بهره گيرى از فضل خدا تلاش كنيد..))(11).
بعضى از مفسران معتقدند كه منظور از ((لتسكنوا)) استراحت در شب است و منظور از ((لتبتغوا)) دنبال معاش رفتن در روز است(12).
چون بشر از طرفى نياز به كار و تلاش و حركت دارد كه بدون روشنائى ممكن نيست و از طرفى نياز به استراحت دارد كه بدون تاريكى شب, دلخواه و طبيعى نيست.
ولى چنان نيست كه انسان به هنگام ضرورت نتواند برنامه خواب را تغيير دهد چرا كه درست است انسان نمى تواند اصلا نخوابد ولى كم و زيادى خواب در اختيار انسان مى باشد كه براساس عادت مى تواند تغيير دهد; كم يا زياد, شب يا روز بخوابد. مخصوصا در عصر ما كه شغلهاى خاصى وجود دارد كه ايجاب مى كند عده اى دو شيفته و سه شيفته كار كنند و اى بسا شب كار كنند و روز بخوابند مانند بعضى از پزشكان و كارگران و رانندگان و غيره ... كه اگر غير از اين باشد, جوامع بشرى فلج مى شود.
و لذا تعبير ((منامكم بالليل و النهار)) شايد اشاره به همين مطلب است كه هم خواب و هم دنبال روزى رفتن و كارها و فعاليتهاى ديگر; هم در شب انجام مى گيرد و هم در روز. چنانكه مرحوم ((طبرسى)) در ((مجمع البيان)) و علامه طباطبائى در ((الميزان)) و مولفان تفسير نمونه به اين مطلب اشاره نموده اند(13).

اندازه معينى براى خواب بيان نشده, و كسى نمى تواند ادعا كند كه چقدر بايد خوابيد, چون اندازه خواب بستگى به شرائط روحى و جسمى و سنى و كارى دارد و همه نمى توانند به طور يكسان استراحت كنند, اما چنانكه از آيات برمىآيد, و همچنين از معنى ((سبات)) معلوم مى شود, به اندازه اى بايد خوابيد كه خستگى و فرسودگى جسمى و روحى انسان بعد از فعاليت, مبدل به نشاط و سرزندگى شود. انسان نه آن اندازه كم بايد بخوابد كه ديگر نتواند به كارهاى خود ادامه دهد و نه آنقدر زياد كه از كار و تلاش باز ماند.
اما معروف است كه در بيست و چهار ساعت, هشت ساعت بايد استراحت كرد و خوابيد چنانكه اميرمومنان(ع) نيز در نهج البلاغه به اين مسإله اشاره كرده مى فرمايد:
((للمومن ثلاث ساعات: فساعه يناجى فيها ربه و ساعه يرم معاشه و ساعه يخلى بين نفسه و بين لذتها فيما يحل و يجمل))(14).
((مومن بايد شبانه روز خود را به سه قسمت تقسيم كند: يك قسمت(هشت ساعت) با پروردگار خود مناجات كند و يك قسمت در جستجوى روزى و معاش خود و ساعتى نيز در خواب و خوراك و استراحت صرف نمايد)).
((يان اوزوالد)) اعتقاد دارد كه خواب بر اساس عادت انسان معين مى شود. او مى گويد:
((اگر در دنيائى متولد مى شديم كه تاريكى و روشنائى به جاى بيست وچهار ساعت, سى و شش ساعت يك بار ظاهر مى شد, ما نيز به سى و شش ساعت عادت مى كرديم))(15).
همو مى گويد:
((كسانى كه به قطب جنوب سفر كرده بودند و آنجا نور آفتاب بى وقفه مى تابيد و هركسى وظيفه داشت كه براى ثبت گزارشات ساعت معينى بيدار بماند و بعد هرچقدر خواست بخوابد ولى يكى از وظائف كوچكى كه به عهده داشتند اين بود كه جدولى را كه نشان مى داد او چه قدر و چه وقت خوابيده است با دقت پر كند. در پايان معلوم شد كه ميانگين خواب ثبت شده تقريبا همان هشت ساعت معروف در 24 ساعت بود))(16).
البته گاهى انسانهايى پيدا مى شود كه بيش از اندازه مى خوابند و يا گاهى بعضيها شايد مدت زيادى نخوابيده باشند كه اينها غير عادى است. و شايد از نظر جسمى و روحى دچار اختلالاتى شده باشند. يا به صورت اعجاز باشد مانند خواب اصحاب كهف كه خداوند آنان را سيصد و نه سال به خواب فرو برد كه آنهم يكى از نشانه هاى قدرت خداوندى(و نمونه اى از معاد و زنده شدن مردگان) است كه نه بدن آنان پوسيد و نه از بين رفتند و وقتى بيدار شدند خيال كردند يك روز يا نصف روز خوابيده اند(17). چنانكه نگارنده شخصى را ديده كه هنگام نشستن سر سفره غذا خوابش برده. و همچنين كسى كه در اثر شيمايى شدن در جبهه جنگ چندين سال نخوابيده بود. و ه ندرت اشخاصى هستند كه هرگز نمى خوابند!
پس خواب چه گوهر گرانبهايى است كه اگر سلطانى تاج و تخت خود را در برابر ساعتى خواب از دست بدهد آن را نمى تواند بخرد, آرى ما چنان رهين منت اين خويشاوند مرگ هستيم كه نصف زندگى خود را به او مديونيم و اين بى جهت نيست چرا كه خواب زنجيرى طلائى است كه سلامت را به تن ما پيوند مى زند. و هيچ كس در خواب از فقر, غم واندوه و ... شكوه نمى كند. و شاه و گدا, فقير و غنى به يك اندازه از خواب استفاده كرده و محظوظ مى شوند. به شرط اين كه پايه اى براى تجديد قوا جهت كارهاى مثبت و خير قرار دهيم نه اينكه بار منفى داشته باشد چنانكه در گلستان سعدى مى خوانيم: ((ظالمى را خفته ديدم نيمروز گفتمش اين فتنه است خوابش برده به)).