در قرآن در مورد پيروي نكردن از شيطان، چندين مرتبه هشدار داده شده است و انسان را از پيروي شيطان بر حذر داشته است؛ ولي در چندين مورد اصطلاح «خطرات» را بكار برده و تأكيد كرده كه از «گامهاي» شيطان پيروي نكنيد. مثلاً در آيه 21 سوره نور فرموده است: «يا أيها الّذين آمنوا لا‌تتّبعوا خُطُوات الشّيطان و من يتّبع خُطُوات الشّيطان فانّه يأمر بالفحشاء و المنكر؛ اي مؤمنان! از گامهاي شيطان پيروي نكنيد و هر كه از گامهاي شيطان پيروي كند، (بداند) كه او به زشتي و ناپسندي وا‌مي‌دارد».
«خطوات» جمع «خطوه» به معني گامهاي كوتاه و آرامي است كه انسان را رفته رفته به مقصود مي‌كشاند، و شيطان نيز به اين شيوه عمل مي‌كند. مثلاً بلاي خانه‌بر‌انداز اعتياد يا سرقت‌هاي مسلّحانه و غيره، هرگز به صورت ناگهاني هيچ‌كس را آلوده و گرفتار نمي‌كند. و يك انسان با ايمان و پاكدامن را هرگز نمي‌شود يك باره به مركز فساد پرتاب كرد. بلكه از گامهاي بسيار كوچك شروع مي‌شود، كه در ظاهر بي‌اهميت است. اين گامهاي كوچك، همين كه در وجود انسان راه يافت، همچون غدّه سرطاني ريشه مي‌كند و انساني كه خود را رها كرده و در دام شيطان انداخته است، وقتي چشم باز مي‌كند، خود را در مهلكه‌اي عظيم مي‌بيند كه راه فرار ندارد؛اگر به اولين وسوسه تسليم شويم، شيطان خطاي بزرگتر را به سادگي خطاي كوچك، به انسان تحميل مي‌كند.
اگر شيطان را به معني وسيع كلمه، يعني «هر موجود تبهكار و ويرانگر» تفسير كنيم. گستردگي اين هشدار در همه ابعاد زندگي روشن مي‌شود. همه انسانها به موجب خلقت و فطرت، در معرض لغزش و اشتباه هستند و استعداد پذيرش وسوسه‌ها را دارند؛ امّا چگونه مي‌شود در مقابل آن وساوس ايستاد؟ قرآن در آيه 200 سوره اعراف مي‌فرمايد: «وامّا ينزغنّك من الشيطان نزغ فاستعذ بالله إنّه سميع عليم؛ هر گاه وسوسه‌اي از جانب شيطان تو را فرا گرفت، به خدا پناه بر، كه او شنوا و داناست». به لحاظ اهميتي كه اين دستور براي انسانها دارد، مفاد اين آيه، عيناً در آيه 36 سوره فصلت تكرار شده است و در آيه 201 سوره اعراف گفته است: «كساني كه [از خدا] پروا دارند، چون وسوسه‌اي از جانب شيطان بديشان رسد، [خدا را] به ياد مي‌آورند و به ناگاه بصيرت مي‌يابند». جالب است كه در اين آيه، وسوسه‌هاي شيطان با واژه «طائف» به معني «طواف كننده» تعبير و توصيف شده است؛ چون وسوسه‌هاي شيطان همچون طواف كننده، پيرامون فكر و روح انسان گردش مي‌كند تا شايد قادر به نفوذ باشد. اگر انسان در اين موقعيت به ياد خدا و عواقب شوم گناه بيفتد، با بصيرتي كه خود به خود پيدا خواهد كرد، وسوسه‌ها را از خود دور خواهد ساخت و آزاد مي‌گردد و گرنه سرانجام در برابر اين وساوس تسليم مي‌گردد. جمله «اذا هم مبصرون»، (به هنگام ياد خدا بصيرت مي‌يابند) اشاره به اين حقيقت دارد كه وسوسه‌هاي شيطاني، پرده بر ديد باطني انسان مي‌افكند، به‌گونه‌اي كه راه را از چاه نمي‌شناسد؛ ولي ياد خدا به انسان بصيرت و قدرت تشخيص مي‌دهد كه نتيجه‌اش نجات از چنگال وسوسه‌هاست. چاره مشكلِ وسوسه‌هاي شيطان، «ياد خدا» است. بر همين اساس، در آيه‌28 سوره رعد مي‌فرمايد: «الا بذكر اللّه تطمئن القلوب؛ تنها ياد خدا آرامبخش دلهاست».
اين همان شيوه‌اي است كه حضرت يوسف? در اولين وسوسه‌اي كه از جانب شيطان به‌صورت زليخا مجسم شده بود، به كار برد و از آسيب و سقوط مصون ماند؛ و آنگاه كه زليخا درخواست خود را بي‌پرده با يوسف مطرح كرد، يوسف بلافاصله گفت: «معاذ الله» (سوره يوسف، آيه 23) و با اين بيان، خود را به خدا سپرد. و چقدر كارش شبيه به كار مريم‌ے بود كه در مواجهه با روح الامين مجسّم، گفت: «اني اعوذ بالرحمن منك» (سوره مريم، آيه 18). مادر مريم نيز به هنگام كودكي فرزندش، براي حفظ سلامتي معنوي او، در نجواي خود با خدا گفت: «إنّي اُعيذها بك وذريتها من الشّيطان الرّجيم» (سوره‌‌‌آل عمران، آيه 36). و به‌طور كلي در زندگي روزمره و صحنه‌هاي مختلفي كه پيش مي‌آيد، انسان احساس مي‌كند وسوسه‌هاي احتمالي شيطان ممكن است دامنگيرش شود، قرآن دستور مي‌دهد كه پناه بردن به خدا را در برابر وسوسه‌ها به خود تلقين كنيد و بگوييد «وقل رب اعوذ‌بك من همزات الشيطان؛ بگو پروردگارا! از وسوسه‌هاي شيطان به تو پناه مي‌برم».(سوره‌‌مؤمنون، آيه 97) بسيار جالب است كه قرآن، شيطان را در برابر افراد با توكل و خدا‌ترس، خلع سلاح شده معرفي مي‌كند و در آيه 99 سوره نحل مي‌فرمايد: «إنّه ليس له سلطان علي الّذين آمنوا وعلي ربّهم يتوكّلون؛ قطعاً او (شيطان) بر كساني كه ايمان دارند و به پروردگار‌شان توكل مي‌كنند، سلطه‌اي ندارد». و نيز در آيه 65 سوره اسراء خطاب به شيطان مي‌فرمايد: «إنّ عبادي ليس لك عليهم سلطان وكفي بربّك وكيلا؛ در حقيقت تو بر بندگان [خاص] من سلطه‌اي نداري و حمايت پروردگارت [از آنان] كافي است». با توجه به آيات ديگري كه قبلاً مرور كرديم، بسيار بديهي است كه اين حمايت پروردگار در صورتي است كه به او پناه برده باشيم و از او بخواهيم.
ذكر اين نكته در پايان ضروري است كه يكي از موارد وسوسه و القاي ناشايست شيطان به انسانها، اخلال در روابط بين يكديگر و رفتار غير منصفانه و خشن با ديگران است كه اگر مهار نشود، عواقب شوم و دامنه‌داري مي‌تواند داشته باشد. بر‌همين اساس در آيه 53 سوره اسراء مي‌فرمايد: «وقُل لعبادي يقولوا الّتي هي أحسن إنّ الشّيطان ينزغ بينهم إنّ الشّيطان كان للإنسان عدواً مبيناً». با توجه به اين اصل مهم در زندگي، در آيه 83 سوره بقره فرموده است: «وقولوا للنّاس حسناً؛ با مردم به زبان خوش صحبت كنيد».
مناجات
استاد علامه محمد رضا حكيمي
خداوندا! ما را با مقام «معرفت» آشنا كن.
خداوندا! ما را به «قرآن كريم» برسان تا نزول آن را درك كنيم.
خداوندا! فطرت ما را قابليت آن ده كه از زلال شفّاف روحانيت ولي تو بهره‌مند گردد.
خداوندا! ما را از «قرآن الفجر» بهره‌ور گردان.
خداوندا! ما را به تكريم بزرگان ـ‌همه‌ـ موفّق بدار و روحمان را از دانش راستين سيراب ساز.
خداوندا! ما را در خدمت نشر حقايقي بگمار كه انسانيت هابطِ در زمين را به تعاليي عرشي مي‌رسانند.
خداوندا! همواره، جان ما را قانع، قلب ما را خاشع، نفس ما را متواضع و قلم ما را مؤدّب بدار.
خداوندا! توفيق فرياد براي عدالت را از ما مگير و محرومان را از ياد ما مبر…
خداوندا! چنان قرار ده كه حاكميت‌هاي غير عامل «بالعدل» را «اسلامي» نشناسيم و جامعه‌هاي غير قائم «بالقسط» را «قرآني» ندانيم.
خداوندا! چنان كن كه «توحيد» را از «عدالت» جدا نكنيم ـ‌كه در حقيقت جدا شدني نيست‌ـ و زندگي‌هاي سراسر تبعيض و تكاثر و اِتراف و اسراف و اجحاف را به دين پاك تو نسبت ندهيم.
خداوندا! به خامه ما، در راه دفاع از انسان محروم و مظلوم، نيرو بخش، و روح ما را از قواميت «بالقسط»، صلابت «غديري» ده.
خداوندا! قلّه‌هاي ثروت را در هم كوب و درّه‌هاي فقر را با احقاق حقوق محرومان، هموار ساز تا از حضور خويش، در حماسه باني «عاشورا»، سربلند باشيم…