عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد که دار الملک ایمان را مجرد بیند از غوغا (سنائی) 1 l بی‏تردید،در جهان،کتابی را نمی‏توان سراغ گرفت که‏ همچون تنزیل عزیز و قرآن حکیم،مورد توجه و تدقیق و تحقیق قرار گرفته باشد.کتابی که اگر روزی«کتابشناسی‏ علوم قرآن»-با توجه به همهء زبانهایی که در تمدن اسلامی‏ رایج بوده و با عنایت به زبانهایی که در پژوهشهای علوم قرآن‏ استعمال داشته-پرداخته شود،بی‏شک چندین برابر کتابشناسیهای دیگر علوم اسلامی تواند شد.
یکی از مباحثی که در علوم قرآن مطمح نظر دانشیان‏ بوده،شناخت مفاهیم قرآن و مدارج و مراتب آن است،زیرا دریافت مضامین عالیه که در ورای حروف و اصوات قرآن نهفته‏ است-اعم از محکم و متشابه-نه تنها نیاز به شناخت علم‏ صرف و نحو و مقید و مطلق و ناسخ و منسوخ و...دارد،بلکه‏ سوای موارد مزبور،برای رسیدن به غور مطالب قرآن به تدبر و تأمل نیز احتیاج است.از اینجاست که گفته‏اند:«هر آیتی را از قرآن شصت هزار فهم است و آنچه از فهم آن باقی مانده‏ است،بیشتر است».و نیز روایت کرده‏اند که رسول خدا(ص) فرمود:«قرأ النبی بسم الله الرحمن الرحیم فرددها عشرین‏ مرة».و این تکرار آیهء تسمیه از سوی پیامبر اکرم(ص)جز برای‏ تدبر باطن معانی قرآن نبوده است.و همچنان از ابن مسعود نقل کرده‏اند که:«علم الاولین و الآخرین فلیثور القرآن».
و این مطلب نیز مسلم و محقق می‏دارد که حصول علم اولین و آخرین به مجرد تفسیر ظاهر و آگاهی از ظواهر علوم قرآن‏ میسور و مقدور نیست(1).و این نکته را به نص صریح در کلام‏ قدیم می‏توان دید،آنجا که می‏فرماید:
«یؤتی الحکمة من‏ یشاء و من یؤت الحکمة فقد اوتی خیرا کثیرا و ما یذکر الااولوا الالباب».(بقره/269).
بنابراین،کلام الهی را بحسب ظاهر،مفهومی عام است‏ که هر سامعی به آن می‏رسد،اما به نسبت با هر طایفه‏ای
از موحدان و محققان و علمای رسوم مفهوماتی خاص دارد.به‏ طوری که هر لفظ از قرآن دارای وجوه متکثر و معانی متعدد است که حق تعالی به قدر فهم سامع در صورت آن کلام بر او تجلی می‏کند.از اینجاست که امام جعفر صادق(ع)گفت:«ان‏ الله تجلی لعباده فی کلامه و لکنهم لا یعلمون».(2)
از این رو،موحدان-که حق تعالی سینه آنان را به نور هدایت ازلی منور گردانیده است-کلام الهی را مجلاّی حق و آینهء تمام نمای ذات مطلق می‏دانند و قرآن را صفت ازلی‏ ابدی بشمار می‏آورند و به عنوان«کلام عینی احدی»از آن‏ تعبیر می‏کنند که مبرا از تجزی و انقسام است و حروف و صور و کلمات و آیات مظاهر نور و منازل ظهور آن صفت است.به‏ خلاف اینان،آنان که قشر از لباب و کشف از حجاب را نمی‏دانند،قرآن را در حد حروف و اصوات می‏بینند.از اینجاست که شیخ اکبر ابن عربی می‏گوید:«کلام حق به‏ هر لسانی که باشد در وضع آن لسان ادراک طرایف لطایف‏ هر طایفه‏ای را از طوایف بحسب اختلاف طبقات و تفاوت‏ درجات مختلف است.»(3)
باری،بر اثر دقیقهء مذکور است که حدیثی از طریق عامه‏ روایت شده است به این صورت که:«ان للقرآن ظهرا و بطنا و لبطنه بطنا الی سبعة ابطن»،که در نگاشته‏ها و مؤلفات‏ حکیمان و عارفان،با اختلافی اندک در لفظ به کرات ضبط شده*و با توجه به مشرب و مسلک دانشمندان دیده‏ور به‏ صورتهای گوناگون تفسیر و تأویل گردیده است.*چنانچه از فضل بن یسار مروی است که از امام محمد باقر(ع)از حدیث‏ مورد بحث سؤال کرد،حضرت فرمود:«بدرستی که ظهر قرآن عبارت از تنزیل اوست و بطن قرآن عبارت از تأویل‏ آن».(4)
و شیخ عبد الرزاق کاشانی در تأویل حدیث مزبور گفته‏ است که:«ظهر قرآن عبارت از تفسیر آن است و بطن آن‏ تأویل،و حد آن چیزی که فهمها به آن منتهی نمی‏شود،و مطلع‏ آن چیزی که کسی به آن نمی‏رسد،مگر آنکه به مقام شهود رسیده باشد.»(5)
سوای این دو تعبیر از ظهر و بطن و حد و مطلع قرآن-که‏ گفته شد-تعبیراتی دیگر نیز در نگاشته‏های فلسفی و عرفانی‏ پیشینیان و متأخران آمده،و همچنان حدیث مورد بحث به‏ صورت مستقل نیز شرح و تفسیر شده است،که یکی از آنها، شرحی است موجز و شگرف و نسبتا کهن،که همراه با این‏ پیشگفتار تقدیم خوانندگان ارجمند می‏شود.
شرح مذکور-که شارح آن را نمی‏شناسیم-به طور قطع‏ و یقین در نیمهء آخر سدهء هفتم و یا اوایل نیمهء اول از سدهء هشتم‏ با زبانی شیوا و استوار پرداخته شده است.*از این شرح-که‏ در کلفون نسخه به نام«شرح حدیث»خوانده شده-یک‏ نسخه در مجموعهء شمارهء 2703 به خط نسخ در کتابخانهء علی‏ پاشا موجود است که طبع حاضر بر اساس همین نسخه صورت‏ گرفته.کلمات در نسخهء مزبور،هر چند در بسیاری از موارد بی‏نقطه مانده،اما از جملهء نسخ معتبر موجود بشمار می‏رود.
نگارنده حین استنساخ جز در دو سه مورد جزئی و رسم الخط آن-که به صورت رسم خط رایج امروز در آورده شده- هیچ گونه دخالت و تصرفی نداشته است.
بسم الله الرحمن الرحیم‏ 1-الحمد لله الذی جعل الکفر ظلمة و الایمان نور،و خلق الانسان و«لم یکن شیئا ذکورا»
(6)، «انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا»(7)،اما الکافرون فقد نبههم‏ ثبورا،و اما الشاکرون«فلقیهم نضرة و سرورا»(8)،و کتب حقائق القرآن فی قلوب‏ اولیائه مشاورا و حجبها عن الجاحدین حجرا محجورا،کقوله:
«و اذا قرأت القرآن‏ جعلنا بینک و بین الذین لا یؤمنون بالاخرة حجابا مستورا»(9)و صلوته علی رسوله‏ محمد و آله اجمعین.
2-و بعد قد حققت هذا الحدیث النبوی تحقیقا دقیقا،و کشف حظوظ الناس منه فریقا فریقا،و عصب فی بحار اسرار القران و اخرجت منها درر دقائقه،و رفعت حجب‏ الحروف و الاصوات عن مخدرات حقائقه.و قوله علیه السلام:«ان للقرآن ظهرا و بطنا و لبطنه بطنا الی سبعة ابطن»*و الله المستعان.
3-اول پیش از شروع در معنی حدیث دو مقدمه ایراد کنیم که ابحاث باقی موقوف بر آن‏ است.مقدمهء اول آنست که بدانیم قرآن خود عبارت از چیست.و معنی دوم آنکه‏ بدانیم که نبی را کشف قرآن بر چه حیثیت شد.

4-بدان-ایدک الله و ایانا بروح منه-که حقیقت قرآن کلام حق است که به ذات او قائم‏ است و از ذات او منفک نیست،ازلا و ابدا،کقوله تعالی:
«انا نحن نزلنا الذکر و انا له‏ لحافظون».(10)و حق عز و علا متکلم است به یک کلام،که مختلف نیست به اختلاف‏ لغات و اصطلاحات و عبارات.و همان است با وجود عالم که با عدم عالم بود،کان‏ الله و لم یکن معه شئ،و الآن کما کان»
5-اگر گویی:در ازل وقتی که هنوز محمد در حیز وجود نبود من حیث الظاهر، و کافران در پردهء عدم محتجب بودند حق تعالی چگونه گفت:
«یا ایها النبی جاهد الکفار».(11)و موسی که هنوز از وجود بی‏بهره بود،چگونه با حق گفت: «رب ارنی‏ انظر الیک».و چون جوابش داد که:«لن ترانی»؟(12)
6-گوییم:این تهمتی باطل است از برای آنکه:هر که از مضیق لیالی و ایام و تنگنای‏ عالم اجسام مترقی شود،و قصد عالم جان کند،و طی زمان و مکان کند،او را معلوم‏ شود که آنجا که عالم الوهیت است ماضی و مستقبل و حال و تغییر و انتقال صورت‏ نبندد.*

در آن حضرت که کنه هر کمال است‏ نه ماضی و نه مستقبل نه حال است
بل که از ابتدای ازل تا انتهای ابد مقدار یک جوهر فرد و نقطهء موهوم ننماید.
چون آنجا نه چه،و نه چند باشد ازل را با ابد پیوند باشد
7-و کلام حق جل جلاله یکی است و متصل است از ازل با ابد.
«و ما امرنا الا واحدة کلمح بالبصر»(13)و چون ازل و ابد بیش از یک لمحه نیست،پس«لیس عنده صباح‏ و مسا».*و«ان یوما عند ربک کالف سنة مما تعدون»(14)اشعاری است از عدم زمان‏ در حضرت الوهیت،و آن هزار سال در تقویم اهل حقیقت مقدار یک لمحه است که از مشرق لاهوت بدرخشد.پس ازین تقریر معلوم شد که قرآن کلام نفسی*است حق‏ را،و محیط است به ازل و ابد،و حادث نیست عند حدوث المخاطب.اکنون این مسأله از غوامض علوم معارف است و به کثرت اقامت حجج و براهین عالیه معلوم‏ نگردد و لیک اگر نفسی قایل باشد به اندک صفای باطن و ذوقی معنوی،ممکن که‏ او را معلوم گردد.

8-بدان که نبی-که مؤید است به تأیید الهی و مقوی به قوت قدسی-هر گه که او را احتیاجی عارض شود از جهت اصلاح اهل عالم و ترتیب و نظام ناموس شریعت،توجه‏ به عالم قدس کند و آیینهء حال مقابل آن عالم دارد،از جهت اقتباس علمی و حقیقی، که مطلوب است حقایق علوم از لوح المحفوظ-که عبارت است از ذوات جواهر قدسی-بر سبیل انعکاس در او حاصل شود.و هر آینه این معانی کلی بود و مدرک‏ (*)دربارهء این نکته که در عالم الوهیت ماضی و مستقبل و حال نیست،باید گفت که حکمای متأله و عرفای دیده‏ور و متفکر،زمان را سه قسم می‏دانند:1-زمان شهادی،که در آن ماضی و مستقبل و حال هست و کوتاهی و بلندی‏ دارد و تعلق به عالم بشری دارد،2-زمان روحانی،که در آن کار یک سالهء زمان شهادی در کمترین لحظاتی‏ صورت‏پذیر است و این زمان خاص ملائکهء مقربین است،3-زمان عالم الوهی،که به عنوان زمان بی‏زمانی نیز خوانده می‏شود،و در آن کوتاهی و بلندی و ماضی و حال و مستقبل وجود ندارد،یک سر آن ازل است و سری‏ دیگر ابد.برای اطلاع بیشتر بنگرید به مقدمهء نگارنده بر«مجموعه آثار فارسی اشنوی»،تهران،زیر چاپ.
عقل.پس قوای باطنی در ترکیب و تفصیل آیند،و این معنی کلی،جزئی گردانند بواسطهء کسوت اصوات و حروف،که به وی مکشف کند تا نبی افشای آن بر امت کند و مفهوم فهمها.
9-پس به این تقدیر ظاهر قرآن معنی بود که مستفاد باشد از حروف و صوت،و باطن‏ قرآن آن حقیقت بود که قائم است به ذات واجب الوجود،ازلا و ابدا،چنانکه گفتیم.
و وصول به حقیقت قرآن موقوف است به عروج از حرف و صوت،بلکه از عالم و ما فیها.
مجرد باید شد تا بویی از آن عالم بشنود.*

رو تبرا ده آفرینش را تا ببینی عروس بینش را

10-اما غرض در معنی حدیث:قوله«ان للقرآن ظهرا و بطنا و لبطنه بطنا الی سبعة ابطن».اول معرفت ظاهر قرآن بیان کنیم،و معرفت آن مسلم است بر چند علوم، مثل علم لغت و تصریف و نحو،و علم معانی و بیان،و علم اسباب نزول،و علم قرأت، و علم وقوف،و ناسخ و منسوخ،و مطلق و مقید،و ظاهر و مجمل،و معین و عموم، و خصوص و قصص.و این همه علوم به نسبت با حقایق قرآن قشور است و جدار،آن‏ علو[می‏]که مفسران ظاهر و ائمه فقه خبر دهند،آن نیز قشور است.

آن کس که بیافت دولتی یافت تمام‏ و ان کس که نیافت درد نایافت بس است
-از هزار یکی،و از بسیار اندکی،خبر ازین معانی دارند و بیشتر خلق‏[از]قرآن‏ بجز این حروف که بر کاغذ مسطور است نمی‏دانند.

عجب نبود که از قرآن نصیبت نیست جز حرفی‏ که از خورشید جز گرمی نیابد چشم نابینا
عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد که دار الملک ایمان را مجرد بیند از غوغا
11-اما بطون سبعهء قرآن عبارت است از معانیی چند،که هفت طایفه از او فهم کند، هر یک به حسب استعداد خویش و دقت نظر خود.و ازین که گفت:«و لبطنه‏ (*)بوی شنیدن:حس کردن بوی،بوی بردن،مطلع شدن.سعدی می‏گوید:بوی پیراهن گم‏کردهء خود می‏شنوم/گر بگویم همه گویند ضلالیست قدیم.
بطنا»،معلوم می‏شود که بطن ثانی در بطن اول است و بطن ثالث در بطن ثانی،و علی هذا،آخری اعلای همهء بطون باشد،زیرا که لب همه بطون است.اکنون ما به‏ طریق تفصیل هر بطنی از بطون مخصوص به نامی،مختص کنیم به طایفه‏ای از طوایف طلاب حق.
12-اما بطن اول،قرآن ذو الذکر است که
ص و القرآن ذی الذکر(15).و این بطن‏ مشرب سالک است که از آن ذکر بدایت سلوک طریق حق و آداب طریقت دریابد.
مثل ارادت و ریاضت و رضا و توکل و صبر و قناعت،و علی هذا.و در آیتی از آیات‏ قرآن که تفکر همی کند مفهوم او جز آن معنی نباشد و تفسیر آن به انواع ریاضات‏ و مجاهدات طلب کنند.
13-اما بطن دوم،قرآن کریم است کهانه لقرآن کریم (16).و این بطن مشرب‏ صوفی است که از آن مقامات و مدارج و معارج اهل تصوف ادراک کنند و مکاشفات‏ ایشان از آن فهم.مثل وقت و حال و وجد و ذوق و سکر و سهر و قبض و بسط،و علی هذا،تفسیر همه به مصطلحات متصوفه کنند و آن مقام اعلای مقام سالک‏ است.
14-اما بطن سیم،قرآن حکیم است که یس و القرآن الحکیم (17).و آن بطن،مشرب‏ اهل حکمت است که از آن حکم لطایف قرآن و معقولات صرف تعقل کنند و تفسیر آن به وجوب اکتساب علوم و اثبات متداول و صدور کثرت از او به وسایط کنند،و لیک قولا و بیانا،و این مقام اعلای آن مقام است.
15-اما بطن چهارم،قرآن مبین است که الر تلک آیات الکتاب و قرآن مبین (18).و این بطن،مشرب عارف است که از آن معارف حقیقی و اسرار الهی و مغیبات کلی‏ دریابد،لکن فعلا و عینا.و این مقام اعلای آن مقام است.
16-اما بطن پنجم،قرآن مجید است که بل هو قرآن مجید (19).و این بطن،مشرب‏ عاشق است که از آن شوق و محبت معشوق را استنباط کند و آیات آن دلایل‏ سازد به وجود معشوق،و تفسیر آن به الفاظ مرموز کند بطریق شطحیات.و این‏ مقام اعلای آن مقام است.
17-اما بطن ششم،قرآن عزیز است که انه لکتاب عزیز(20).و این بطن،مشرب‏ موحد است که از آن حقیقت توحید و کیفیت فنای حدوث در قدم به تجرد نفس‏ از ما سوی الله فهم کند،و تفسیر آن به کیفیت طریق موحدان کند و افشای‏ مقامات توحید طورا بعد طور.و این مقام اعلای آن مقام است.
18-اما بطن هفتم-که آخر بطون قرآن است و ماورای آن هیچ بطن دیگر نیست- قرآن عظیم است و آن مشرب و اصل است و انتهای مقامات سلوک.و اصل ازین‏ بطون سبعه که گفتیم با نصیب باشد،چنان که گفت:
و لقد اتیناک سبعا من‏ المثانی و القرآن العظیم (21).پس او مجمع اخلاق‏[و]مظهر صفات حق گردد و در مطالعهء عالم احدیت و مشاهدهء اشعه قیمومیت ازل مستغرق عالم شهود و شاهد تجلی واجب الوجود گردد و ارادت خود به صفات حق متحلی بیند.چنان که معبر است به این عبارت که:«من رانی فقد رأی الحق»*این بود(شرح‏ حدیث)و الله اعلم بالصواب.
* تمت الرسالة بعون الله و حسن توفیقه‏ کاتبه الفقیر الحقیر عبد المجید فی سنة 731.