پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن با همکاری موسسه علمی فرهنگی رویش ششمین مصاحبه ی علمی-تخصصی نظام سازی را با تاکید بر نظام اقتصادی برگزار کرد. این مصاحبه با حضور دکتر محمدرضا یوسفی به عنوان مصاحبه شونده و دکتر یوسفی مقدم و دکتر محسن سجادی به عنوان مصاحبه کننده در تاریخ 1/2/97 در محل پژوهشکده فرهنگ و معارف برگزار شد.

در ابتدای مصاحبه دکتر یوسفی مقدم، رئیس پژوهشکده ی فرهنگ و معارف قرآن با تاکید بر ضرورت مسئله ی نظام سازی، در خصوص نیاز کشور به نظام اقتصادی اسلامی نکاتی را بیان داشته و در ابتدای مصاحبه از دکتر محمد رضا یوسفی پرسید که آیا قرآن کریم پاسخگوی نظام سازی اقتصادی هست یا نه؟ آیا ما باید نظام اقتصادی با استفاده از قرآن باید بسازیم یا اینکه باید از قرآن کشف بکنیم؟ به عبارت دیگر حضرتعالی در خصوص نظام اقتصادی اسلامی معتقد به نظام سازی هستید یا به نظام یابی اعتقاد دارید؟

دکتر محمدرضا یوسفی در پاسخ به این سوال گفت: برای پاسخ به این سوال باید به دو موضوع توجه داشت. یکی اینکه برای نظام یابی یا نظام سازی قرآنی ابتدا باید به قرآن به عنوان منبع اصیل دینی که قرنها حضور دارد توجه کرده و سپس به مفهوم اقتصاد به عنوان مفهومی که در طول زمان به وجود آمده و تحول پیدا کرده باید توجه کرد. تلقی ما از اقتصاد یک تلقی خاص است. یکی از مشکلاتی که امروزه با آن مواجه هستیم خلطهای روش شناسانه است. ما تعریفها را از منابع اصلی آن علم اتخاذ نمیکنیم. به طور مثال وقتی بنده از اقتصاد صحبت میکنم تعریفی رو که خودم میخواهم به کار میبرم و هیچ وقت به منابعی که در آن علم اقتصاد را تعریف کرده اند کمتر می پردازم.باید ابتدا توجه کرد که علم اقتصاد در نزد دانمشندان علم اقتصاد به چه معناست؟!

وی در ادامه افزود: ما در منابع اسلامی مفاهیمی داریم مثل کمیابی، کمیابی یک مفهوم خاص است و یک معنای لغوی نیست. ما غالبا مفاهیمی مثل اقتصاد را یک تعریف لغوی کرده و سپس با این تعریف به منابع دینی مراجعه میکنیم تا ببینیم مثلا قرآن در خصوص اقتصاد چه گفته است. در چنین صورتی، یک اقتصاد دان نتیجه ی تحقیق ما را نخواهد پذیرفت. چرا که احساس میکند یک خلط روش شناسانه و مفهوم شناسانه صورت پذیرفته است.چرا که ابتدا باید اقتصاد را از منظر علم اقتصاد فهمید و سپس به قرآن رجوع کرد. یکی از این مفاهیم خود مفهوم نظام و نظام اقتصادی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه مفید در ادامه گفت: ما در اصطلاح میگوییم یک نظام میتواند یک نظام پیشینی یا یک نظام پسینی باشد. آنچه در ذهن دوستان است بیشتر یک نظام پیشینی است. مانند یک مهندس که آینده ی طرح خود را قبل احداث بیرونی،  ابتدا در قالب یک نقشه یا ماکت درست میکند و نشان میدهد که ایده آل من اینست. این بحث نظامهای پیشینی بیشتر در حوزه های مهندسی مطرح است. اما وقتی در حوزه ی اقتصاد صحبت میشود ما معمولا ابتدا یک مکتب اقتصادی تعریف میکنیم به این معنا که یک سری اصول اساسی مورد وفاقی که جهت گیریها را در بعضی از موضوعات کلی روشن میکنند. دو موضوع کلان موثر در اقتصاد یکی بحث دولت و آزادیهای اقتصادی است که اینها دو روی یک سکه هستند. حیطه ی آزادیهای اقتصادی و فعالیتها دولت. موضوع دوم مالکیت است. خیلی فرق میکند که ما مالکیت دولتی را بپذیریم یا خصوصی و یا ترکیبی را بپذیریم؟! اینها جهت گیریهای کلی را مشخص میکنند.

دکتر محمد رضا یوسفی گفت: ما نظام اقتصادی را یک نظام پسینی میدانیم. مثلا نظام اقتصادی صدر اسلام، یا نظام اقتصادی سوسیالیستی یا سرمایه داری و.... که هر کدام دارای یک نظام  خاصی هستند. مثلا در موضوعاتی مثل دخالت دولت در تجارت را  آن دیدگاه مکتبی که در ابتدا عرض شد مشخص خواهد. لذا دیدگاه مکتبی باید در نظام حقوقی که در مجلس تصویب می شود لحاظ شود. پس از اتخاذ دیدگاه مکتبی دومین موضوعی که در نظام اقتصادی موثر است ویژگیهای جغرافیایی و محیطی است.شرایط جغرافیایی فوق العاده در نوع نظام اقتصادی موثر است.سومین موضوعِ موثر در شکل دهی نظام اقتصادی، سطح تکنولوژی هست. همین آسانسور چقدر روابط اجتماعی و فرهنگی را متحول کرده است؟! تکنولوژی آسانسور خانه ها را از دو طبقه به بیش از صد طبقه ارتقا داد و پیرو آن انواع مفاهیم را ایجاد کرد. آخرین موضوع موثر در شکل دهی نظام اقتصادی نظام انگیزشی هست. از این چهار موضوع که در نظام اقتصادی به دنبالش هستیم دوتا متغیر بوده و مختص شرایط جغرافیایی یک منطقه هست و نمیشود این را تعمیم داد. یک جایی واجد نفت است و جای دیگر فاقد نفت. لذا نظامی که بر اساس یک شرایط جغرافیایی خاصی شکل گرفته را نمیشود به کشوری که دارای آن شرایط نیست تعمیم داد.

دکتر یوسفی مقدم در ادامه پرسید این مواردی که فرمودید مثل شرایط جغرافیایی و سطح تکنولوژی در اصل شکل گیری یک نظام اقتصادی موثر هستن یا در اجرای آن اثر دارند؟ به عبارت دیگر یک نظام اقتصادی میتواند مستقل از شرایط جغرافیایی و صرف نظر آنها تدوین شده و در هر شرایط جغرافیایی اجرا شود؟

دکتر محمدرضا یوسفی در پاسخ به این سوال گفت: در دوران قاجار واژه ای به اسم صنایع سنگین وجود نداشت چرا که اساس ما آن زمان صنعتی نداشتیم. اما وقتی ما در سال 58 قانون اساس مینویسیم آنجا می آید که باید تکلیف صنایع سنگین مشخص شود. نظام حقوقی از یک طرف بر اساس عینیت خارجی و از یک طرف بر اساس جهت گیریهای مکتبی ذهنی شکل میگیرد. شرایط جغرافیایی که حضرتعالی فرمودید یک روابط اقتصادی را تعریف میکند. مثلا در یک منطقه ی شرجی و کنار خلیج فارس زندگی میکنیم این شرایط جغرافیایی یک سری شغلهای به خصوص را ایجاد میکند. مثلا شغل اکثرشان ماهیگیری میشود. بعد کنارش عده ای لنج سازی میکنند عده ای تور ماهیگیری درست میکنند که نوع روابط بر این اساس شکل میگیرد. اینها در نظام اقتصادی آن منطقه موثر است.

دکتر محسن سجادی در ادامه به این سوال پرداخت که در صورت نظام یابی یا نظام سازی قرآنی، روش کشف و ساخت آن چطور خواهد بود؟

دکتر محمدرضا یوسفی در پاسخ به این سوال گفت: یک بحث، همان بحث الفاظ است که در اصول فقه هم خوانده میشود.اما اینها کافی نیست.برای مباحثی که ما درصدد کشف آن هستیم و با یک سری سوالات به منابع مراجعه میکنیم ما نیازمند روشهای کیفی هستیم.در بازگشت به متون مقدس و غیر مقدس که به صورت منقح و فصل بندی شده نشده وجود دارد باید از روشهای به اصطلاح تحلیل محتوا استفاده کرد. روش دیگری که خودم در خصوص نهج البلاغه هم استفاده کرده ام روش داده بنیاد هست.

وی در پایان تاکید کرد که برای کشف نظام اقتصادی قرآن باید از روش تحلیل محتوا یا روش داده بنیاد در کنار روشهای سنتی مرسوم استفاده کرد تا بتوان به نظام مورد نظر قرآن دست یافت.