يكي از ويژگي‏هاي انسان عقل است همه انسان‏ها داراي عقل هستند و همگي دعوت به تعقّل شدند از اين رو در قرآن كريم، ارزش انسان به تعقّل او است در غير اين صورت او از بدترين جنبندگان خواهد بود.
آيا از نظر فيلسوفان و تفكر فلسفي زن و مرد برابرند يا با هم متفاوتند؟ در اين مقاله در صدد پاسخ‏گويي به سؤال فوق هستيم كه در نظر فيلسوفان با توجه به مباني فلسفي:

براي پاسخ به اين سؤال مي‏گوييم: از نظر عقلي در اصل كمال ميان زن و مرد تفاوتي نيست. زيرا فيلسوفان وقتي به تعريف انسان مي‏پردازند او را به حيوان ناطق تعريف مي‏كنند كه حيوان جنس انسان و ناطق فصل اوست در واقع ناطق مقوّم انسان است و اگر از مذكر بودن، مرد و مؤنث بودن زن سخن به ميان مي‏آيد، مذكر بودن و مؤنث بودن انسان را به دو صنف تقسيم مي‏كند نه به دو نوع. بنابراين وقتي ذات انسان يعني انسانيت انسان تمام شده و به نصاب خود رسيد مسئله ذكورت و انوثت مطرح مي‏شود. تشخيص ذاتي و عرضي و نشانه‏هاي آن دو نيز از همين راه صورت مي‏گيرد يعني ذاتيات انسان حيوانيت و ناطقيت است كه در كتب فلسفه از آن بحث مي‏شود.

از نظر فلسفي موجودات مادي مركب از ماده و صورت‏اند، ماده جنبه قوه موجود مادي است و صورت جنبه فعليت شي‏ء است و شي‏ء بودن هر موجودي به صورت اوست نه به ماده او.
ماده هر شي‏ء مشترك است و مي‏تواند به صورت‏هاي ديگر درآيد از باب مثال، خاك ماده براي صورت‏هاي گوناگون است و مي‏تواند به شكل درخت،معدن،حبّه‏ها و صورت انسان يا حيوان‏هاي متفاوت درآيد اما تا به صورت خاصي درنيايد فعليت خاصي پيدا نمي‏كند.
بزرگان اهل حكمت، مذكر و مؤنث بودن را از شؤون ماده شي‏ء مي‏دانند نه از شؤون صورت آن، يعني ذكورت و انوثت در بخش صورت و فعليت بي اثر است.
نشانه اين كه مرد و زن بودن مربوط به ماده است و نه صورت او، اين است كه نر و ماده بودن اختصاص به انسان ندارد بلكه در حيوان و گياه نيز زوجيت و نر و ماده داشتن راه دارد.
حيوان‏ها اگر كمالاتي داشته باشند مربوط به ذكورت و انوثت آن‏ها نيست بلكه هر حيواني براي خود فعليت و صورتي دارد كه كمالات وي به آن مربوط است. نر و ماده بودن حيوان، شايد در قدرت‏هاي بدني اثر داشته باشد اما در كمال حقيقي آن‏ها بي اثر است و زوجيت در مرتبه نازل و پايين‏تر در گياهان نيز راه دارد.
بنابراين نر و مادگي و مذكر و مؤنث بودن از ذاتيات انسان نيست افزون بر آن به لحاظ اين كه انسانيت او به روح اوست و روح از عالم قدس است به خدا نسبت پيدا مي‏كند و چيزي كه به اضافه تشريفي به خدا اسناد داده شود منزّه از ذكورت و انوثت است.
قرآن كريم نيز مي‏گويد: انساني كه مي‏ميرد، ذات اقدس الهي همه روح او را توفي و دريافت مي‏كند و اگر بدن انسان از دست برود. باز همه حقيقت او محفوظ است و اين نشان مي‏دهد كه بدن عين ذات يا جزو ذات يا لازم ذات نيست بلكه ابزار ذات است .چنان كه مجموع حيوانيت و ناطقيت تمام ذات انسان و ناطق بودن جزو ذات انسان و تعجّب از لوازم ذات انسان است و بدن هيچ كدام آن نيست از اين رو گاهي از بدن به مركب روح ياد مي‏كنند و مركب غير از راكب است.

در فلسفه وقتي از علل وجود اشياء سخن به ميان مي‏آيد علل بيروني آن را مبدأ فاعلي و غايت تشكيل مي‏دهد و علل دروني او را ماده و صورت تشكيل مي‏دهد. بر اين اساس، علل بيروني زن و مرد يعني مبدأ فاعلي و مبدأ غايي آن يكي است. مبدأ فاعلي زن و مرد خدا است و مبدأ غايي آن‏ها نيز خداست و چون مبدأ فاعلي و غايي انسان يكي است، آن چه او را به مال مي‏رساند يعني دين نيز واحد است و چون ديني كه براي تربيت او در جهت كمال است يكي است پاداشي كه نتيجه عمل اوست نيز يكي است چنان كه پيامبر اكرم(ص) فرمود: «ان الرّب واحد والاب واحد و انّ الدين واحد، ليست العربية لاحدكم بابٍ و امّ وانما هي اللسان»(1) پروردگار يكي است، پدر يكي است، دين يكي است، عربي بودن فقط زبان است يعني نژاد و قوميّت، زمان و زبان زمينه امتياز را فراهم نمي‏كند.
اما در مورد علل دروني ممكن است بين زن و مرد تفاوت‏هاي مختصري باشد، اما اين تفاوت‏ها سبب نمي‏شود كه در خصوصيات اساسي و تقسيم فضائل، يكي بر ديگري برتري داشته باشد زيرا مدار، روح و جان است نه جسم و عوامل بيروني و روح نيز از مذكر بودن و مؤنث بودن منزه است ناگفته نماند: اصل تفاوت بين زن و مرد ضرورت دارد چنان كه تفاوت استعدادها بين انسان‏ها ضروري است زيرا اگر همه انسان‏ها در يك سطح از استعداد و قدرت بودند، نظام هستي متلاشي مي‏شد و براي اين كه تلاش و فروپاشي تحقق پيدا نكند استعدادهاي گوناگون لازم است و اگر برخي انسان‏ها زن و برخي مردند براي اين است كه نسل انسان تداوم پيدا كند، اگر مرد نباشد زن به تنهايي نمي‏تواند مبدأ پيدايش نسل باشد و اگر زن نباشد مرد به تنهايي نمي‏تواند منشأ پيدايش نسل باشد و زن و مرد هر دو ركن نظام انساني هستند و چون اصل تفاوت ضرورت دارد هيچ كدام از زن و مرد نمي‏توانند، بگويند كه به او ظلم شده است يا به پندارند كه يكي بر ديگري فضيلت و برتري دارد.

از نظر قرآن كريم درباره تفاوت موجودات مي‏فرمايد اولاً بايد زندگي به بهترين وجه اداره شود و ثانياً تسخير متقابل موجودات و هماهنگي ميان طبقات متفاوت موجب اداره نظام به بهترين وجه است «اهم يقيمون رحمة ربّك نحن قسمنا بينهم معيشتهم في الحياة الدنيا و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات ليتخذ بعضهم بعضاً سخريا و رحمة ربك خير مما يجمعون»(2) آيا آن‏ها رحمت خدا را تقسيم مي‏كنند در حالي كه ما روزي آن‏ها در حيات دنيا تقسيم كرده‏ايم و برخي را بر برخي برتري داديم تا بعض مردم بعض ديگر را تسخير كنند به خدمت گيرند و رحمت خدا بسي بهتر است از آن چه جمع مي‏كنند.
همان طور كه اختلاف طبقات، استعدادها، گرايش‏ها، جذب و دفع‏ها هيچ يك معيار فضيلت نيست و ابزار لازم براي تحقق تسخير متقابل و دو جانبه است. اختلاف زن و مرد هم چنين است يعني استعداد برتر انسان‏ها نشانه فضيلت معنوي و تقرّب به خدا نيست، هر كس بتواند از اين استعداد برتر فايده‏اي بهتر ببرد و خالصانه‏تر كار كند به مرتبه بالاتري از تقوا مي‏رسد و از اين جهت به كمال محض نزديك‏تر خواهد شد بنابراين، تفاوت‏ها براي تسخير متقابل و دو جانبه و بهره مندي از يكديگر است و هيچ كس حق ندارد به سبب داشتن قدرت و امكانات يك جانبه ديگران را تسخير كند بلكه بايد تسخير متقابل و خدمت متقابل باشد تا نظام به بهترين وجه اداره شود.

يكي از ويژگي‏هاي انسان عقل است همه انسان‏ها داراي عقل هستند و همگي دعوت به تعقّل شدند از اين رو در قرآن كريم، ارزش انسان به تعقّل او است در غير اين صورت او از بدترين جنبندگان خواهد بود: «انّ شرّ الدّواب عند اللّه الصم البكم الذين لايعقلون»(3) بدترين جانوران نزد خدا كساني هستند كه كر و لالند و اصلاً تعقل نمي‏كنند.
عقل در فرهنگ قرآن و دين چيزي است كه انسان با آن حق را مي‏فهمد و بدان عمل مي‏كند بنابراين فاقد درك صحيح عاقل نيست چنان كه عالم صحيح انديش ولي بي عمل عاقل نيست. امام صادق(ع) فرمود: «العقل ما عبد به الرحمن و الكتسب به الجنان».(4) عقل آن است كه خدا عبادت شود و بهشت كسب گردد. بنابراين انساني كه خدا را عبادت نكند يا عملي انجام ندهد كه كسب بهشت كند از عقل بهره‏اي ندارد. در واقع حقيقت عقل، جزم و عزم است يعني اگر انسان با برهان نظري به مقام جزم و يقين رسيد و بر اثر قدرت عقل عملي به مقام عزم نائل گرديد، عاقل است.

از يك نظر عقل را به مطبوع و مسموع تقسيم كرده‏اند و مراد از عقل مطبوع آن سرمايه اولي است كه خداي سبحان به هر انساني مي‏دهد و عقل مسموع پرورش آن عقل مطبوع است يعني عقلي كه از طريق علم و عمل رشد مي‏يابد.
از باب مثال وقتي در قرآن تقليد كوركورانه از پدران و نياكان را نكوهش مي‏كند و مي‏فرمايد: «واذا قيل لهم اتبعوا ما انزل اللّه قالوا بل نتبع ماالقينا عليه آبائنا اولو كان آبائهم لايعقلون شيئاً ولايهتدون»(5) وقتي به ايشان گفته شود از آن چه خدا نازل كرده است پيروي كنيد، مي‏گويند: بلكه از آن چه كه پدرانمان را بر آن يافتيم پيروي مي‏نمائيم، آيا اگر چه پدرانشان چيزي را تعقل نكرده و هدايت نيافته باشند.
در اين آيه مراد از تعقّل نكردن عقل مسموع و اكتسابي است و امام صادق(ع) خطاب به مفضل فرمود:«لا يفلح من لايعقل و لايعقل من لايعلم»(6) كسي كه عقل ندارد به رستگاري نمي‏رسد و كسي كه علم نداشته باشد عقل ندارد از اين روايت نيز مقصود عقل اكتسابي است كه با علم در انسان رشد مي‏يابد.

در يك تقسيم ديگر عقل را به عقل معاش و عقل معاد تقسيم كرده‏اند يعني عقلي كه با آن امور زندگي را تدبير مي‏كنند عقل معاش، و عقلي كه با آن سعادت اخروي تأمين مي‏شود، عقل معاد مي‏گويند. حضرت امير(ع) فرمود: «افضل الناس عقلاً احسنهم تقديراً لمعايشه و اشدّهم اهتماماً باصلاح معاده»(7) برترين مردم در عقل كسي است كه نيكوترين برنامه‏ريزي را براي زندگي و محكم‏ترين همت را براي اصلاح معادش داشته باشد.
بر اساس اين روايت عقل معاش براي برنامه ريزي از زندگي دنياست و عقل معاد براي اصلاح امور معاد است كه نيازمند به اهتمام شديد است.

بر اساس مطالبي كه تاكنون گفته شد، روشن مي‏شود از نظر فيلسوفان و با توجه به مباني فلسفي خردورزي زن و مرد در اصل انسانيت با هم برابرند و هر دو از عقل و خرد برخوردارند از نظر متون ديني نيز به لحاظ اين كه زن و مرد انسانند و امتياز انسان بر جانوران ديگر در خردورزي است، پس زن و مرد از امتياز خردورزي بهره‏مندند اما نكته‏اي كه جاي گفتگو دارد آن است كه در نهج البلاغه از حضرت علي(ع) نقل شده است كه آن حضرت در دوجا از نقص و ضعف عقل زن سخن گفته است يكي در خطبه 80 آمده است كه مي‏فرمايد: «معاشر الناس ان النساء...نواقص العقول...و اما نقصان عقلهنّ فشهادة امرأتين كشهادة الرجل الواحد.»(8) اي مردم زنان از موهبت عقل كاستي هايي دارند و كاستي عقل آنان به اين است كه شهادت دو نفر از آنان همچون شهادت يك مرد است.
و در نامه 14 نيز خطاب به لشكريانش در صفين فرمود: «ولاتهيجو النساء باذي و ان شتمن اعراضكم و سببن امرائكم فانهن ضعيفات القوي و الانفس و العقول.»(9) با اذيت و آزار زنان را به هيجان نياوريد گرچه آن‏ها به شما دشنام دهند و متعرض آبروي شما گردند و به سرانتان بدگويي كنند زيرا نيروي تحمّل آنان كمتر است و به همين دليل زودتر تحت تأثير واقع مي‏شوند و به هيجان مي‏آيند و خردشان دستخوش ضعف و ناتواني است.
با توجه به اين كه در اين دو بيان زنان به نقص و ضعف عقل وصف شده‏اند، با مطالب گذشته كه از برخورداري زن و مرد از عقل و خرد به ميان آمده است آيا با هم ناسازگار نيستند و بالأخره ديدگاه ها در رابطه با اين احاديث چيست؟

از آنجايي كه اين حديث در دسترس افراد و شارحان نهج البلاغه بوده است ديدگاه‏هاي گوناگوني در اين رابطه ارائه شده است: برخي اين حديث را به صورت مطلق پذيرفته‏اند و همين احاديث را مبناي شناخت مقام زن و تعامل با زنان قرار داده‏اند و برخي چنين سخناني را ستمي بر زن و ظلمي در حق او تلقي كرده‏اند و با تشكيك در سند، اين گونه سخنان را نفي كرده‏اند و برخي با پذيرش اين احاديث به تأويل و توجيه آن دست زده‏اند و تلاش كرده‏اند تا با ارائه معناي معقول آن احاديث را قابل پذيرش بدانند زيرا از يك سو نسبت دادن ظاهر اين سخنان را به حضرت علي(ع) روا نمي‏دانستند و از سويي او را برتر از اين مي‏دانستند كه او ناعادلانه بر زن بتازد و چنين سخناني را بيان كند كه قابل توجيه نباشد.
عدّه‏اي آن را به دوره‏اي از زمان اختصاص داده و بر اين باورند كه منظور زناني است كه مردان به تربيت و تعليم آنان همت نكرده‏اند و گرنه زنان در عرصه‏هاي علمي و اجتماعي كمتر از مردان حاضر نشده‏اند و برخي نيز گفته‏اند امام علي(ع) اين سخنان را به عنوان يك قضيه خارجيه مطرح كرده است نه قضيه حقيقيه يعني مورد اين سخنان زن خاصي در زمان خاصي يعني زني بوده است كه وي سردمداري جنگ صفين را برعهده داشته است و برخي نيز گفته‏اند: ممكن است اين سخنان تحريف شده باشد و ما بايد براي كشف درستي و نادرستي آن به قرآن مراجعه كنيم و با توجه به اين كه قرآن نخستين منبع دين‏شناسي است در رابطه با كاستي عقل زن سخني به ميان نياورده است و در عين حال در قرآن حدود دويست آيه در رابطه با زن و چگونگي ارتباط او با مرد سخن گفته است ولي از اين نكته سخني نگفته است با اين كه معصومين فرمودند: گفته‏هاي نقل شده از ما را بر قرآن عرضه داريد و اگر مغايرت داشت آن را كنار بگذاريد.(10)
برخي نيز گفته‏اند بايد توجه داشت كه واژه عقل در احاديث و روايات معاني گوناگوني دارد و با در نظر گرفتن آن معاني در تبيين اين روايت‏ها اقدام كرد.
صاحب وسايل الشيعه مي‏نويسد: عقل در كلام دانشمندان و حكما معاني گوناگوني دارد و در روايات به سه معنا به كار رفته است.
1ـ نيروي درك خير و شر و تميز آن‏ها از يكديگر و اين مناط و ملاك تكليف است.
2ـ ملكه‏اي دروني كه انسان را به گزينش خوبي‏ها و رها كردن بدي‏ها فرا مي‏خواند.
3ـ تعقل و دانش و به اين سبب است كه مي‏بينيم در روايات عقل در برابر جهل به كار رفته است.(11) و حضرت امير(ع) فرمود: «العقل، عقلان عقل الطبع و عقل التجربه و كلا هما يؤدي الي المنفعة»(12) عقل دوتاست، طبيعي و اكتسابي و هر دو به سود راه مي‏برند.
بر اين اساس برخي گفته‏اند:اين طور نيست كه خداي سبحان سرمايه عقلاني كمتري به زن داده باشد و او از قدرت درك ضعيف‏تري برخوردار باشد يا زن در كسب عقل مسموع از مرد عقب‏تر باشد زيرا قدرت فراگيري و علم آموزي زنان به صورت عمومي و كلي اگر از مردان بيشتر نباشد كمتر نيست و مراد از عقل، در اين گونه احاديث، عقل عملي است كه زن‏ها در ميدان عمل به خاطر حاكميت عواطف بر آنان، عاطفي رفتار مي‏كنند.
توضيح مسئله آن كه عقل و رفتار انسان از گرايش‏ها و تمايلات مختلفي سرچشمه مي‏گيرد كه اموري چون عقل، شهوت، غضب و وراثت، عادات و آداب و رسوم، عاطفه و مهر و محبت، اجتماع و دوستان از آن جمله است، عقل هميشه بازياده‏خواهي و انحرافات ديگر عوامل مثل شهوت و غضب مخالف است و اگر آدمي با حاكم كردن عقل توانست قوا و تمايلات را فرمان بردار عقل قرار دهد به كمال مي‏رسد در غير اين صورت دچار سقوط مي‏شود و از آن‏جا كه زن داراي مهر و عاطفه بالاتري نسبت به مرد است ممكن است بر اثر حاكم شدن عواطف زمام كار را در دست بگيرد و عقل را در تصميم‏گيري دخالت ندهد، ناگفته نماند اين قوه عواطف و احساسات نقص زن نيست بلكه به حكم لزوم تفاوت در خلقت و آفرينش موجودات از جمله زن شدن يكي و مرد شدن ديگري و با توجه به اين كه يكي از وظايف مهم زن تربيت نسل اعم از دختران و پسران در محيطي آرام و گرم و صميمي و بدور از انحرافات و خشونت‏ها، و پشتيباني عاطفي از مرد و ايجاد آرامش در اوست، سرمايه عمده‏اي كه در اين ميدان مورد نياز است عطوفت و ظرافت و مهر و محبت در حدّ بالاست كه اگر نباشد اين مهم انجام نخواهد شد پس به يقين بايد از اين جهت از اين امتياز يعني عواطف قوي برخوردار باشد تا آن وظيفه مهم به انجام رسد.
نتيجه بحث آن كه زن و مرد در نگاه خرد و خردورزي گرچه متفاوتند اما اين تفاوت دليل بر نقص و نارسايي در هيچكدام از آن‏ها نيست.