نويسنده: آية الله اكبر هاشمى رفسنجانى و جمعى از محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن
سبك تفسيرى: ترتيبى - تقطيعى
هدف: تهيه معجم موضوعى قرآن
تعداد مجلدات: بيست جلد كه تا سال 1380 دوازده مجلد آن به چاپ رسيده است.
نوبت چاپ: چاپ اول جز مجلد يكم كه چاپ دوم شده است.
ناشر: مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم

22 دفتر دويست‏برگى حاصل تلاش آية الله آقاى هاشمى رفسنجانى در زندان اوين از دى ماه 1354 تا پيروزى انقلاب اسلامى در 1357 است كه به صورت سى‏هزار برداشت‏با هشت‏هزار عنوان پايه اوليه «تفسير راهنما» را بنا نهاد. اين دفترها در سال 1366 به دفتر تبليغات اسلامى واگذار شد. براى تكميل اين كار مركز فرهنگ و معارف قرآن تاسيس شد و محققان آن به كار پژوهش، تدوين و نگارش همت گماشتند.
محققان اين مركز در گروه‏هاى پنج‏نفره آن برداشت‏ها را بررسى و تكميل كرده و در گروه‏هاى سه نفره به تصويب نهايى رساندند. از چاپ اولين مجلد آن در سال 1371 تا سال 1376 كه چاپ دوم آن عرضه شد سبك ارائه برداشت‏ها تكامل يافت و كاستى‏هاى آن جبران شد تا آن‏كه در سال 1378 و هم‏زمان با انتشار مجلد هشتم ترجمه آيات نيز به آن ضميه شد.
گرچه براى پيش‏گيرى از حجم نامناسب، تا مجلد ششم سوره‏هاى بزرگ تقطيع شده است ولى از سوره توبه تا پايان قرآن تمام سوره‏هاى هر مجلد به صورت كامل در آن قرار گرفته است.
برداشت‏هاى هر آيه با تفكيك از يكديگر شماره زده شده و در فهرست نمايه‏اى در پايان هر آيه به آن ارجاع داده شده است.
به اين ترتيب خواننده مى‏تواند موضوعات هر آيه را به اجمال و تفصيل ببيند و موضوع انتخابى خود را از آن گزينش كند.
در پايان هر كتاب، فهرستى جامع از تمام موضوعات آياتى كه در آن مجلد تفسير شده است‏به صورت الفبايى - موضوعى تهيه شده است كه محققان را از راه موضوعات كلى به ريزترين مطالب آيات راهنمايى مى‏كند. اين فهرست‏هاى جامع در نهايت همراه با آدرس آيات مربوط به آن به قرآن پژوهان عرضه خواهد شد و هم اكنون كتاب «فرهنگ قرآن‏» با كمك گرفتن از آن نمايه‏ها و تلفيق كردن با تحقيقات ارزشمند محققان ديگر به طبع رسيده و كليدى براى فهم مفاهيم و موضوعات قرآن كريم است.

1. توجه به روايات: اين تفسير در زمره تفسيرهاى روايى نيست ولى رواياتى را كه به بيان ظاهر آيات پرداخته‏اند و ابهامى از آن را زايل ساخته‏اند در پايان آيه مربوطه آورده و متن عربى و ترجمه فارسى آن‏ها را پس از برداشت‏هاى هر آيه ضميمه كرده است. مركز فرهنگ و معارف قرآن در نظر دارد رواياتى كه به تاويل آيات و يا تطبيق مصداق‏هاى خاص نظر دارد براى تكميل و تحقيق بيشتر و ارائه در قالب تفسير ماثور جمع‏آورى كرده در طرحى مستقل به آن بپردازد.
2. اعتماد به ظاهر آيات: در سرتاسر اين تفسير حجيت داشتن ظواهر قرآن مشهود است. گرچه رعايت‏سبك ترتيبى - تطبيقى كه تفسير راهنما را از ديگر تفاسير ممتاز ساخته است،به نويسندگان آن اجازه نداده است كه بين آيات ناسخ و منسوخ و حتى عام و خاص به قضاوت نشسته و نتيجه آن را به صورت ديدگاه قرآن در آن موضوع ارائه دهند. اميد است اين مهم به صورتى ديگر تامين شود و به بانك اطلاعات مركز فرهنگ و معارف غنا بخشد.
3. ارتباط آيات: محققان از ارتباط جمله‏ها و بندهاى هر آيه با يكديگر و از سياق آياتى كه در مجموعه‏اى مرتبط قرار گرفته‏اند، نكته‏هاى خوبى استخراج كرده‏اند.
4. ساختار ادبى: در سراسر تفسير، نويسندگان آن به ساختار ادبى آيه نظر داشته و توجه به لغت‏ها و تركيب‏هاى آيه مايه پيدايش برداشت‏هاى جديدى شده است.
5. قيدها و صفت‏ها: هر صفت‏يا قيدى كه در آيه آمده است منبعى براى كسب نكته‏ها قرار گرفته و حتى جايگاه حروف در آيه نيز گاه به دقت‏بررسى شده و راز استعمال آن به صورت برداشت مستقل مطرح شده است.
6. شان نزول‏ها: شان نزول‏هايى كه محققان اين تفسير آن را معتبر شناخته‏اند به برداشت‏ها كمك كرده است و آن‏ها را افزايش داده يا قيدى به آن افزوده است.
7. الغاى خصوصيت: «الغاى خصوصيت‏» يكى از شيوه‏هاى برگزيده اين تفسير است كه براساس آن از آياتى كه به ظاهر درباره شخص يا موضوع خاصى سخن گفته است نكته‏هايى كلى و جامع استفاده شده است.
8. مفهوم‏گيرى: از شيوه‏هاى ديگرى كه در اين تفسير مايه دست‏يابى به بسيارى از برداشت‏ها شده «مفهوم‏گيرى‏» از آيات است. البته برداشت‏هايى كه لازمه مفاد آيه مى‏باشد گرچه به تامل نيازمند باشد، حتى‏المقدور از قلم دور نمانده است.
9. نقل قول‏ها: قرآن هرگاه سخنى را از ديگرى نقل مى‏كند، اين نكته بديهى مى‏نمايد كه درباره اثبات يا نفى آن نظر دارد و آن را به منظور آموختن نكته‏اى مثبت‏يا منفى نقل كرده است. نويسندگان تفسير راهنما اين مبنا را باور داشته و براساس آن برداشت‏هاى مفيدى ثبت كرده‏اند.
10. آراء مفسران: تفسير راهنما را نمى‏توان كتابى كه جامع‏نظرها و آرا باشد معرفى كرد. گروه‏هاى تفسيرى خود را به مطالعه دقيق ده تفسير از جمله الميزان و مجمع‏البيان ملزم ساخته بودند ولى هرگز به صرف وجود يك قول، آن را به برداشتى هر چند احتمالى تبديل نكرده‏اند، بلكه تنها به نكاتى عنايت ورزيده‏اند كه پس از مطالعه تفاسير، خود نيز آن را پسنديده يا محتمل ديده‏اند. در نتيجه كمتر موردى مى‏توان يافت كه سخنى را با استناد به يكى از مفسران آورده باشند.
آن‏ها در مراجعه به تفاسير تنها به تفسيرهاى شيعه اكتفا نكرده بلكه از تفاسير اهل‏سنت نيز بهره برده‏اند و آن‏جا كه مفسرى به دور از تعصبات نادرست، سخنى صحيح آورده است، استفاده كرده و برداشت‏هاى خود را غنى ساخته‏اند.
11. كتاب‏هاى لغت: مراجعه به كتاب لغت‏براى مفسر اجتناب‏ناپذير است. او هر چند عرب‏زبان باشد بايد لغت را در استعمال عصر ظهور اسلام در نظر گيرد و از آيه همان معنايى را بفهمد كه عرب‏هاى مكه و مدينه در آن زمان مى‏فهميدند.
در آيين‏نامه‏هايى كه نويسندگان تفسير راهنما خود را به آن ملزم ساخته‏اند نام كتاب‏هايى خاص به عنوان منابع اصلى لغت آمده است كه عبارتند از: مفردات راغب، لسان‏العرب، القاموس المحيط، المصباح المنير، معجم مقاييس اللغه، تاج‏العروس، النهاية، الصحاح.
بديهى است‏سخن اهل‏لغت را تنها در صورتى پذيرفته‏اند كه به آن‏ها اطمينان داده است، زيرا هر مفسر و يا مترجم قرآن مى‏داند كه صرف وجود معنايى در كتاب‏هاى لغت دليل صحت و يا اراده آن از كلام نيست.
12. توضيحات: اگر گفته شود براى دانشجويان و طلاب مفيدترين بخش‏هاى تفسير راهنما همان توضيحاتى است كه ذيل برداشت‏ها آمده است، سخنى گزاف نيست، زيرا برخى نكات آيه تنها با توجه به آن‏چه در توضيحات آمده است ذهن مخاطب را به خود جلب مى‏كند و براى كسى كه بخواهد بدون مراجعه به آن، برداشت‏ها را مطالعه كند سؤال‏هاى زيادى بى‏جواب خواهد ماند.
علاوه اين‏كه گاه در توضيحات، احتمالات گوناگونى در مصداق‏هاى آيه بيان مى‏شود كه چون در متن برداشت‏ها نيامده است از راه فهرست‏هاى آخر آيه و نيز آخر كتاب به آن دست نمى‏يابند.
13. برداشت‏هاى احتمالى: تفاسير گوناگونى كه تاكنون بر قرآن نوشته شده است گاه نكته‏هايى را بيان كرده‏اند كه نه مى‏توان آن را به راحتى پذيرفت و نه مى‏توان به آن بى‏اعتنا ماند.
نويسندگان تفسير راهنما از طرفى ثبت اين نكته‏ها را براى تهيه فهرستى جامع از مطالب قرآن ضرورى ديده‏اند و از طرفى ديگر نخواسته‏اند صحت آن نكته‏ها را به مخاطب القا كرده باشند، انتخاب علامت‏ستاره كه نه نور خورشيد دارد و نه تاريك است‏براى اين برداشت‏ها آن‏ها را از مطالب ديگر آيه ممتاز ساخته است تا كسانى كه مايلند احتمالات نه چندان قوى را نيز ديده باشند به خواسته خود برسند.
14. ترجمه آيات: انگيزه اصلى آية‏الله آقاى هاشمى رفسنجانى و مركز فرهنگ و معارف قرآن، تهيه فهرستى جامع از مطالب قرآن بود و براى اين هدف نيازى به ترجمه احساس نمى‏شد تا زمانى كه تفسير به چاپ رسيد و محققان با مراجعه به آن دريافتند كه براى فهم آيه وجود ترجمه‏اى كه با برداشت‏ها مطابقت كامل داشته باشد ضرورى است.
ترجمه‏اى كه هم‏اكنون از مجلد هشتم به بعد ذيل آيات قرار گرفته است از ترجمه‏هاى ديگر دو امتياز قابل توجه دارد: نخست اين كه تا حد امكان با فهم نويسندگان تفسير راهنما هم‏آهنگ شده است و ديگر اين كه سعى شده است از خطاهايى كه گاه در ترجمه‏هاى ديگر مشاهده شده، محفوظ بماند.
15. هم‏آهنگى با اصطلاح‏نامه قرآنى: مركز فرهنگ و معارف قرآن براى تهيه اصطلاح‏نامه‏اى كه بتواند نياز دائرة‏المعارف قرآنى و نيز فهرست‏نگارى تمام كتاب‏هاى قرآنى را تامين كند راهى جز ابداع عناوين جديد نداشت‏به آن اميد كه در بانك عظيم اطلاعات قرآنى بتواند راه‏گشاى كسانى باشد كه در موضوعات قرآنى به تحقيق مى‏پردازند، نويسندگان تفسير راهنما كلمات هر برداشت را بايد به‏گونه‏اى انتخاب مى‏كردند كه در نمايه‏سازى نهايى، با آن اصطلاح‏نامه هم‏آهنگ باشد از اين‏رو از تعبيرات متنوع پرهيز كرده‏اند; اين كار گرچه از زيبايى جمله‏ها كاسته است در نهايت‏براى معجم مطالب قرآنى كارسازتر است.
16. نمايه‏ها: اصلى‏ترين هدف تفسير راهنما را نمايه‏هاى آن تامين مى‏كند اين نمايه‏ها كه نشان مى‏دهد در هر آيه چند مطلب و چه مطلبى وجود دارد، ذيل هر آيه و به ترتيب عناوين اصلى و فرعى و تنظيم الفبايى آمده است و در آخر هر مجلد مطالب سوره‏هاى موجود در آن به تفصيل فهرست‏نگارى شده است.
آخرين شكل‏نمايه‏ها -براساس پيش‏بينى مركز فرهنگ و معارف قرآن اين‏گونه خواهد بود كه پس از پايان بيست جلد تفسير راهنما، در سه جلد مستقل تمام موضوعات قرآن با عنوان‏هايى كلى به همراه زير مجموعه‏هاى آن به چاپ رسد كه هر عنوان ريز و درشت‏با آدرس سوره و آيه همراه باشد.

1. تنگناها: استخراج تمام مطالب قرآن و فهرست كردن آن -كه هدف نهايى تفسير راهنما است در بخشى از معارف قرآنى قالبى مى‏طلبد كه با طرح موجود در تفسير راهنما سازگار نيست، زيرا:
الف) در لابه‏لاى معارف قرآنى مطالب بسيارى است كه پس از ملاحظه چند آيه مختلف درباره يك موضوع استفاده مى‏شود; مثلا: وجود ليلة‏القدر در ماه رمضان از جمع آيه «انا انزلناه فى ليلة القدر» و «شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن‏» به دست مى‏آيد. ولى اين معرفت قرآنى و نظاير آن در قالب موجود تفسير راهنما قابل ارائه نيست.
ملاحظه عام و خاص و مطلق و مقيد و آياتى كه گفته‏مى شود برخى ناسخ ديگرى‏اند نيز از تنگناهايى است كه سبك تفسير راهنما اجازه پرداختن به آن را نداده است.
ب) تكيه بر تك‏تك مطالب كلى يا جزئى كه از آيه استفاده مى‏شود و تفكيك آن‏ها براى توجه دادن كسانى كه نمايه‏ها و عنوان‏ها را فهرست مى‏كنند لازم است، ولى اين تفكيك مطالب گاه به گونه‏اى درآمده است كه خواننده گمان مى‏كند مطالب تكرار شده است و گاه عبارت‏ها جذابيت لازم را ندارد.
2. نقدها: با نگاهى گذرا و يا عميق به تفسير راهنما، خواننده آن پرسش‏هايى در ذهن خود مى‏يابد كه پاسخ آن را مى‏جويد. كمتر كسى است كه در اين موارد قلم به دست گرفته و انتقادهاى خود را در نامه‏اى نوشته و به مركز فرهنگ و معارف قرآن ارسال نموده باشد. كشف اين پرسش‏ها و تهيه پاسخ مناسب آن و بهره‏گيرى از نقدها و نقطه نظرها آرزويى است كه مؤلفان تفسير راهنما داشته و دارند.
نخستين كسى كه به اين آرزو جامه عمل پوشيد شخص آية‏الله هاشمى رفسنجانى است كه از ابتدا تاكنون تفسير راهنما را با صبر و حوصله مطالعه كرده و حاشيه‏هاى مفيدى بر آن مرقوم مى‏فرمايند. اين تذكرات به همراه نقدهايى كه از ديگران مى‏رسد و يا در مجله‏هاى قرآنى به چاپ مى‏رسد مركز فرهنگ و معارف قرآن را به بازنگرى تفسير راهنما ترغيب كرده است.
3. افق‏هاى آينده: بازنگرى تفسير راهنما به شكلى وسيع و جامع از اهداف بلند تهيه كنندگان تفسير است و به گذشت زمان و جمع‏آورى پيشنهادها و انتقادهاى فراوان نيازمند است. ولى آن‏چه به سرعت مى‏توان به آن رسيد نبايد فداى كارهاى بزرگ‏تر شود. هم‏اكنون جمعى به بازبينى تفسير راهنما و حذف زوايد و تكميل نواقص آن پرداخته‏اند تا در چاپ‏هاى بعدى اين مجموعه بزرگ را در مجلداتى كمتر و با كيفيتى مطلوب‏تر ارائه دهند تا تهيه و مراجعه به آن براى همه قرآن پژوهان ميسر شود و در تمام مجلدات، ترجمه آيات ضميمه شده و روايات تفسيرى يكسان گردد.
واحد رايانه مركز فرهنگ و معارف قرآن با تهيه نرم‏افزارى ويژه برداشت‏هاى تفسير راهنما و نرم‏افزارى جامع‏تر، كه در خود دائرة‏المعارف قرآنى و فرهنگ قرآن و فرهنگ تفاسير را يك‏جا ارائه دهد، گام بلندى در راه نشر قرآن در جوامع اسلامى برخواهد داشت و ترجمه تفسير راهنما به زبان‏هاى گوناگون كه هم‏اكنون ترجمه به زبان اردو جامه عمل پوشيده، طرحى است كه مراحل تدوين خود را مى‏گذراند.