تعمق و ژرف‏نگرى در متون و كتب آسمانى به منظور دستيابى به قوانين زمينى از دير باز مناقشات فكرى متعارضى را بر انگيخته است . اين مناقشه در اسلام بين عقلگرايان و نقلگرايان رخ نموده است . گروهى (نقلگرايان) مدعى‏اند توجه و خطاب قرآن صرفا متوجه پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام است، از اين رو عقول غيرمعصوم، توان استنباط احكام از قرآن را ندارند .
از سوى ديگر گروهى (عقلگرايان) معتقدند قرآن براى راهنمايى بشر نازل شده است، از اين رو فقها و متخصصان قادرند احكام فردى و اجتماعى را از آن استنباط كنند .

تعمق و ژرف‏نگرى در متون و كتب آسمانى به منظور دست‏يابى به قوانين و تكاليف زمينى از ديرباز مباحثات و مناظرات نظرى را ميان طرفداران و مخالفان در اقوام، ملل و اديان در طول تاريخ رقم زده است . براين اساس كتاب آسمانى مسلمانان، قرآن نيز مباحثات خاص خود را در اين باره براى مسلمانان از صدر اسلام تا كنون فراهم آورده است . از جمله مسائلى كه در اين وادى حايز اهميت است، مساله كشف و استنباط احكام و مسائل سياسى در زمان‏هاى مختلف است . اين كه از قرآن مى‏توان به چنين منظورى دست‏يافت‏يا خير، متغير اختلاف برانگيزى است كه هر كدام از موافقان و مخالفان آن به استدلالات خاص خود تمسك جسته‏اند .
براين اساس مى‏توان به سؤالاتى كه در اين باره مطرح بوده و هستند و همچنان در انتظار پاسخ به سر مى‏برند اشاره كرد: آيا قرآن به عنوان برجسته‏ترين منبع از منابع اسلامى توان و امكان پاسخ‏گويى به مسائل و احكام روزانه انسان‏ها را دارد؟ آيا اصولا قرآن در مقام پاسخ‏گويى به مسائل و احكام روزانه بوده است تا بر آن اساس مسلمانان در پى‏كشف مسائل زندگى خود باشند؟ آيا قرآن به سياست و مسائل سياسى مسلمانان توجه داشته است تا بر آن اساس، مسلمانان مسائل سياسى خود را كه غالبا مسائل مولود عصر خويش هستند، از آن اخذ و استنباط كنند؟ آيا با نصى يكسان از قرآن مى‏توان مسائل و موارد كاملا متفاوت و گاه متضاد را از آن كشف و اخذ كرد؟
براين اساس، يافتن پاسخ‏هاى فقهى از مرآ و منظر فقها در اين‏باره، موضوع و محور مقاله حاضر است .
به تبع پرسش اخير، مى‏توان اين سؤالات را مطرح كرد كه فقه به مساله اخير چگونه مى‏نگرد؟ آيا فقها به سؤالات فوق پاسخ مثبت داده‏اند و اين پاسخ را از بديهيات فرض كرده‏اند؟ يا آن كه بر عكس، پاسخ منفى داده‏اند؟ آيا مى‏توان احكام و تكاليف دينى مربوط به زندگى فردى و اجتماعى انسان‏ها را از منابع فقهى به صورت عام (كتاب، سنت، عقل و اجماع) و قرآن به صورت خاص استخراج كرد؟ آيا منابع فقهى به صورت عام و قرآن به صورت خاص پاسخ‏گوى مسائل و احكام سياسى روزانه هستند؟ ديگر آن كه چه ارتباطى ميان مثبت‏يا منفى بودن پاسخ به سؤال گذشته با جايگاه سياسى عالم دينى هست؟
در كاوش و بررسى سؤالات فوق در ميان آثار فقهى اماميه به انديشه‏هاى متفاوتى بر مى‏خوريم . انديشه‏هايى كه نماينده ايده‏ها و مبانى مكتب اخبارى و اصولى است . در حالى كه اصوليون چهار دليل كتاب، سنت، عقل و اجماع را منابع فقهى اسلامى بر مى‏شمرند، اخبارى‏ها صرفا كتاب و سنت را منبع فقهى تلقى مى‏كنند . على رغم اشتراك دو منبع كتاب و سنت ميان اين دو مكتب نگرش آنها به مساله «پاسخ‏گويى قرآن به مسائل و احكام سياسى‏» متفاوت است .
آيا ظواهر و الفاظ كتاب در حق ما حجيت دارند يا خير؟ به عبارت ديگر، آيا انسان‏هاى غيرمعصوم، توان درك و فهم معانى قرآن را دارند يا آن كه فقط معصومين چنين توانى را دارند؟ در اين جا پاسخ اين سؤالات را در قالب دو مكتب اخبارى و اصولى بررسى و كاوش مى‏كنيم .

با تامل در آثار، علماى اخبارى، مى‏توان آنان را به دو مرام افراطى و ميانه رو تقسيم كرد كه از انديشمندان برجسته افراطى، ميرزا محمد امين استرآبادى است و از نمايندگان برجسته طيف ميانه رو، علامه بحرانى را مى‏توان نام برد .

استرآبادى در كتاب فوائد المدنيه در پاسخ به مساله امكان فهم قرآن براى غيرمعصوم و تكامل و اجتهاد در آيات آن براى دست‏يابى بر احكام شرعى و الهى مى‏نويسد:
احكام نظريه شرعيه اعم از اصول و فروع خبر از طريق اهل عصمت عليهم السلام قابل درك نيستند و استنباط احكام نظريه از ظواهر كتاب و سنت نبويه صلى الله عليه و آله تازمانى كه وضع آنها (ظواهر) از طرف اهل ذكر (ائمه اطهار عليه السلام) معلوم نگردد جايز نيست . در غير اين صورت توقف و احتياط واجب است . (2)
وى آن گاه با حرام دانستن اجتهاد در آيات و روايات معصومين يعنى ائمه اطهار مى‏نويسد:
اجتهاد مجتهد در احكام خداوند اگر به خطا باشد تكذيب و افترا بر خداوند است و اگر به درستى باشد اجر و پاداشى ندارد . (3)
به اعتقاد استرآبادى، انسان‏هاى غيرمعصوم، خواه مجتهد و خواه غيرمجتهد، حق و شانيت مراجعه به آيات و ظواهر قرآن را ندارند، چرا كه اساسا خطابات قرآنى متوجه معصوم عليهم السلام است و كتاب خداوند به قدر عقول آنان نازل شده است، (4) چون آنان اهل ذكر عليهم السلام (5) و راسخان در علم (6) و خزانه علم پيامبرند . (7)
با اين ديدگاه استرآبادى، اساسا عقول بشرى غيرمعصوم توان و صلاحيت فهم آيات قرآن را ندارند تا پى‏كشف احكام الهى برآيند . استرآبادى در ادامه مى‏افزايد: از مدلول اخبار متواتر در مورد «حديث ثقلين‏» مى‏فهميم كه اگر به كلام ائمه عليهم السلام تمسك كنيم هم به كتاب خداوند عمل كرده‏ايم و هم به روايات‏وارده از عترت عليه السلام زيرا راهى براى فهم مراد خداوند جز از طريق ائمه نداريم; آنها هستند كه ناسخ و منسوخ و . . . قرآن را مى‏شناسند . وى سپس هشدار مى‏دهد كه وارد شدن به كتاب خداوند جهت فهم احكام الهى به جز از راه آن كه ائمه اطهار هستند، افتادن در خطا گمراهى است كه به اختلاف فتوا و دروغ بستن به خداوند منجر مى‏شود . سرانجام استرآبادى ياد آور مى‏شود: اين كه انسان‏هاى غير معصوم توان يافتن و دسترسى به احكام الهى را از كتاب خداوند ندارند به جهت قصور و كوتاهى كتاب نيست، بلكه اين قصور از ناحيه عقول مردمان است . وى آن گاه در تاييد مدعاى خود از امام صادق عليه السلام نقل مى‏كند: هيچ امرى نيست كه دو نفر در آن اختلاف كنند مگر آن كه حكم آن در كتاب خداوند آمده است; عقل مردم بر آن نمى‏رسد . (8)
شيخ حرعاملى از ديگر عالمان تند روى مكتب اخبارى است . وى در كتاب فوائد الطوسيه - به پيروى از كتاب فوائد المدنيه استرآبادى نوشته - در علت عدم حجت ظاهر كتاب براى غيرمعصوم مى‏نويسد:
روايات مانعه از حجيت ظواهر كتاب بدون روايت و نصى كه مفسر آن باشد - چه آنهايى كه در باب قضا و وسائل الشيعه آورده‏ام و چه آنهايى كه در جاى ديگر جمع كرده‏ام - مجموعا به دويست و بيست‏حديث مى‏رسد كه از حيث‏سند دلالت تام دارند بر اين كه قرآن كريم داراى محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ و عام و خاص است كه جز ائمه عليهم السلام كس ديگرى آنها را نمى‏شناسد; از اين رو واجب است كه به آنان رجوع كرد، چرا كه به جز آنها كسى به تفسير و تاويل و ظاهر و باطن كتاب را نمى‏شناسد . (9)
وى در تاييد مدعاى خود از حضرت على عليه السلام روايت مى‏كند:
كلام خداوند به سه دسته تقسيم مى‏شود: 1- دسته‏اى كه عالم و جاهل مى‏تواند آن را بفهمد; 2- دسته‏اى كه تنها براى كسانى كه داراى ذهن با صفا و احساس لطيف هستند قابل درك است; 3- دسته‏اى كه جز خداوند و ملايكه او و راسخان در علم (ائمه اطهار عليهم السلام) كس ديگرى توان درك آن را ندارند . (10)
حر عاملى درباره عدم امكان دسترسى به احكام الهى از طريق آيات مى‏نويسد:
آن دسته از آيات كه مربوط به احكام نظرى است تمامى آنها از قبيل قسم سوم است و دست كم احتمال دارد كه از قسم سوم باشد و همين احتمال هم كافى است‏براى عدم استنباط احكام نظرى از آيات احكام . اين احتمال چگونه پديد نيايد در حالى كه بسيارى از آيات نسخ شده‏اند بلكه اصولا نسخ در غير از آيات احكام وجود ندارد . (11)
محمد حسين كركى صاحب كتاب هداية‏الابرار، ديگر اخبارى تند رو است . وى همانند استرآبادى و حرعاملى معتقد است ناسخ و منسوخ، حكم و متشابه، مطلق و مقيد . . . قرآن را فردى جز معصوم نمى‏تواند بشناسد; از اين رو خطاب قرآن صرفا متوجه ائمه اطهار عليهم السلام است . كركى در اين‏باره مى‏نويسد:
آنچه از اخبار وارده از ائمه اطهار به دست مى‏آيد، منع و حذر مردم از تفسير قرآن و كلام خداوند بر ظواهر آن و استنباط و احكام است . (12)

علامه بحرانى صاحب حدائق الناضره از اخبارى‏هاى ميانه روست . وى در مورد استناد به ظواهر آيات براى استنباط احكام الهى در نزد اصوليون مى‏نويسد:
في مدارك الاحكام الشرعية، و هي عندالاصوليين الاربعه: كتاب و السنة و الاجماع و دليل العقل . . . المقام الاول في الكتاب العزيز و در خلاف بين اصحابنا الاصوليين في العمل به في الاحكام الشرعية و الاعتماد عليه حتى صنف جملة منهم كتابا في الآيات المتعلقة الفقهيه و هي خمسمائه آية نمدهم . (13)
بحرانى آن گاه به ديدگاه‏هاى افراطى و تفريطى برخى اخبارى‏ها اشاره كرده و مى‏نويسد:
اخبارى‏ها در موضوع حجيت ظواهر كتاب راه افراط و تفريط را پيموده‏اند و برخى از آنان به حدى راه تفريط رفته‏اند كه حتى مى‏گويند معناى «قل هو الله احد» هم بدون روايت از طريق ائمه عليهم السلام قابل فهم نيست، ولى برخى ديگر از آنان چنان راه افراط را برگزيده‏اند كه نزديك است كه مردم و رعيت را با اهل عصمت در حل مبهمات و مشكلات قرآن شريك بدانند!
روايات مانعه از نظر عدد بيشتر و به لحاظ دلالت صريح‏تر از رواياتى هستند كه دلالت‏بر حجيت ظواهر قرآن دارند . (14)
با عبارت فوق به نظر مى‏رسد بحرانى نيز همانند استرآبادى، حرعاملى و كركى مخالف حجيت ظواهر آيات است; اما وى در جمع بندى نهايى ميان اخبار و روايات متعارض مى‏گويد: محكمات قرآن بدون شبهه حجت است و قابل فهم و درك براى همه است و كسانى كه ظواهر محكمات قرآن را حجت ندانند قول آنها جز زورگويى چيز ديگرى نيست . بحرانى با اين قول به استقبال تقسيم بندى معانى قرآن از ديدگاه شيخ طوسى مى‏رود كه اين معانى چهار قسم است:
1- آياتى كه علم به معناى آنها مختص به خداوند است و جز او كسى ديگر توان فهم آنها را ندارد، مانند قوله تعالى «ان الله عنده علم الساعة‏» ; (15)
2- آياتى كه ظاهرشان مطابق معنايشان است . هر كسى كه با لغت عربى آشنا باشد، مى‏تواند معناى آنها را بفهمد، مثل «و لاتقتلوا النفس التى حرم الله الا بالحق . . .» ;
3- آياتى كه مجمل است و ظاهرشان، معناى تفصيلى آنها را نمى‏رساند، مانند «اقيمواالصلاة . . .» ;
4- آياتى كه داراى الفاظ مشترك بين دو معنا يا بيش از دو معناست . تفسير اين آيات بر عهده پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام است .
نتيجه‏گيرى نهايى بحرانى در مورد آيات مربوط به احكام، اين گونه است كه بعضى از آيات محكمات درباره احكام هستند; از اين رو استخراج احكام الهى و تعاليم دينى از ميان آنها امكان‏پذير است .
فيض كاشانى از اخباريانى است كه انسان‏ها را قادر به فهم معناى قرآن مى‏داند و كسانى را كه خلاف اين عقيده را دارند به كوته ذهنى متهم مى‏كند:
كسانى كه مى‏گويند قرآن كريم معنايش قابل درك نيست، آنها در حقيقت از حد نفس و ذات خود خبر داده‏اند و سخن آنها درباره خودشان صادق است كه آنها توان فهم را از دست داده‏اند; اما در اين كه ساير مردم را نيز به درجه خودشان تنزل داده و پايين آورده و گفته‏اند كه آنها نيز توان فهم قرآن را ندارند، به خطا رفته‏اند . (16)
سيدجزائرى دراين باره مى‏گويد:
اين كه برخى اخبارى‏ها حجيت كتاب را به صورت مطلق نفى مى‏كنند عملى بدون دليل است، چون در قرآن «محكم‏» وجود دارد كه اخذ احكام از آن جايز است . (17)

يكم، بنابر اعتقاد علماى اخبارى، فهم كتاب و معرفت‏به آن اختصاص به اهل بيت اطهار دارد و به جز آنان كسى عارف و عالم به آن نيست . اينان در اين باره به آيات و رواياتى استدلال مى‏كنند; از جمله «ثم اورثنا الكتاب الذين اصطفينا» ، (18) «بل هو آيات بينات فى صدور الذين اوتوالعلم‏» (19) و يا «قل كفى بالله شهيدا بينى و بينكم و من عنده علم الكتاب‏» . (20)
آنان همچنين با استناد به حديث ثقلين «انى تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتى لن يفترقا حتى يردا على الحوض‏» ، (21) استدلال مى‏كنند كه معناى عدم افتراق كتاب خدا و عترت رسول صلى الله عليه و آله در اين حديث‏به معناى وجوب مراجعه به ائمه اطهار براى كشف معانى كتاب است . اگر قرار باشد كه بتوان براى كشف و استنباط احكام و تعاليم دينى راسا به قرآن مراجعه كرد، در اين صورت ديگر عدم افتراق معنا نمى‏دهد، بلكه بيانگر افتراق بين آن دو خواهد بود .
دوم، رواياتى كه انسان‏ها را از تفسير به راى قرآن باز داشته است . حر عاملى در اين باره حديثى قدسى ذكر مى‏كند:
قال الله عزوجل: ما آمن بي من فسر برايه كلامي و ما عرفني من شبهني بخلقي; خداوند عزوجل فرمود: از من در امان نخواهد بود كسى كه كلام مرا به راى خود تفسير كند و نشناخته است مرا كسى كه مرا به خلقم (مخلوقاتم) تشبيه كند . (22)
سوم، وجود ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، خاص و عام، مطلق و مقيد، مجمل و مفصل و تقديم و تاخير در آيات قرآن . از اين رو استنباط احكام شرعى از قرآن كه ويژگى‏هاى فوق را دارد، امكان پذيرنيست، مگر براى كسى كه عالم به تمامى آن ويژگى‏ها باشد . بديهى است كه به جز انسان‏هاى معصوم كسى اين توانايى را ندارد . (23)
چهارم، كشف احكام و تعاليم دينى از قرآن به علم و يقين نمى‏انجامد، بلكه به «ظن‏» منتهى مى‏شود . بنابر نظر اخباريان، شارع حكيم انسان‏ها را از عمل به «ظن‏» و «گمان‏» باز داشته است: «ان الظن لايغنى من الحق شيئا» (24) و «لاتقف ماليس لك به علم‏» . (25)

در برابر علماى اخبارى كه غالبا معتقد به عدم حجيت ظواهر كتاب هستند، انديشمندان اصولى بر حجيت ظواهر آيات قرآن اعتقاد دارند . آنان با رد استدلال‏هاى اخبارى‏ها به استدلال در حجيت ظواهر كتاب مى‏پردازند .
شيخ جعفر كاشف الغطا از بزرگان مكتب اصولى است كه مبارزات علمى و عملى زيادى در برابر اخبارى‏ها داشت . در رد اولين استدلال اخبارى‏ها، در كتاب الحق المبين في تصويب المجتهدين و تخطئه الاخباريين مى‏نويسد:
منع از عمل به ظواهر كتاب مگر به توسط ائمه اطهار عليهم السلام با آيات فراوانى كه در كتاب وجود دارد تعارض دارد كه قرآن عربى مبين است و كتاب هدايت و تبيان به سوى حق و صراط مستقيم است و بشارت مى‏دهد مؤمنان را و انذار مى‏دهد كافران را . . . و مذمت مى‏كند كسانى را كه در آن تدبر نمى‏كنند همانا كه قرآن براى تذكر است . (26)
كاشف الغطا در ادامه چنين نتيجه‏گيرى مى‏كند:
اگر كه قائل به عدم حجيت ظواهر كتاب باشيم، چنين اعتقادى با «اعجاز قرآن‏» منافات دارد . اعجاز قرآن به آن است كه در تمامى زمان‏ها بيان كننده احكام براى مردم خواهد بود .
وى ادامه مى‏دهد:
آيا با اعتقاد شما (اخباريان)، مسلمانان مورد تشنيع و اهانت‏ساير ملل نمى‏شوند كه: آنان (مسلمانان) قرآنشان را نمى‏فهمند و از آن فايده‏اى نمى‏برند . (27)
ميرزاى قمى نيز معتقد است مگر قرآن از باب نغز و معماست كه كسى توان حل آن را ندارد مگر ائمه اطهار عليهم السلام . (28)
در نهايت آن كه الاعرجى مى‏نويسد:
آنچه از روايات در تفسير قرآن به دست ائمه وارد شده است مربوط به بواطن (بطون) است، اما نص و ظاهر بى‏نياز از بيان آنهاست; آياتى مانند «ان الله يامر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذى القربى و ينهى عن الفحشاء و المنكر و البغى‏» . . . به چه تفسيرى از ائمه نيازمندند . (29)
علماى اصولى همچنين استدلال مى‏كنند كه روايات فراوانى عمل به ظاهر قرآن را جايز مى‏دانند، حتى امر به رجوع به قرآن براى استنباط تعاليم دينى مى‏دهند; بنابراين چنين رواياتى با رواياتى كه اخبارى‏ها ذكر كرده‏اند تعارض دارند .
آخرين استدلال اصولى‏ها اين است كه «ظنى‏» كه از عمل به آن در آيات و روايات باز داشته شده، ظنى است كه دليلى برجواز تبعيت آن نيست; اما آن ظنى كه دليل قاطع بر آن باشد، تبعيت آن اشكال ندارد . (30)
به علاوه ظن در اصول دين مورد اشكال است، اما در فروع دين اشكالى ندارد . (31)
انديشمندان اصولى پس از مناقشه در استدلالات اخبارى‏ها بر حجيت ظواهر قرآن، به «بناى عقلا» استدلال مى‏كنند:
اول، بنا و سيره عقلا بدين صورت است كه از كلام متكلم و گوينده سخن همان ظاهر كلام وى را مورد توجه قرار مى‏دهند و به آن استناد مى‏كنند ديگر احتمالات را نفى مى‏كنند، بنابراين فرقى بين قرآن و سنت و غيراز آنها در اين‏باره وجود ندارد:
فان ظاهر الكلام بيان و دليل بوجوب العمل به و لافرق في ذلك بين كلام الكتاب و السنة و غيرهما . (32)
دوم، شارع مقدس در تفهيم مقاصد خود و به كارگيرى الفاظ از همان سبك محاوره عقلا تبعيت مى‏كند، چرا كه شارع هم خود از عقلا و بلكه رئيس آنهاست . (33)
بنابراين امكان رجوع بر كتاب در جهت دست‏يابى به احكام وجود دارد، چون ظاهر آن حجيت دارد .

در آغاز سؤالات زير را مطرح كنيم تا بحث روشن‏تر شود: آيا مى‏توان قرآن را منبعى براى استنباط و كشف آموزه‏هاى دينى، احكام شرعى و احكام الهى دانست؟ آيا كتاب را مى‏توان منبعى براى كشف و استنباط احكام مسائل و وقايع اجتماعى، به ويژه احكام مسائل سياسى دانست؟
اخبارى‏هاى افراطى با پاسخ منفى به سؤال اول، امكان هر گونه بحثى را راجع به كشف احكام الهى - شرعى مردود دانسته‏اند كه به تبع آن، درباره سؤال دوم نيز نمى‏توان بحث را مطرح كرد; بنابراين اخباريان افراطى هرگونه دست‏يابى به احكام مسائل و وقايع اجتماعى به ويژه مسائل سياسى را از طريق قرآن محال و غيرممكن مى‏دانند، چرا كه به اعتقاد آنان، اساسا عقل بشرى (غيرمعصوم) از همان آغاز خلقت‏به صورتى آفريده شده كه قاصر از دست‏يابى به معنا و ظواهر قرآن است . به اين ترتيب كشف احكام مسائل سياسى از قرآن، در گمان آنان همچون ديگر احكام الهى غيرممكن است .
اما اصولى‏ها و اخبارى‏هاى ميانه رو كه حجيت ظواهر قرآن را براى انسان‏هاى غيرمعصوم نيز ثابت مى‏دانند، به سؤال اول پاسخ مثبت مى‏دهند; بنابراين قرآن خطابات خود را صرفا متوجه معصوم عليهم السلام نمى‏داند، بلكه تمامى انسان‏ها در تمامى اعصار قادر خواهند بود از قرآن براى كشف و استنباط احكام شرعى - الهى و تعاليم دينى سود جويند; از اين رو احكام مسائل اجتماعى و سياسى را مى‏توان از قرآن استنباط كرد; البته در قلمرو و حوزه پاسخ‏گويى قرآن به مسائل سياسى - همان گونه كه خود اصولى‏ها در آن اختلاف دارند ميان اصولى‏ها و اخباريان ميانه رو نيز اختلاف وجود دارد . اين اختلاف ميان اصولى‏ها و اخباريان ميانه رو به مساله مهم به كارگيرى و عدم به كارگيرى «عقل‏» در استنباط و كشف تعاليم دينى بر مى‏گردد كه بحث از آن از حوصله اين مقاله خارج است . در نهايت‏شايان ذكر است كه تقسيم علماى اماميه به اخبارى و اصولى در پى اخذ مسائل و احكام روزانه و از جمله مسائل سياسى از قرآن، به معناى قبول يا رد به صورت مطلق نيست . در پى روش‏شناسى است كه اين تقسيم بندى ارائه گرديد . براساس اين روش‏شناسى، بستر سازى صورت مى‏پذيرد كه اصولى امكان رجوع مستقيم به قرآن را بدون واسطه روايات و به مدد عقل بر خلاف اخبارى مى‏يابد، هر چند چه بسا كه برخلاف اين بستر، برخى از اصوليون قرآن را اساسا در پى‏اين مقام ندانند و يا آن‏كه اخبارى‏تر از اخباريين جلوه كنند .
در پايان مقاله اين سؤال مطرح مى‏شود كه ارتباط جايگاه سياسى عالم دينى با امكان يا عدم امكان پاسخ‏گويى كتاب به مسائل و احكام سياسى به چه صورتى است؟ پاسخ سؤال فوق را اين گونه مى‏توان داد كه عالم دينى اى كه قرآن را توانا و پاسخ‏گو به تعاليم دينى و از جمله مسائل سياسى مى‏داند، متصف به جايگاه خاصى مى‏شود; جايگاهى كه در آن عالم دينى با تكيه بر آن، كاشف واستنباطگر احكام و مسائل سياسى از قرآن است . با برخوردارى از چنين جايگاهى، او مفسر سياست و مسائل سياسى‏اى خواهد بود كه از قرآن استخراج كرده است . از سوى ديگر، عالم دينى‏اى كه برداشت و فهم تعاليم دينى و از جمله مسائل سياسى را از قرآن را به جهت اختصاص خطاب قرآن به معصوم، امكان‏پذير نمى‏داند طبيعتا از چنين جايگاهى درباره قرآن و مسائل سياسى برخوردار نخواهد بود .