نوشتار حاضر جستارى است در چيستى دائرة‏المعارف و ويژگى‏ها و تاريخچه آن. سپس دائرة‏المعارف گونه‏هاى قرآنى پيشين را برمى رسد. همچنين به معرفى سه دائرة‏المعارف بزرگ معاصر، مى‏پردازد؛ يعنى دائرة‏المعارف قرآن لايدن، دائرة‏المعارف قرآن كريم مركز فرهنگ و معارف قرآن، دانشنامه قرآن‏شناسى پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى.
در پايان نيز اين سه دائرة‏المعارف را در اهداف، ساختار و مدخل مقايسه مى‏كند و نقاط قوت و ضعف هر كدام را مى‏شمارد.

اصطلاح دائرة‏المعارف ( Encgclooedia) را نخستين بار پطرس بستانى، در حدود 1876 م، به زبان عربى و حوزه فرهنگ اسلامى وارد كرد. وى دائرة‏المعارف را اين گونه تعريف مى‏كند:
انسكلوبيذيا (aedio-Enycloedie) لفظة يونانية معناها دائرة التعليم و هى فى الاصل اسم لمجموع الفنون و العلوم التعليمية السبعة التى كان اعيان الناس يتعلمونها فى القديم و هى الغراماتيق و الحساب و الهندسة و الموسيقى و الهيئة والمنطق و البيان. و قد ذكرها كونتلياوس فقال هى حدقة او دائرة‏المعارف الكاملة: اما كلمة انسكلوبيذيا فى ايامنا هذه فمعناها ملخص المعرفة البشرية اما فى باب واحد او فى الابواب كلها. و هى اما ان تكون مرتبة ترتيباً نظامياً موافقاً للارتباط المنطقى بين المواضيع او ترتيبا قاموسيا موافقا لنظام الاحرف الهجائية و لذلك كانت الانسكلوبيذيا على نوعين خاصة و عامة نظامية بحسب المواضيع او قاموسية بحسب الأحرف.1
دهخدا درباره واژه «دائرة‏المعارف» مى‏نويسد:
حاوى العلوم. كتابى حاوى مجموع معارف انسانى. فرهنگ فنون و علوم. خلاصه قابل فهمى از معارف بشرى. شاخه‏اى از اطلاعات علمى، حاوى رشته‏ها و زمينه‏هاى مختلف علمى در موضوعات جداگانه و آن معمولا ترتيب الفبايى دارد؛ مانند دائرة‏المعارف بريتانيكا كه نخستين بار در 1768 م انتشار يافت. دائرة‏المعارف، گاه به رشته‏هاى يك موضوع محدود است؛ چون دائرة‏المعارف كاتوليك و جز آن.2
برخى نيز نوشته‏اند:
دائرة‏المعارف، كتاب مرجعى خود بسنده، با دو هدف اصلى است: دربرگيرى دانش روزآمد درباره يك رشته خاص علمى يا گروهى از رشته‏ها، به منظور آسان كردن دسترس به رشته‏هاى علوم.3
گفتنى است كه معادل واژه دائرة‏المعارف در فارسى، «دانشنامه» است.

مهم‏ترين ويژگى‏هاى يك دائرة‏المعارف مطلوب، عبارت است از:
1. ارائه اطلاعات جامع در يك موضوع يا رشته علمى كه محقق را از منابع فرعى بى نياز گرداند؛
2. نظام‏يافتگى اطلاعات درقالب مقالات، يا ساختار موضوعى يا الفبايى و نظمى منطقى؛
3. پيروى از شيوه علمى تدوين مقالات دائرة‏المعارفى، از جمله:
ـ گزارشى بودن مقالات؛
ـ رعايت بى طرفى در ارائه مطالب، ديدگاه‏ها و دلايل در موضوع موردبحث و پرهيز از پيش داورى و تحميل نظر بر خواننده؛
ـ رعايت شيوه‏هاى فنى نگارش؛
ـ گزيده نويسى و پرهيز از پرگويى و تكرار؛
ـ مستند بودن مطالب؛
ـ استفاده از منابع اصيل و معتبر؛
ـ استفاده از نثر علمى و پرهيز از عبارت‏پردازى‏هاى شاعرانه؛
ـ ارائه نظام‏مند و منسجم مطالب و پرهيز از نظريه‏پردازى‏هاى نوظهور.
تأكيد بر اين نكته لازم است كه اصل اساسى در دائرة‏المعارف‏نگارى، گزارش بى‏طرفانه اطلاعات و پرهيز ازپيش‏داورى است و بهترين راه براى دفاع از عقيده حق نيز دورى از غرض‏ورزى و بيان عين حقيقت است. بنابر اين لزومى ندارد كه مطالب با عبارت‏هاى غير علمى و متعصبانه درآميزد تا از حقيقت دور شود. اين آسيب همان‏طور كه برخى نوشته‏اند،4 موجب مى‏شود برخى از دانشوران به تدوين دائرة‏المعارف، در باب موضوع‏هاى مقدس و مذهبى رغبت نشان ندهند.

گسترش علوم بشرى و نياز به مراجعه به كتاب‏هاى گوناگون و لزوم دسترسى سريع و آسان به اطلاعات، همگان را به سوى دائرة‏المعارف‏نويسى سوق داد كه فشرده علوم را در هر موضوع، در جايى گردآورند تا افراد بتوانند به جاى مراجعه به صدها منبع، به يك منبع مراجعه كنند و مطالب مورد نظر را بيابند.
دائرة‏المعارف‏نگارى در جهان، پيشينه‏اى ديرينه دارد. گويا چينى‏ها نخستين ملتى بوده‏اند كه در انديشه تأليف آن برآمده‏اند و پانزده سده پيش از ميلاد، مجموعه‏هايى پر حجم و جُنگ‏گونه نوشتند كه برخى از آنها هنوز پابرجا است. 5 بستانى نوشته است:
اكثر مورخان برآنند كه سبوسيبوس پسر برادر و شاگرد افلاطون، اولين كسى بود كه دائرة‏المعارف نوشت؛ ولى به دست ما نرسيده است.
6ولى دهخدا معتقد است كه اولين دائرة‏المعارف در قرن پنجم ميلادى توسط شخصى به نام «مارسيانوس كايلا» نوشته شد كه معلومات آن روزى بشر را ـ كه مجموعاً هفت علم بود ـ در يك مجلد مورد بحث قرار داد و آن هفت علم عبارت بودند از: صرف و نحو، معانى و بيان، هندسه، نجوم، حساب و موسيقى.
در بين مسلمانان در سده‏هاى نخستين اسلامى، انواع تأليفات دائرة‏المعارف‏گونه پديد آمد كه مشتمل بر مسائل و مباحث علوم و فنون گوناگون بود. دهخدا معتقد است كه فكر دائرة‏المعارف‏نويسى در قرن سوم پيدا شد و رسائل اخوان‏الصفا از دائرة‏المعارف‏هاى اختصاصى است.7 نيز كتاب‏هايى همچون عيون‏الاخبار ابن قتيبه (213 ـ 270 ق) و الحيوان جاحظ (163 ـ 255 ق) را نخستين نسل دائرة‏المعارف‏هاى جهان اسلام شمرده‏اند. مجموعه‏هايى چون احصاء العلوم فارابى، مفاتيح‏الغيب خوارزمى، جامع‏العلوم فخر رازى، مفاتح‏العلوم سكّاكى و نفائس‏الفنون آملى را هم در اين مسير برشمرده‏اند.
8دگرگونى دائرة‏المعارف نويسى در اروپا با آثار فرانسيس بيكن (1561 ـ 1626م) آغاز شد كه بر پايه رده بندى تازه‏اى از علوم بشرى نوشته شد. در سده هفدهم ميلادى، روش تنظيم دائرة‏المعارف از موضوعى و رشته‏اى، به الفبايى تبديل شد. از نخستين دائرة‏المعارف‏هاى الفبايى در اروپا، فرهنگ بزرگ تاريخى لوئى مورى بود كه در سال 1674 انتشار يافت؛ ولى سر آغاز دائرة‏المعارف‏نويسى نوين را، دائرة‏المعارف چمبرز به زبان انگليسى (1728 م) دانسته‏اند.
9دائرة‏المعارف‏نويسى فارسى به شيوه نو در ايران، با نامه دانشوران (1294 ق) آغاز شد، پس از آن چندين مجموعه دائرة‏المعارفى رخ نمود كه برخى از آنها عبارتند از:
ـ دائرة‏المعارف اسلامى، محمد على خليلى (جلد اول: 1318 ق).
ـ دائرة‏المعارف ميرزا عبدالحسين خان سپهر (م 1351 ق).
ـ دائرة‏المعارف اسلاميه، به همت عبدالعزيز جواهر كلام (1372 ق).
ـ قاموس المعارف، تأليف محمد على خيابانى تبريزى (م 1373 ق).
ـ لغت‏نامه فارسى دهخدا. (وى در جلد 24، ص 5، كتاب خودش را از گروه دائرة‏المعارف‏ها مى‏شمارد).
ـ دائرة‏المعارف فارسى، به سرپرستى غلامحسين مصاحب.
ـ دانشنامه ايران و اسلام.
ـ دانشنامه مصوّر (1368 ش).
ـ دائرة‏المعارف تشيع (1361 ش).
ـ دائرة‏المعارف بزرگ اسلامى (1362 ش).
ـ دانشنامه جهان اسلام (1362 ش).
تاريخچه دانشنامه نگارى نشان مى‏دهد كه در فرهنگ بشرى، اين حركتى رو به رشد و كمال بوده است، و هر روز تخصصى‏تر مى‏شود؛ هم از جهت شيوه دائرة‏المعارف‏نويسى و نكات ريزى كه بايد در آن رعايت شود، و هم از جهت موضوع دائرة‏المعارف؛ به طورى كه مى‏توان گفت عصر دائرة‏المعارف‏هاى بزرگ كه تمام علوم و فنون بشرى را شامل شود رو به پايان است وعصر دائرة‏المعارف‏هاى تخصصى در هر رشته و موضوع شروع شده و هر روز بالنده‏تر مى‏شود. يكى از نمونه‏هاى آن، شروع دائرة‏المعارف‏هاى قرآنى در شرق و غرب جهان است.

دائرة‏المعارف‏هاى قرآنى نيز همچون دائرة‏المعارف‏هاى عمومى، سيرى تكاملى داشته‏اند؛ به طورى كه با تنظيم «قاموس‏ها وفرهنگ‏ها و واژه‏نامه‏هاى قرآنى»10 شروع شده و با گردآورى «مجموعه مقالات و گفتارها در مورد مفاهيم و موضوعات قرآنى»11 ادامه يافته‏اند. سپس دانشنامه‏ها و دائرة‏المعارف‏هاى قرآنى نيز به آنها ملحق شده‏اند.
البته برخى از آنها ويژگى‏هاى دائرة‏المعارف را ندارند، ولى در تاريخچه تكاملى دائرة‏المعارف قرآنى از آنها نام مى‏برند.12
برخى از اين موارد عبارتند از:
1. دائرة‏المعارف قرآن، جلال الدين سيوطى، ترجمه محمد جعفر اسلامى، 1362 ش، بنياد علوم اسلامى، تهران، فارسى دو جلدى، مشتمل بر هشتاد نوع از علوم مرتبط با قرآن.
اين اثر، ترجمه الاتقان فى علوم القرآن سيوطى است كه مجموعه‏اى موضوعى در عرضه علوم قرآن است.
2. دائرة‏المعارف بزرگ قرآنى (فارسى)، جليل ملاجوادى، 114 جلد.
3. دائرة‏المعارف بزرگ واژگان قرآنى (فارسى ـ انگليسى)، گروهى از محققان حوزه و دانشگاه، دفترتبليغات اسلامى مشهد.
4. دائرة‏المعارف فرهنگ قرآن (فارسى) سيد طاهر شاه‏چراغى، 1300 ش، به ترتيب حروف معجم آيات و روايات و لغات و حكايات.
5. دائرة‏المعارف قرآن (عربى)، شيخ حسن سعيد تهرانى (م 1337 ـ 1416 ق).
6. دائرة‏المعارف قرآن (فارسى)، مير سيد ابوالفتح دعوتى(متولد 1316 ش).
7. دائرة‏المعارف قرآن، مهران كندرى، 1372 ش، انتشارات سيمين، تهران.
8. دائرة‏المعارف قرآن كريم (فارسى)، جمعى از نويسندگان، 11 جلد، گرد آورنده: حسن سعيد، كتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران.
9. دائرة‏المعارف قرآن كريم (انگليسى)، مولانا وحيدالدين خان، مركز مطالعات اسلامى هند، دهلى، 300 صفحه.
10. دائرة‏المعارف القرآنية، حاج شيخ يحيى فلسفى شيرازى.
11. دائرة‏المعارف قرآن كريم، ترجمه دكتر محمد على نجفى.
12. دائرة‏المعارف قرآن‏شناسى، على حاجى‏وند، دانيال، تبريز، 1378 ش، فارسى، 245 صفحه، اطلاعات موضوعى.
13. دائرة‏المعارف قرآن كريم، گردآورى حسن سعيد كتابخانه چهل‏ستون مسجد جامع تهران، 1406 تا 1411 ق، تهران، فارسى، 10 جلد، شامل مقالات و خطاب نامه‏هاى پراكنده از افراد مختلف در موضوعات مربوط به قرآن.
14. دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهى، بهاء الدين خرمشاهى، دوستان، ناهيد، تهران 1377 ش، فارسى، دو جلدى، 2382 صفحه، شامل مقالاتى در 19 محور، مثل: اعلام، احكام، سور، اصطلاحات ادبى، علوم قرآن، واژگان كليدى، قرآن پژوهى، نهادهاى قرآنى و هزار زندگى نامه خودنوشت يا ديگرنوشت از قرآن پژوهان قديم و جديد، شامل 3600 مقاله با نظام الفبايى غير ريشه‏اى.
15. فرهنگ قرآن، محمد باقر شريعت سنگلجى، دانشگاه آذربادگان، تبريز، 1353 ش، شامل مقالاتى پيرامون لغات، اعلام تاريخى و جغرافيايى واصطلاحات خاص قرآنى.
16. نثر طوبى يا دائرة‏المعارف قرآن مجيد، ابوالحسن شعرانى، كتابفروشى اسلاميه، تهران، بى تا، 604 صفحه دردو جلد، فارسى، مشتمل بر شرح لغات و مصطلحات قرآنى بر نظام الفبايىِ ريشه‏اى. (البته اين كتاب يك لغت نامه قرآنى به شمار مى‏آيد و نهادن نام دائرة‏المعارف برآن خالى از تسامح نيست).
17. قاموس القرآن الكريم (المدخل)، موءسسة الكويت للتقدم العلمى، 1992 م، عربى، 260 ص، مشتمل بر مباحث كلى قرآنى مثل اعجاز و احكام و تفسير.
18. فرهنگ قرآن، اكبر هاشمى رفسنجانى و محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، 1379 ش، شامل كليدواژه‏هاى قرآنى به شكل طبقه بندى شده و با نظام الفبايى.
19. دائرة‏المعارف قرآن كريم، مركز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان كتاب قم، 1382 ش، بر اساس ساختار الفبايى (تا كنون جلد اول و دوم آن منتشر شده است).
21. دائرة‏المعارف قرآن، جان دامن مك اوليف، ليدن هلند، 2001 م، مشتمل بر هزار مدخل در موضوعات و اعلام قرآن، با كمك قرآن پژوهان مستشرق معاصر. (سه جلد آن تا كنون منتشر شده است).
21. دانشنامه قرآن‏شناسى، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى (از سال 1381 ش شروع شده و جلدهاى نخستين آن آماده چاپ است).
سه دائرة‏المعارف اخير، موضوع بررسى‏هاى اين مقاله است.
با توجه به ضوابط و ويژگى‏هاى دانشنامه‏نگارى، نام دائرة‏المعارف بر اكثر آنچه نام برديم، صدق نمى‏كند؛ همان طور كه در دائرة‏المعارف قرآن به اين مطلب تصريح شده است.13 مگر اينكه دائرة‏المعارف‏نويسى در موضوعات خاص قرآنى را با تسامح دائرة‏المعارف قرآنى بناميم و از اشكالات فنى آنها چشم پوشيم.
بنابراين اگر كسى ادعا كند كه فقط سه مورد اخير دائرة‏المعارف قرآنى مصطلح به شمار مى‏آيند، گزافه نگفته است. هر يك از اين سه دائرة‏المعارف نيز با رويكرد و ويژگى‏هاى خاصى، به صورت فنى و علمى به نگارش درآمده و ادامه دارند.

قبل از هر چيز لازم است كه اين سه دائرة‏المعارف بزرگ معاصر را بشناسيم و ويژگى‏ها و اهداف آنها را روشن نماييم تا بتوانيم در مرحله بعد، به مقايسه آنها بپردازيم.
1. دائرة‏المعارف قرآن لايدن (QrantheofEncyclooedia)
جلد اول و دوم وسوم اين دائرة‏المعارف منتشر شده است و در مقدمه جلد اول خانم جان دمن مك اوليف14 سرويراستار دائرة‏المعارف، توضيحات خوبى درباره آن داده است و نيز چند مقاله در معرفى اين دائرة‏المعارف نوشته‏اند؛ از جمله:
ـ دائرة‏المعارف قرآن به انگليسى، مرتضى كريمى نيا، گلستان قرآن، سال چهارم، ش 86، آبان 1380، ص 35 ـ 36.
ـ معرفى و نقد دائرة‏المعارف قرآن ليدن، قبسات، سال هشتم، ش 29، پاييز 1382، ص 267 ـ 285.
ـ انتشار جلد سوم دائرة‏المعارف قرآن EQ، كتاب ماه دين، سال هفتم، ش 1، شماره پياپى 73، آبان 1382 ش، ص 51 ـ 53.
آشنايى با دائرة‏المعارف قرآن، مرتضى كريمى نيا، گلستان قرآن، سال هفتم، ش 190، آبان 1383 ش، ص 30 ـ 56.
تعريف: مجموعه مقالاتى كه مستقيم يا غير مستقيم يك مجموعه، تفسير قرآن راترسيم مى‏كند؛ ولى محور آن قرآن است (نه دائرة‏المعارف قرآن همراه با تفسير)؛ تحقيقى كه از كثرت نقطه‏نظرات و پايه‏هاى استدلالى رشد يافته است و آمده است تا فهم و شعور علمى از قرآن را ارائه كند و ارتقا دهد.
نهاد سرپرستى: سرويراستار اين دائرة‏المعارف خانم جان دمن مك اوليف، استاد دانشگاه جرج تاون (آمريكا) است و چهار نفر از قرآن پژوهان مشهور غرب او را همراهى مى‏كنند؛ يعنى: كلودژيليو از فرانسه، ويليام گراهام از آمريكا، و دادقاضى از شيكاگو، آندرو رپين از كانادا. هيئت مشاوران ارشد آن عبارتند از: نصر حامد ابوزيد، محمد اركون، گرهارد بورينگ (آمريكا)، جرالد هاوتينگ (انگلستان)، فِرد ليمهاوس (هلند)، آنگليكا نويرورت (آلمان). نويسندگان آن از كشورهاى مختلف مسلمان و غير مسلمان هستند. اين اثر قرآنى توسط انتشارات بريل حمايت مى‏شود.
مراحل اجرايى: طرح دائرة‏المعارف قرآن، در ليدن هلند توسط جان دمن مك اوليف در سال 1993 ميلادى با همكارى دانشمندان مختلف شروع شد و جلد اول آن در سال 2001 م از سوى انتشارات بريل در ليدن (هلند) چاپ شد كه حاوى حرف A تا D است و جلد دوم آن مشتمل بر حرف E تا I در سال 2002 و جلد سوم شامل حرف J تا O در سال 2003 انتشار يافت.
اهداف: 1. خلق اثرى مرجع كه بهترين موفقيت قرن را در زمينه پژوهش‏هاى قرآنى به دست آورد؛ 2. باعث برانگيخته شدن تحقيق گسترده‏ترى در زمينه قرآن در دهه‏هاى آينده بشود؛ 3. در دسترس قراردادن دنياى پژوهش‏هاى قرآن براى طبقه دانشمندان آكادميك و خوانندگان تحصيل كرده، با توجه به اطلاعات ناقص و ناتمامى كه در زبان‏هاى اروپايى نسبت به قرآن وجود دارد و فقر علمى براى ارائه به دانشجويان.
رويكردها: 1. دائرة‏المعارف قرآن هم به آينده و هم به گذشته نگريسته و اين بينش دو جانبه ساختمان اين دائرة‏المعارف را شكل داده است؛ 2. قالب‏هاى الفبايى پيش بينى شده دائرة‏المعارف گسترش مى‏يابد تا شامل مقالات طولانى و مبسوط بشود؛ 3. ضمن احترام به دستاوردهاى قرن گذشته، موفقيت‏هاى اين قرن را نيز ترويج مى‏كند؛ 4. دائرة‏المعارف قرآن شامل تفسير قرآن نمى‏شود. از اين رو حتى در مورد مفسران قرآن مثل طبرى و فخر رازى قطعه مستقل نخواهد داشت، اما ارجاع‏هايى به آنها خواهد داشت؛ 5. گسترده‏ترين شعاع ممكن از يك تحقيق علمى موشكافانه درباره قرآن در دائرة‏المعارف مى‏گنجد؛ 6. استفاده از روش‏ها و ديدگاه‏هاى متفاوت در لا به لاى دائرة‏المعارف يك اقدام عمدى بوده است.
ساختار علمى: حدود هزار مدخل با نظم الفبايى متداول در اين دائرة‏المعارف وجود خواهد داشت كه اين مدخل‏ها دوگونه‏اند:
يك. مدخل‏هاى مربوط به اشخاص، مفاهيم، اماكن، ارزش‏ها، اعمال و وقايع كه در درون متن قرآن يافت مى‏شوند يا ارتباط قابل توجهى با متن دارند.
دو. مدخل‏هايى كه در مورد موضوعات مهم در زمينه پژوهش‏هاى قرآنى است؛ مثل هنر و معمارى در قرآن يا علم تاريخ و قرآن.
در اين دائرة‏العمارف از مدخل‏هايى با عنوان‏هاى انگليسى استفاده شده است (نه واژه‏هاى عربى كه با الفباى انگليسى نوشته مى‏شود، آن گونه كه دائرة‏المعارف اسلام عمل كرده است) و براى اينكه مشكل معادل‏سازى و معادل يابى عربى حل شود، فهرستى موضوعى حاوى كلمات انگليسى و واژگان حرف به حرف نقل شده به عربى در آخرين جلد خواهد آمد.15
آقاى على كريمى مجموع مدخل‏هاى جلد اول تا سوم دائرة‏المعارف لايدن را 445 مورد معرفى مى‏كند16، ولى پس از بررسى روشن شد كه فهرست كل مدخل‏هاى اين سه جلد از اين قرار است:
جلد اول: 325 مدخل؛
جلد دوم: 263 مدخل؛
جلد سوم: حروف J تا O، حدود 200 مدخل.
اينك براى آشنايى بيشتر مخاطبان، برخى عناوين مدخل‏هاى جلد سوم را ياد مى‏كنيم:
گوش‏ها؛ زمين؛ زلزله، زمين لرزه؛ شرق و غرب؛ بوم‏شناسى، روابط جانداران با محيط؛ علم اقتصاد؛ عدن، بهشت؛ ويراستارى قرآن؛ آموزش و پرورش؛ مصر؛ گزينش، انتخاب؛ عناصر؛ فيل؛ الياس؛ يسع؛ اختلاس، دزدى؛ جَنين؛ مهاجرين و انصار، مهاجرت؛ دشمنان؛ امر به معروف و نهى از منكر؛ ادريس؛ ورود به خانه‏ها از پشت آنها؛ رشك، حسد؛ نگارش روى فلزات و سنگ‏ها (علم يا هنر حكاكى)؛ گمراهى، انحراف؛ معادشناسى، خلود، جاودانگى؛ اخلاق وقرآن؛ ايتوپى؛ مدح، تمجيد؛ حوّا؛ غروب؛ قرآن در زندگى روزمره؛ شرّ، بدى؛ سيئات؛ تفسير قرآن در دوره باستان و قرون وسطا؛ تفسير قرآن در عصر اخير و معاصر؛ نصايح و مواعظ؛ تبعيد، نفى بلد؛ استعاذه، تعويذ؛ لشكركشى‏ها و نبردها؛ چشم‏ها؛ حزقيال نبى، حزقيل نبى، عزرانبى؛ افسانه‏ها؛ صورت، چهره؛ وجه الله (صورت خدا)؛ فرقه، گروه؛ فضيلت و... .

1. استفاده از نويسندگان متنوع در غرب و شرق جهان.
2. توجه به موضوعات نو (مثل فيمينيسم) همراه با توجه به موضوعات سنتى.
3. جداسازى دائرة‏المعارف قرآن از تفسير قرآن.
4. طرح زمان بندى شده و سرعت عمل در نشر دائرة‏المعارف.
5. بازگشت از شيوه مستشرقان قديمى و رعايت انصاف در اظهار نظرها در بسيارى از موارد؛ مثلا در مقاله «قرآن و فيمينيسم»، «مارگارت بدران»17 تصريح مى‏كند كه قرآن‏مدافع حقوق از دست رفته زنان است. همچنين در مقاله «تحريف»18، «نيوباى» تصريح شده كه اتهام تحريف باورى به شيعه، اتهامى بى اساس است و قرآنِ شيعيان با اهل سنت تفاوتى ندارد. نيز «دنيس اى» در مقاله «عايشه»19 به برترى فاطمه (س) بر همه زنان جهان تصريح مى‏كند.

1. ادعاى تحقيق موشكافانه. اين ادعا كه در مقدمه دائرة‏المعارف آمده است، در عملكرد برخى نويسندگان در پاره‏اى از مقالات دانشنامه، به چشم نمى‏آيد.
مثلا «كلود جيليوت»، در مقاله «تفسير قرآن در دوره باستان»20 كتاب حقايق التأويل فى متشابه التنزيل سيد مرتضى(م 406 ق) را از تفاسير معتزله معرفى مى‏كند و نيز شيخ طوسى (م 460 ق) و شيخ طبرسى (م 548 ق) را از مفسران شيعى معتزلى معرفى مى‏كند! در حاليكه مى‏دانيم در جهان اسلام سه جريان عمده كلامى وجود دارد: اشاعره؛ معتزله؛ شيعه. جريان سوم هر چند با جريان معتزلى در برخى مقولات ـ مثل عقل گرايى ـ تشابه دارند، اما هر كدام جريان مستقلى هستند و ويژگى‏هاى خاص خود را دارند. براى مثال شيعه معتقد به استمرار نبوت در امامت است، ولى معتزليان با اين عقيده مهم كلامى شيعه همراه نيستند. و يا معتزله «منزلة بين المنزلتين» را قبول دارند كه مورد پذيرش كلام شيعى نيست.21
البته به نظر مى‏رسد كه اين لغزش دائرة‏المعارف لايدن، از كتاب‏هايى همچون التفسير و المفسرون دكتر ذهبى ريشه گرفته باشد، كه قبل از آنان همين نسبت‏ها را به سيد مرتضى داده بود.22
2. مشكلات روش شناختى در معرفى تفاسير. مثلاً «راترود ويلانت» در مقاله «تفسير قرآن در دوره جديد و معاصر»23 تفسير عقلانى را منحصر به تفسير اجتهادى افرادى همچون سيد احمد خان هندى (م 1898 م) و محمد عبده مصرى (م 1905م) كرده است كه بين تمدن و علم غربى با قرآن جمع كرده‏اند.
جالب آن است كه در ادامه مقاله، كتاب الهداية والعرفان فى تفسير القرآن بالقرآن را به محمد ابوزيد (1930 م) نسبت مى‏دهد. در حالى كه اولاً كتاب فوق از ابوزيد نيست، بلكه از سرسيد احمد خان هندى است و ثانياً كتاب فوق از تفاسير علمى به شمار مى‏آيد، نه تفاسير عقلى. ثالثاً تفسير عقلانى يا تعقّلى منحصر در تفسير اجتهادى نيست، بلكه واژه «عقل» در مسائل تفسيرى دو كاربرد دارد: اول عقل برهانى كه با استفاده از برهان‏هاى عقلى به تفسير مى‏پردازد، مثلا آيه يَدُ اللّهِ فَوقَ أيدِيهِم24 با توجه به برهان عقلى بر اينكه «خدا جسم نيست» تأويل مى‏شود و دست از ظاهر آن بر مى‏داريم و مى‏گوييم مقصود از «دست» در اينجا قدرت است. دوم عقل مصباحى يا قوه مدركه و نيروى فكر است كه در روش‏هاى تفسيرى متعدد به كار مى‏رود. زيرا هماره از نيروى فكر براى تدبّر و فهم آيات و جمع بندى و استنباط و اجتهاد استفاده مى‏شود كه نوع اخير را تفسير اجتهادى مى‏نامند.25
بنابراين تفسير عقلانى منحصر به تفاسير محمد عبده مصرى (1848 ـ 1905م) و سيد احمد خان هندى (1898 ـ 1817 م) نمى‏شود؛ بلكه اين نوع تفسير در ميان مسلمانان سابقه‏اى هزار ساله دارد كه از تفسير شيخ طوسى و طبرسى (م 548 ق) شروع شد و همچنان ادامه دارد.
آرى تفسير محمد عبده داراى نوآورى‏هايى بوده است از جمله توجه به گرايش اجتماعى در تفسير و نيز توجه به روش علمى ونقش علوم جديد در تفسير كه از مطالعه تفسير عمّ جزء و تفسير شاگردش رشيد رضا در المنار روشن مى‏شود.
3. تكرار مطالب بى اساس و تهمت‏هاى مستشرقان گذشته، نسبت به قرآن. با اينكه شيوه عمومى اين دائرة‏المعارف با پژوهش‏هاى قبلى مستشرقان فاصله زيادى دارد و رويكردى منصفانه و محققانه بر بسيارى از مقالات آن حاكم است، ولى برخى از نويسندگان مقلدانه و بدون تحقيق، همان مطالب قبلى مستشرقان را تكرار كرده‏اند كه به يك نمونه اشاره مى‏كنيم:
در مدخل «هارون»، آندرورپين، چنين مى‏نويسد:
قرآن به غلط و خطا مادر عيسى (ع) را خواهر هارون مى‏داند: يا اختَ هَاروُنَ.26 حال آنكه هارون قرن‏ها پيش از مادر عيسى مرده بود. در كتاب مقدس آمده است كه هارون خواهرى به نام مريم داشت كه در زمان هارون و موسى بوده است، نه در زمان عيسى.27
اگر آندرورپين به تفاسير مهم شيعه و اهل سنت توجه مى‏كرد، در مى‏يافت كه اين جمله قرآن كه از زبان مخالفان مريم حكايت شده است، ضرب المثلى در ميان قوم او بوده است. در حديثى از پيامبر(ص) نيز حكايت شده كه: «چون هارون مرد پاكى بود، در ميان بنى‏اسرائيل ضرب المثل شده بود. از اين رو به افراد پاك مى‏گفتند: اين برادر يا خواهر هارون است». 28
اين لغزش آندرورپين در فهم آيه قرآن و عدم توجه او به تفاسير و روايات تفسيرى و نسبت خطاى تاريخى به قرآن دادن، همان اندازه براى دائرة‏المعارف لايدن مشكل آفرين است كه عدم توجه آندرورپين و سرويراستاران و ناظران دائرة‏المعارف فوق به تحقيقات مستشرقان و نقدهاى مسلمانان به آنها، مشكل ساز است؛ چرا كه اين مطلب آندرورپين مطلب جديدى نيست؛ بلكه تكرار مطالب مستشرقان قبلى است، گويا اولين بار شخصى به نام ادريان ريلاند (1676 ـ 1718م) اين اشكال را بر قرآن مطرح كرد و مسلمانان بارها جواب اين اشكال را داده‏اند و لغزش مستشرقان را در فهم آيه فوق آشكار كرده‏اند. از جمله عبدالرحمن بدوى (1988م) در كتاب دفاع عن القرآن، ص161، همين اشكال را مطرح كرده و جواب مفصلى مى‏دهد. عجيب اين است كه چهارده سال بعد از انتشار كتاب عبدالرحمان بدوى همان اشتباه مستشرقان قبلى در دائرة‏المعارف لايدن تكرار مى‏شود، بدون اينكه به جواب آن اشاره شود.
4. تناقض درونى. در هر كتاب لازم است مطالب آن در تناقض بايد يكديگر نباشد؛ به‏ويژه در مسائل تاريخى كه به مذاهب و كتاب‏هاى آسمانى نسبت داده مى‏شود؛ اما در دائرة‏المعارف لايدن گاهى اين تناقض‏ها به چشم مى‏خورد. مثلاً جوين بُل در مقاله «حديث و قرآن» مطالبى در مورد تحريف قرآن حكايت كرده است؛ از جمله: آيه رجم را از سيوطى نقل مى‏كند كه بر محمد (ص) وحى شده، اما در قرآن نيامده است! كلمه «ائمه» به امت تبديل شده است! به شيعه نسبت مى‏دهد كه معتقدند سوره احزاب در اصل از سوره بقره طولانى‏تر بوده است، ولى درمعرض تغيير قرار گرفته است! شيعه قرائت‏هاى هفت گانه قرآن را براى استنباط فتاواى فقهى تفسير كرده‏اند!
29در حالى كه مسئله تحريف قرآن را «ينوباى» در مقاله «تحريف»،30 مردود اعلام كرده است.
اين مطلب اولا تناقض درونى دائرة‏المعارف قرآن لايدن را آشكار مى‏سازد. ثانيا روايات مربوط به تحريف توسط علماى بزرگ شيعه و اهل سنت، بارها مورد نقد قرار گرفته و مردود اعلام شده است؛ چرا كه بسيارى از اين روايات، مخالف قرآن است و هر چه مخالف قرآن باشد، اعتبار ندارد، و سند اين روايات نيز مخدوش است و برخى از آنها نيز به مطالب تفسيرى و اختلاف قرائات اشاره دارد. ثالثاً مسئله زيادتر بودن اصل سوره احزاب از سوره بقره در اهل سنت به اُبى بن كعب و عايشه نسبت داده شده است.31 پس چرا نويسنده، شيعه را به اين مطلب متهم مى‏سازد؟! رابعاً قرائت‏هاى هفت گانه قرآن كه در برخى احاديث حكايت شده، از نظر سند و دلالت آنها، مورد خدشه علماى شيعه قرار گرفته است.32 از آنجا كه قرائات متواتر نيست و قرآن به وسيله آنها اثبات نمى‏شود، نمى‏توانند مبناى حكم فقهى قرار گيرند. بلى روايت حفص از عاصم به خاطر اينكه بيشترين تطابق را با قرآن متواتر مسلمانان دارد، مورد اعتنا قرار گرفته و قرآن‏هاى فعلى در جهان اسلام معمولاً بر اساس اين قرائت چاپ مى‏شود.
5. كمبود اطلاعات لازم در يك زمينه. همان طور كه در مبحث ويژگى‏هاى دائرة‏المعارف گذشت، وظيفه دائرة‏المعارف آن است كه تمام اطلاعات لازم را در مورد يك مطلب به صورتى فشرده ارائه كند؛ به طورى كه خواننده را از مراجعه به كتاب‏هاى ديگر بى نياز سازد. اما گاهى دائرة‏المعارف لايدن اين مهم را به انجام نرسانده است.
مثلاً خانم جين دمن مك اوليف، در مقاله «فاطمه» نوشته است كه مفسران قرآن آيه 61 در آل عمران (آيه مباهله) و 33 در احزاب (آيه تطهير) را در مورد فاطمه(س) مى‏دانند.
سپس از تفسير طبرى نقل مى‏كند كه مقصود از «اهل البيت» در سوره احزاب، محمد، فاطمه، على، حسن و حسين(ع) هستند؛ ولى از «عكرمه» نقل مى‏كند كه مقصود همسران پيامبر(ص) هستند.33 در حالى كه اولاً آيات مربوط به فاطمه(س) در قرآن از 60 آيه تا 135 آيه حكايت شده است.
34البته برخى شأن نزول آنها در مورد فاطمه(س) و در برخى آنها فاطمه(س) از مصاديق يا تأويل يا بطن و يا تفسير آيه شمرده شده است و برخى آيات نيز مورد تأييد و تأكيد مفسران بزرگ شيعه و اهل سنت بوده است؛ از جمله سوره كوثر35 و آيات نذر در سوره انسان (هل اتى).36
درباره فاطمه (س) بيش از 2400 كتاب نوشته شده37 كه در بسيارى از آنها آيات مربوط به حضرت فاطمه (س) يادآورى شده است.
عدم توجه به اين ميراث گران سنگ اهل سنت و شيعه در مورد آيات مربوط به حضرت زهراء(س) از نويسنده و سرويراستار دائرة‏المعارف قرآن لايدن قابل اغماض نيست و ممكن است برخى آن را حمل بر كم اطلاعى نويسنده بنمايند.
ثانياً نويسنده دائرة‏المعارف لازم است گزارش كاملى از ديدگاه‏ها را در هر موضوع ارائه كند و اگر از كسى يك ديدگاه را نقل كرد، ديدگاه مخالف او را نيز حكايت كند. در مثال فوق هنگامى كه حديث عكرمه حكايت شد، لازم بود كه به ضعف سند حديث عكرمه اشاره مى‏شد؛ به ويژه آنكه بزرگان علم رجال در اهل سنت و شيعه عكرمه را تضعيف كرده‏اند و او را از خوارج دانسته‏اند.38 نيز بايد به ضعف دلالتى حديث عكرمه (نزلت فى نساء النبى(ص) خاصة)39 اشاره مى‏شد؛ چون همان‏طور كه برخى مفسران اشاره كرده‏اند، آيه تطهير دلالت بر پاكى از هر گونه گناه و آلودگى يعنى عصمت اهل‏بيت دارد.40 و اين مطلب نمى‏تواند مربوط به همه زنان پيامبر(ص) باشد كه آيات 4ـ 6 سوره تحريم در مورد توبه آنان نازل شده است.41
در مورد دائرة‏المعارف قرآن لايدن، اشكالات اساسى ديگرى نيز وجود دارد كه از نقل همه آنها در اين مقاله صرف نظر مى‏كنيم.

پيش‏گفتار جلد اول اين دائرة‏المعارف در 34 صفحه تنظيم شده و اطلاعات خوبى در مورد اين دائرة‏المعارف آورده است.
كتاب، مرجعى خود بسنده است كه در برگيرنده اطلاعات اصيل در قلمرو موضوعات، مفاهيم، اعلام و علوم قرآنى مى‏باشد كه آنها را با نثر معيار در اختيار عموم اهل تحقيق، طلاب و دانشجويان قرار مى‏دهد.42
نهاد سرپرستى: مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم.
پيشنهاد طرح نخستين دائرة‏المعارف توسط مسئول سابق مركز فرهنگ و معارف قرآن، حجت الاسلام والمسلمين ايزدپناه ارائه شده است. سپس حجت الاسلام و المسلمين خراسانى به عنوان مسئول دائرة‏المعارف نقش ايفا كرده است.
اين دائرة‏المعارف داراى گروه‏هاى علمى در زمينه تاريخ، اعلام، فقه و حقوق، فلسفه و كلام، علوم قرآنى، معارف و مفاهيم قرآنى، اديان و... است و از تعداد زيادى همكار علمى و پژوهشگر و مشاور قرآنى و ارزياب بهره مى‏برد كه در جلد اول نام 64 نفر آنها آمده است.
مراحل اجرايى: با اينكه در پيش‏گفتار جلد اول دائرة‏المعارف قرآن كريم مطالب سودمندى آمده است و حتى در مورد سازمان و گردش كار و مدخل‏يابى و نگارش مقالات و... توضيحات لازم داده شده است، اما در مورد زمان آغاز دانشنامه و پايان آن يا مراحل انجام يافته و در دست اجرا به طور دقيق مطلبى يافت نشد.
ولى در ميزگرد «معرفى جديدترين دائرة‏المعارف‏هاى قرآنى» سرپرست اين دائرة‏المعارف، آقاى على خراسانى، سال شروع را 1376 ش اعلام كرد.43 جلد اول آن در سال 1382 ش چاپ شد و پيش بينى مى‏شود تا سال 1389 ش به طول انجامد.44
اهداف: «هدف اصلى اين دائرة‏المعارف عبارت از ارائه اطلاعات ناب و اصيل در قلمرو و موضوعات قرآنى است؛ به گونه‏اى كه اهل تحقيق را در اين موضوعات، به مثابه منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بى نياز كند. در كنار اين هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوين دائرة‏المعارف حاضر اين است كه مخاطبان دانش‏پژوه در حد مطالعات پايه اسلامى نيز بتوانند از پژوهش‏هاى اصيل و قويم قرآنى بهره گيرند».45
رويكردها: رويكردهاى اساسى دائرة‏المعارف قرآن كريم را از لا به لاى پيش‏گفتار آن مى‏توان اين گونه استنباط كرد:
1. توجه به عموم مخاطبان اهل تحقيق و طلاب و دانشجويان؛ يعنى قلم دائرة‏المعارف به گونه‏اى انتخاب شده كه عموم دانش پژوهان آشنا به مبانى قرآنى بتوانند از آن استفاده كنند.
2. حفظ بى طرفى و علميت و امانت درنقل همه ديدگاه‏ها و در عين حال ذكر نقدهاى علمى وارد بر هر ديدگاه.
3. حفظ همزمان علميت بى‏طرفانه و غيرت و حميّت دينى؛ يعنى پرهيز از عبارت‏هاى غير علمى و متعصبانه و تكيه بر اطلاعات دست اول و سالم و دفاع ازحقيقت.46
4. احترام به آرا و عقايد مذاهب خاص و مكاتب اسلامى و پرهيز از تشنج زايى و اختلاف انگيزى بين مذاهب و در عين حال نقد ديدگاه‏هاى غير شيعى و غير مشهور با روشى منصفانه و علمى.
5. حفظ رويكرد قرآنى مقالات مگر به ضرورت.47
6. در مباحث تاريخى گاه گزارش‏هايى آمده است كه از لحاظ ارزشى مورد تأييد نيستند.
7. جز در موارد ضرور و حساس، ارزيابى و نقدى درباره صحت شأن نزول‏ها صورت نمى‏گيرد.48
8. ارائه همه آرا و ديدگاه‏هاى مهم در هر موضوع با بهره‏گيرى از منابع اصلى و دست اول.
49ساختار علمى: اين دائرة‏المعارف براساس نظام الفبايى است. هندسه دائرة‏المعارف با عنايت و نقش و كاربرد هر جزء طراحى شده است؛ تا ارتباط منطقى ميانه همه اجزا حفظ شود.50
مجموع مدخل‏هاى دائرة‏المعارف بيش از چهار هزار خواهد شد و پيش بينى مى‏شود به سى جلد برسد.51
مدخل‏ها ازسه حوزه اصلى برگزيده شده‏اند:
ـ موضوعات و مفاهيم قرآنى؛
ـ اعلام قرآنى؛
ـ علوم قرآن.52
دائرة‏المعارف داراى شش بخش علمى است: 1. بخش علوم قرآن؛ 2. بخش معارف و مفاهيم؛ 3. بخش اديان؛ 4. بخش تاريخ و اعلام؛ 5. بخش فلسفه؛ 6.بخش فقه و حقوق.53
مدخل‏هاى اصلى جلد اول دائرة‏المعارف عبارتند از:
آب؛ آبرو؛ آب ميوه؛ آتش؛ آتش بس؛ آثار باستانى؛ آجرپزى؛ آخِذ؛ آخر؛ آخرت؛ آخرالزمان؛ آدم؛ آدم ربايى؛ آرامش؛ آرزو؛ آزادى؛ آزر؛ آسانى؛ آسمان؛ آسيه؛ آشاميدنى؛ آشتى؛ آصف بن برخيا؛ آل؛ آل ابراهيم؛آل داود؛ آل عمران؛ آل فرعون؛ آل لوط؛ آل‏موسى؛ آل يعقوب؛ آمادگى نظامى؛ آمنه بنت وهب؛ آميزش؛ آوارگى؛ آهن؛ آيات الاحكام؛ آيات خدا؛ آيات نام دار؛ آيه؛ آيه آمن الرسول؛ آيه امن يجيب؛ آيه تبليغ؛ آيه تطهير؛ آيه غار؛ آية الكرسى؛ آيه و ان يكاد؛ آيه ولايت؛ ابابيل؛ ابتر؛ ابتكار؛ ابر؛ ابراء؛ ابرار؛ ابراهيم؛ ابريق؛ ابضاع؛ ابليس؛ ابن ام مكتوم؛ ابن زبعدى؛ ابن سبيل؛ ابن صوريا؛ ابن عبد ياليل؛ ابوالاشدّين؛ ابوالاعور سلمى؛ ابو ايوب انصارى؛ ابوالبخترى؛ ابوبكر؛ ابوثمامه؛ ابوجمعه؛ ابوجندل عامرى؛ ابوالجواظ؛ ابوجهل؛ ابوجهينه؛ ابوحذيفة بن عتبه؛ ابوالحصين انصارى؛ ابوخيثمه انصارى؛ ابودجانه؛ ابودحراح انصارى؛ ابودرداء انصارى؛ ابوذر غفارى؛ ابورافع نضرى؛ ابوزمعه اسدى؛ ابوسفيان؛ ابوسلمه مخزومى؛ ابوصرمه خزرجى.54

1. گستردگى موضوعات و مدخل‏ها تا حدود 4000 مدخل.
2. رعايت ضوابط دائرة‏المعارف‏نويسى.
3. استفاده از منابع اصيل.
4. استفاده از نويسندگان جوان و نو قلم در دانشنامه كه موجب تشويق و ترويج فعاليت‏هاى قرآنى آنان مى‏شود.

1. كم توجهى به موضوعات نوپديد مرتبط با قرآن.
براى مثال در جلد اول تنها مدخل‏هاى محدودى مثل آدم ربايى، آزادى و آرامش، نوآمد است. و در مقاله «آرامش» نيز اشارات محدودى به مباحث روان شناختى آرامش شده و مسئله «تأثير تجربى قرآن در بهداشت روانى» مورد توجه قرار نگرفته است؛ در حالى كه از مباحث مهم دهه اخير بوده است و توسط روان كاوان و پزشكان متعددى تأييد شده و شواهد تجربى آن در مقالات و كتاب‏ها و پايان‏نامه‏هاى پزشكى و قرآنى بيان شده است.55
2. عدم استفاده از استوانه‏هاى علمى قرآن پژوه، به‏ويژه در خارج از ايران. البته اين نكته، بر اساس اطلاعات به دست آمده از نويسندگان جلد اول است و شايد درجلدهاى بعدى اين نقيصه بر طرف شود.
3. عدم معرفى شوراى علمى دائرة‏المعارف و گروه‏هاى علمى آن.
يعنى همه مشاوران، ارزيابان، نويسندگان، مسئولان و حتى پژوهشگران پروانه‏هاى علمى در عرض هم معرفى شده و مسئوليت علمى دائرة‏المعارف روشن نشده است كه اين بر خلاف شيوه مرسوم در دائرة‏المعارف‏ها است. البته در برخى موارد نيز افرادى از قلم افتاده‏اند.
3. تعريف مشخص و متمايزى براى «دائرة‏المعارف قرآن كريم» ارائه نشده است؛ هر چند كه از پيش گفتار قابل استنباط و اصطياد است.
4. زمانبندى مشخصى براى آغاز و انتها در مقدمه دائرة‏المعارف ارائه نشده است. حتى تعداد مجلدات احتمالى آن پيش بينى نشده است.
5. آوردن مطالب تاريخى مشكوك و نقد نكردن شأن نزول‏ها با توجه به مشكلات سندى آنها جاى تأمل دارد و سطح اعتبار دائرة‏المعارف را تنزل مى‏دهد؛ هر چند كه تذكر اين مطلب مفيد بوده و انصاف و صداقت حاكم بر دائرة‏المعارف را نشان مى‏دهد.
6. در دائرة‏المعارفِ قرآنى لازم است به موضوعات و مدخل‏هاى مرتبط با قرآن پرداخته شود، مثل مباحث علوم قرآن و مباحث تاريخى كه ارتباط مستقيم با قرآن دارد، مثل جمع قرآن؛ اما «دائرة‏المعارف قرآن» با «دائرة‏المعارف تفاسير و كتب و علوم قرآن» متفاوت است.
به نظر مى‏رسد كه اين دائرة‏المعارف به سوى نوع دوم متمايل شده است؛ براى مثال در جلد اول از حدود سى نفر از افراد، همچون صحابه پيامبر (ص) نام مى‏برد كه به مناسبت در شأن نزول‏ها و كتب تفسيرى از آنها ياد شده است. اگر اين روند در دائرة‏المعارف فوق ادامه يابد، ديگر نام «دائرة‏المعارف قرآن» براى آن زيبنده نيست، و مثنوى هفتاد من كاغذ مى‏شود؛ چرا كه از دائرة‏المعارف قرآن انتظار مى‏رود اطلاعات مربوط به موضوعات قرآنى ارائه كند؛ همان‏طور كه در پيش‏گفتار جلد اول اين مطلب را هدف اصلى دائرة‏المعارف معرفى كرده‏اند. اطلاعات تاريخى و جغرافيايى و شخصيت‏شناسى، از موضوعات قرآنى به شمار نمى‏آيند. به عبارت ديگر اين مجموعه در حقيقت چندين دائرة‏المعارف را در خود جاى داده است كه لازم است جداسازى شود تا به سرعت كار و زوديابى آن لطمه وارد نشود.
يادآورى اين نكته لازم است كه اين دائرة‏المعارف از نظر علمى ارزشمند است و ذكر كاستى‏ها به معناى ناديده گرفتن زحمات نويسندگان و سرپرستان محترم نيست؛ بلكه براى كمال يافتن كار است، و شايد به برخى از اين مطالب توجه شده اما در مسير اهداف دائرة‏المعارف تشخيص داده‏اند.

در مورد اين دانشنامه تا كنون چندين مقاله و گفت‏وگو و مصاحبه توصيفى منتشر شده است؛ از جمله در مجله گلستان قرآن، شماره 153، سال ششم، شماره پياپى 196، تير ماه 1382 ش، مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمين رشاد و نگارنده.
تعريف: دانشنامه قرآن‏شناسى، گسترده‏نگاشته‏اى است با ساختار موضوعى، كه مدخل‏هاى آن در دو محور عمده مباحث پيرامون قرآن (علوم قرآنى) و مباحث درون قرآنى (معارف قرآن) است.
نهاد سرپرستى: اين دانشنامه در گروه قرآن پژوهى پژوهشگاه، تحت سرپرستى حجت الاسلام و المسلمين على اكبر رشاد است و امور پژوهشى آن به عهده نگارنده است.
اين دانشنامه شوراى علمى به رياست آيت اللّه معرفت دارد كه اعضاى آن از شخصيت‏ها و اساتيد فن هستند و نيز سه حلقه علمى كه متشكل از شخصيت‏هاى قرآن پژوه است. در مرحله اول اين دانشنامه از بيش از صد نفر نويسنده، ارزياب علمى، اعضاى حلقه كارشناسى، اعضاى شوراى علمى، مشاور علمى و مترجم بهره مى‏برد.
مراحل اجرايى: 1381 ش مرحله اول آن شروع شد (محور مباحث پيرامون قرآن). مهرماه 1383 ش مرحله دوم آن شروع شد (محور مباحث درون قرآنى) و پيش بينى مى‏شود تا سال 1385 ش نگارش آن به پايان برسد.
تاريخ نشر: مجلدات نخستين اين دانشنامه تقريباً آماده سازى شده است؛ ولى نهاد سرپرستى ترجيح داده كه تمام مجلدات يك‏جا منتشر شود.
اهداف دانشنامه: 1. معرفى درست و دقيق قرآن كريم و تبيين متقن و مستند هويت و حقانيت آن.
2. تبيين بالندگى و كارايى تعاليم قرآن كريم.
3. تحليل روزآمد و نظام‏مند ديدگاه‏هاى قرآنى با لحاظ نظرات نوپديد و نيازهاى معاصر.
4. نقد آراى انحرافى و پاسخ به پرسش‏هاى اساسى و شبهات شايع در حوزه علوم قرآنى و معارف قرآن.
رويكردهاى دانشنامه: 1. التزام روشن به يكى از سه رويكرد بنيادى (به منظور گسترش مرزهاى معرفت دينى)، «راهبردى» (به منظور زمينه سازى براى انجام پژوهش‏هاى كاربردى) و «كاربردى» (به منظور تعميق و تحكيم فرهنگ و انديشه اسلامى، ارائه راه كارهاى عملى).
2. اهتمام به نوآورى در حوزه مباحث نظرى از طريق اتخاذ موضوع تازه و يا ارائه «نظريه جديد» يا «تبيينى نو» با «راهكارى تازه» (كشف يا نوگسترى و عدم نقدگريزى) و يا «نقد عالمانه» و اساسى نظرى مشهور و مطرح (نهراسيدن از مشهورات با منطق علمى).
البته وفادارى به اصول و مسلمات اعتقادى بر مبناى نصوص و ادله محرزه، التزام به منطق اجتهاد و روش علمى ضرورى است.
3. سعى در استقراى «نظريات مطرح» در زمينه موضوع تحقيق و اهتمام ويژه به «نظريات معاصر». بدين منظور توجه به پيشينه تحقيق ضرورى مى‏نمايد. همچنين منبع‏شناسى و تهيه فهرستى از منابع مرتبط از پيش‏شرطهاى پژوهش است.
4. سعى بر احراز قابليت براى «مرجعيت علمى»؛ زيرا حاصل پژوهش، بايد حاوى مهم‏ترين، اساسى‏ترين و تحليلى‏ترين اطلاعات در زواياى موضوع خود باشد و كم و بيش خواننده را از مراجعه به متون ديگر بى‏نياز سازد و همچنين از حيث سطح علمى، قابليت رجوع محققان را به عنوان مأخذ داشته باشد.
5. از رويكردهاى مهم اين دانشنامه توجه به شبهات خاورشناسان است كه همواره تلاش بر اين بوده است كه شبهات متناسب با هر مدخل از متون مرتبط استخراج شده و براى تغذيه فكرى و غناى علمى به محقق داده مى‏شود تا به تحليل آن بپردازد. به همين جهت اين دانشنامه اقدام به ترجمه برخى از مقالات دائرة‏المعارف قرآن لايدن كه جديدترين تحقيقات قرآن غرب است، نمود.
ساختار علمى: اين دانشنامه ساختار موضوعى دارد و كمتر از هزار مدخل خواهد داشت و شامل دو محور اساسى است.

يك. منطق فهم قرآن: منطق فهم قرآن (كليات)، مفهوم‏شناسى تفسير قرآن، امكان و جواز تفسير، قواعد و ضوابط فهم قرآن، سنجه‏هاى فهم قرآن (ارزش سنجى و ميزان اعتبار فهم)، منابع تفسير، تاريخ تفسير و مفسران، تدبر در قرآن، هويت قدسى و ماورايى قرآن، حكيمانگى قرآن (ناظر به مبدأ، پيام، مخاطب و روش فهم)، غايت مندى هدايتگرانه قرآن، فطرت‏نمونى قرآن (معطوف به تعاليم، مخاطب و مواجهه و انسان‏گرايى)، زبان قرآن (معرفت‏زايى و معنادارى)، انسجام ساختارى قرآن، انسجام محتوايى قرآن، ظاهر و باطن قرآن، رابطه قرآن و سنت و مناسبت كتاب با كلام معصوم (ارجاع به رابطه قرآن و سنت)، روش‏ها و گرايش‏هاى تفسيرى (كليات)، روش تفسير قرآن به قرآن، روش تفسير روايى، روش تفسير عقلى، روش تفسير علمى، روش تفسير اشارى، روش تفسير اجتهادى (جامع)، گرايش‏هاى تفسيرى، اسلوب‏هاى تفسيرى (سبك‏هاى ترتيبى و موضوعى)، تفسير به رأى، ضوابط مفسر (صفات و صلاحيت‏هاى)، موانع و آسيب‏شناسى فهم قرآن، تأويل، قرآن و فرهنگ زمانه، قرآن و هرمنوتيك.
دو. قرآن شناخت: اسباب نزول، اسرائيليات و مجعولات در تفسير، اعجاز قرآن، اهداف و مقاصد سوره‏ها، اهل بيت (ع) و قرآن، باستان‏شناسى در قرآن، تاريخ قرآن، تاريخ گذارى قرآن، تاريخ و قرآن، تأثير قرآن بر ادب فارسى، تأثير قرآن بر ادبيات زنده جهان، تأثير قرآن بر فرهنگ عصر جاهلى، تأثير قرآن بر فرهنگ و تمدن بشر (فرهنگ آفرينى قرآن)، تحريف ناپذيرى قرآن، ترجمه قرآن، تكرار در قرآن، تلاوت، حفظ و آداب آن، جامعيت و قلمرو قرآن، جاودانگى و جهانى بودن قرآن، جمع قرآن، حروف مقطعه، خواص آيات و سور قرآن (با نگاه نقدى)، رسم الخط و كتابت قرآن، علوم قرآن، قرآن، قرآن از منظر ديگران، قرآن و خاور شناسان، قرآن و زندگى، قرآن و شعر، قرآن و عرفان، قرآن و عقل، قرآن و علوم ادبى، قرآن و علوم تجربى، قرآن و علوم نقلى، قرائات قرآن، قصه و قرآن، لغات دخيل در قرآن، محكم و متشابه، محمد (با عنوان دريافت كننده وحى)، مصاحف صحابه، مصحف امام على (ع)، مكى و مدنى، ناسخ و منسوخ، نزول، نزول قرآن بر هفت حرف، نسخه‏هاى خطى قرآن، وحى.

يك. نگرش دينى: معرفت‏شناسى و فلسفه معرفت دينى، هستى‏شناسى (امور عامه و عوالم)، جهان بينى (كليات)، مبدأشناسى (الله)، فراحس (عرش، كرسى، لوح، قلم، ملائك، جن و... )، انسان‏شناسى (فطرت، طبيعت)، مرگ و معاد (فرجام‏شناسى)، خلود، دين (راه‏شناسى = فلسفه دين)، نبوت و امامت (راهنماشناسى).
دو. منش و پرورش دينى: فلسفه اخلاق، اخلاق نظرى (و امهات فضائل و رذائل)، اخلاق اجتماعى، اخلاق حرفه‏اى (اصناف)، فلسفه تربيت، فرد دينى (و ايمان، تقوا، عمل صالح)، نهاد خانواده و خانواده دينى، اجتماع و جامعه دينى، فرج و فرجام تاريخ، جهان‏شهر آرمانى دينى.
سه. كنش دينى: فلسفه فقه و حقوق اسلامى، فقه عبادت، حقوق (فقه قانون)، فقه قضا و جزا، فقه سياست، فقه اقتصاد، فقه روابط بين الملل، فقه فرهنگ و اجتماعيات.
چهار. دانش دينى: فلسفه علم، منطق، علم النفس، علم الاجتماع، علم تاريخ و تاريخ، علم مديريت، علم اقتصاد، علم سياست، معمارى و... ، زيست‏شناسى و علم الحيوان، علوم پزشكى، گياه‏شناسى، نجوم، هيئت، كيهان‏شناسى، زمين‏شناسى، رياضيات، باستان‏شناسى، تمدن‏شناسى، هنر (استطرادى)، صنايع (استطرادى)

1. توجه به موضوعات نوآمد و مطرح شده در جهان معاصر.
2. توجه به شبهات مطرح شده در مورد قرآن كريم، به‏ويژه شبهات مستشرقان.
3. استفاده از مباحث نوين علوم در دانشنامه؛ يعنى با توجه به ساختار موضوعى دانشنامه، مثلاً مى‏توانيم علاوه بر توضيح مفاهيم قرآن در علم اقتصاد به مباحث مبانى اقتصاد، نظام اقتصاد، عوامل توليد، توزيع و... از ديدگاه قرآنى نيز بپردازيم و همين‏طور در دانش سياست، معرفت‏شناسى، اخلاق و تربيت و علوم تجربى مثل كيهان‏شناسى، پزشكى و... كه در قرآن بدانها اشارت رفته است.
4. استفاده از استوانه‏هاى علمى قرآن پژوه در داخل و خارج از كشور.

1. محدوديت مدخل‏هاى دانشنامه.
2. با توجه به اينكه جلدهاى اين دانشنامه هنوز منتشر نشده، نمى‏توان نقد واقع بينانه‏اى از آن ارائه داد.
مقايسه سه دائرة‏المعارف بزرگ قرآن معاصر
از مجموع مطالبى كه در مورد سه دائرة‏المعارف بزرگ قرآن گفته شد، روشن شد كه هر كدام داراى نقاط ضعف و قوتى هستند.
1. دائرة‏المعارف قرآن لايدن و دانشنامه قرآن‏شناسى توانسته از نويسندگان متنوعى در سطح ايران و جهان استفاده كنند ولى دائرة‏المعارف قرآن كريم مركز فرهنگ و معارف قرآن تا كنون از اين تنوع برخوردار نبوده است.
اما عدم استفاده از نويسندگان معتبر جهان اسلام، نقطه ضعف دائرة‏المعارف لايدن است.
2. توجه به موضوعات نو در كنار مدخل‏هاى سنتى قرآن كريم از نقاط قوت دائرة‏المعارف لايدن و دانشنامه قرآن‏شناسى است، ولى كم توجهى به مدخل‏هاى نو از نقاط ضعف دائرة‏المعارف قرآن كريم مركز فرهنگ قرآن است.
3. كثرت مدخل‏ها و درنتيجه مخلوط شدن مباحث تفسيرى و حاشيه‏اى از نقاط ضعف دائرة‏المعارف لايدن و دائرة‏المعارف قرآن كريم است و كمبود مدخل‏ها و عدم پوشش همه مباحث سنتى از نقاط ضعف دانشنامه قرآن‏شناسى است.
4. نقاط ضعف علمى دائرة‏المعارف قرآن لايدن نسبت به دو دائرة‏المعارف ديگر بيشتر است. بلكه قابل مقايسه نيست؛ چرا كه برخى نويسندگان احتمالاً به منابع اصيل دسترسى نداشته‏اند.
5. توجه به ديدگاه‏هاى مستشرقان در دائرة‏المعارف قرآن لايدن و دانشنامه قرآن‏شناسى زياد است و اين مطلب در دائرة‏المعارف قرآن كريم ضعيف است.
البته رويكرد دانشنامه قرآن‏شناسى به نظرات مستشرقان نقادانه و منصفانه است، اما رويكرد دائرة‏المعارف قرآن لايدن نسبت به نظرات مستشرقان مقلدانه بوده است.
6. زمان بندى دائرة‏المعارف قرآن لايدن و دانشنامه قرآن‏شناسى منظم و زود بازده است، اما در دائرة‏المعارف قرآن كريم اين گونه به نظر نمى‏رسد.
7. جدا سازى مباحث درون قرآنى از برون قرآنى و نيز جدا سازى مباحث تفسيرى از مباحث دائرة‏المعارفى در دانشنامه قرآن‏شناسى و دائرة‏المعارف قرآن لايدن قابل توجه است، اما در دائرة‏المعارف قرآن كريم اين گونه نبوده است و همين مطلب موجب طولانى شدن كميت و زمان آن شده است.

با توجه به مطالبى كه از ابتداى مقاله بيان شد و نقاط ضعف و قوت سه دائرة‏المعارف قرآن بزرگ معاصر، به نظر مى‏رسد كه:
1. هر كدام از سه دائرة‏المعارف بزرگ قرآن كه در عصر حاضر تدوين مى‏شود، نقاط قوت و ضعفى دارند كه لازم است نقاط ضعف خود را برطرف سازند، اما از نظر علمى مى‏توان گفت دائرة‏المعارف قرآن كريم و دانشنامه قرآن‏شناسى نصاب لازم را كسب كرده‏اند، اما دائرة‏المعارف قرآن لايدن نصاب علمى لازم را تا كنون نداشته است.
2. لازم است دائرة‏المعارف‏هاى تخصصى در مورد قرآن كريم، نگاشته شود تا متخصصان و فرهيختگان هر رشته بتوانند موضوعات مورد علاقه خود را به آسانى وبا ارزان‏ترين قيمت به دست آورند؛ از جمله:
ـ دائرة‏المعارف هنرهاى قرآنى (خط و... )؛
ـ دائرة‏المعارف قرآن براى كودكان (ترجيحاً به صورت مصور)؛
ـ دائرة‏المعارف قرآن براى نوجوانان؛
ـ دائرة‏المعارف قرآن براى جوانان؛
ـ دائرة‏المعارف قرآن براى نويسندگان كتاب‏ها و مقالات قرآنى؛
ـ دائرة‏المعارف قرآن و علوم تجربى؛
ـ دائرة‏المعارف قرآن و تاريخ؛
ـ دائرة‏المعارف تفسير قرآن؛
ـ دائرة‏المعارف علوم قرآن؛
ـ دائرة‏المعارف ترجمه‏هاى قرآن؛
ـ دائرة‏المعارف واژگان قرآن.
و... .
البته تا كنون تلاش‏هاى محدودى در برخى زمينه‏هاى فوق انجام شده، ولى اين كارها نياز به كار تشكيلاتى بزرگ با حمايت‏هاى اساسى و پژوهش‏هاى طولانى مدت و مستمر دارد. بدين معنا كه ضرورت دارد «بنياد بزرگ قرآن‏پژوهى» تشكيل شود و اين دائرة‏المعارف‏ها را بنويسد. سپس هر سال مورد بازنگرى قرار دهد و جديدترين يافته را در آنها به ثبت برساند و در چاپ‏هاى بعدى اعمال كند.