گنجينه‏هاى گرانقدر تمدن و فرهنگ يك كشور در آثار باستانى، نوشتار علمى و پديده‏هاى كهن آن به چشم مى‏خورد. و انديشمندان فرهنگى جامعه از جمله يادگاران ماندگار يك مرز و بوم و يا آيين به شمار مى‏روند كه گاه ارزش يكى از آنان، برتر از تمامى آثار و بناهاى تاريخى محسوب مى‏شود. فرهنگنامه‏ها، دايرة المعارف‏ها، و يا كتابهاى مقدس و آسمانى مردم، آينه‏اى شفاف در معرفى چنين الگوهاى شايسته به ديگران بوده و بيانگر ويژگيهاى روحى، ارزشهاى معنوى و يا حماسه‏هاى كم نظير و گاه بى‏نظير هستند.
با نگاهى هرچند اندك به آثار طلايى اقوام گوناگون، چهره‏هاى چشمگيرى را مى‏يابيم كه در صحنه‏هاى پر فراز و نشيب علمى، الگويى معرفت آفرين به شمار مى‏رفته‏اند و يا در عرصه‏هاى مبارزه و حماسه، نمونه‏اى درس آموز بوده‏اند، و يا در ميدان جهاد با نفس و معبرهاى دشوار اخلاقى، معلمى پارسا محسوب شده، به گونه‏اى كه در زهد و بى‏ميلى به زينت‏هاى فريباى زندگى، شهره شهرهاى بسيارى بوده‏اند. و يا بر كرسى سخنورى، خطيبى فن آور و شهير دانسته شده‏اند.
اما در اين ميان، كمتر كسى را مى‏يابيم كه در صراط زندگى، الگويى بى‏همتا، در عرصه دانايى و بينش، استادى يگانه، بر توسن سخن، شهسوارى خوش كلام، در سنگلاخهاى مبارزه و جهاد، پيشوايانى اسطوره گونه و فرماندهى تمام عيار، در رهيابى به قله‏هاى ترس و معنويت و دست‏يابى به بلنداى رهايى از بندها و اسارت‏هاى هواها و هوس‏ها، پيشگامى پيراسته و رهبرى وارسته، در محيط خانواده شوهرى سختكوش و پدرى دلسوز و در سجاده عبادت، عابدى تسليم و انسانى سليم محسوب شود، كه گويى در كتاب شخصيت او، هزار صحيفه دلربا ديده مى‏شود كه هيچيك با ديگرى يكسان نبوده و قابل جمع - از نظر ظاهرى - و يا برترى نباشد.
بى‏گمان عظمت‏بيكران چنين انسانى، توان رهيابى به ژرفاى وجود او را، از همه مى‏ربايد و سخنان افراد معمولى و عادى را بيهوده و كم‏ارزش مى‏نماياند از اينرو شيفتگان شخصيت او بايد وى را در آينه كلام پروردگارى يابند كه خود پرورانده اوست، يا در صحيفه‏اى جويند كه انسانهاى همسان او نگاشته‏اند و يا بر ساحل باور و در كنار انديشه‏هاى شيرين چنين شخصى از شخصيت‏خدا گونه او، قطره‏هايى در كام عطشناك خود ريزند تا نمى از اقيانوس ارزشها و ويژگيهاى وى نصيب خود سازند.
قرآن را كه مى‏گشاييم، دهها و حتى صدها آيه روشنگر و الگو بخش مى‏يابيم كه نشان از رادمردى جاودانه دارد، والا گوهرى كه افزون بر مقام عصمت كه ارزش بس گرانبهاست فضايل كيميا گون او در آينه آيات به خوبى بيان شده است و اكنون كه چهارده قرن از زمان حيات وى مى‏گذرد، گويى او، انسان امروز جامعه ماست و يكايك ويژگيهاى وى، به مثال آفتاب عالمتاب، تمامى افراد را از ظلمت‏هاى زندگانى رهايى مى‏بخشد.
على انسانى هزار بعدى كه صدها سال است، نظم و نثر، تفسير و فقه، كلام و حقوق، رياضيات و ادبيات و ... همه و همه از ريزش عظمت او روزى خوارند.
امام على بن ابيطالب(ع) است كه تنها خداى او ياراى بيان صفات او را دارد و يا رسول حق كه سفير خداوندى است توان يادآورى ويژگيهاى وزير و پسر عم خود را داراست.
اينك كه در ماه رمضان نسيم روحبخش سخنان خداوندى، رواق وجودمان رابا عطر خود، معنويتى ديگر مى‏بخشد، برخى از آيات قرآن كريم را درباره اميرمؤمنان على(ع) با نگاه دل مى‏بينيم و سيماى على را در آينه قرآن نظاره مى‏كنيم.

«و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤف بالعباد» (1)
بعضى از مردم [با ايمان و فداكار همچون على(ع) در ليلة المبيت، به هنگام خفتن در جايگاه پيامبر(ص)] جان خود را در برابر خشنودى خدا مى‏فروشند و خداوند نسبت‏به بندگان مهربان است.

مفسر معروف اهل تسنن، ثعلبى مى‏گويد: هنگامى كه پيامبر اسلام تصميم به هجرت از مكه به مدينه گرفت، براى تحويل امانت‏هاى مردم و پرداخت پولهاى آنان، على(ع) را بجاى خود قرار داد و شب هنگام كه به سوى «غار ثور» حركت نمود و مشركان اطراف خانه او را محاصره كرده بودند، دستور داد على(ع) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (برد خضرمى) كه مخصوص خود پيامبر بود، روى خويش بكشد.
در اين هنگام خداوند به «جبرئيل‏» و «ميكائيل‏» وحى فرستاد كه من بين شما برادرى ايجاد كردم و عمر يكى از شما را طولانى‏تر قرار دادم، كدام يك از شما حاضر است ايثار به نفس كند و زندگى ديگرى را برخود ترجيح دهد. هيچيك حاضر نشدند. به آنان وحى كرد اكنون، على(ع) در بستر پيامبر خوابيده است و آماده فداى جان خويش است. به زمين رويد و حافظ و نگاهبان او باشيد.
هنگامى كه جبرئيل بالاى سر و ميكائيل پائين پاى على نشسته بودند، جبرئيل مى‏گفت:«به‏به! آفرين بر تو اى على! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان افتخار مى‏كند».
ناگاه آيه «و من الناس ...» نازل شد و در آن صفات على(ع) بيان‏گرديد. (2)
ابن‏ابى الحديد معتزلى از اهل سنت كه درباره تفسير اين آيه بر اين باورست، حماسه على(ع) در ليلة المبيت - شب خوابيدن به جاى رسول الله(ص) - مورد تاييد همگان است و غير از كسانى كه مسلمان نيستند و افراد سبك مغز، آن را انكار نمى‏كنند. (3)

«و اذان من الله و رسوله الى الناس يوم الحج الاكبر ان الله برى من المشركين و رسوله فان تبتم فهو خير لكم و ان توليتم فاعلموا انكم غير معجزى الله و بشر الذين كفروا بعذاب اليم.» (4)
و اين اعلامى است از ناحيه خدا و پيامبرش به «عموم‏» مردم در روز حج اكبر«روز عيد قربان‏» كه خداوند و پيامبر او از مشركان بيزارند، با اين حال اگر توبه كنيد به نفع شماست و اگر سرپيچى نماييد، بدانيد شما نمى‏توانيد خدا را ناتوان سازيد «و از قلمرو و قدرتش خارج شويد» و كافران را به مجازات دردناك بشارت ده.

احمد حنبل - پيشواى معروف اهل سنت - از ابن عباس نقل مى‏كند كه پيامبر فلان شخص(خليفه نخست) را فرستاد و سوره توبه را به او داد - تا به مردم هنگام حج ابلاغ كند - سپس على(ع) را به دنبال او فرستاد و آن را از وى گرفت و فرمود: ابلاغ اين سوره تنها به وسيله كسى بايد باشد كه او از من است و من ازاويم. (5)

«ان الذين اجرموا كانوا من الذين آمنوا يضحكون و اذا مروا بهم يتغامزون‏» (6)
بدكاران «در دنيا» پيوسته به مؤمنان مى‏خنديدند و هنگامى كه از كنار آنها مى‏گذشتند، آنان را با اشارات مورد سخريه و استهزا قرار مى‏دادند.

پاره‏اى از مفسران اهل سنت در تفسير اين آيه، چنين نوشته‏اند كه:
روزى على(ع) و جمعى از مؤمنان از كنار جمعى از كفار مكه گذشتند، آنها به حضرت و مؤمنان خنديدند و آنها را استهزا نمودند، اين آيات نازل شد و سرنوشت مسخره كنندگان را در قيامت روشن ساخت. (7)

«فمن حاجك فيه من بعد ما جاءك من العلم، فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءكم و نساءنا و نساءكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله على الكاذبين‏» (8)
هرگاه بعد از علم و دانش كه «درباره مسيح‏» به تو رسيده «باز» كسانى بر تو به ستيز برخيزند به آنها بگو: بيائيد ما فرزندان خود را دعوت مى‏كنيم، شما هم فرزندان خود را، ما زنان خويش را دعوت مى‏كنيم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت مى‏كنيم، شما هم از نفوس خود، آنگاه مباهله مى‏كنيم و لعنت‏خدا را بر دروغگويان قرار مى‏دهيم.
مباهله به معناى رها كردن و قيد و بند را از چيزى برداشتن يعنى بنده را به حال خود گذاشتن و عاقبت كار او را به دست‏خدا سپردن.

انبوه بى‏شمارى از مفسران اهل سنت «ابناءنا» در آيه را اشاره به حسن و حسين(ع) نساءنا را فاطمه و انفسنا را اشاره به على(ع) دانسته‏اند. كه نشان از چشمگيرى مقام على(ع) در عرصه نفرين نمودن دشمنان و آشكار شدن حق و در كنار رسول خدا و حتى همانند جان او گرديدن، بيان شده است. (9)

«سال سائل بعذاب واقع، للكافرين ليس له دافع من الله ذى المعارج‏» (10)
تقاضاكننده‏اى تقاضاى عذابى كرد كه واقع شد! اين عذاب مخصوص كافران است و هيچكس نمى‏تواند آن را دفع كند. از سوى خداوند ذى المعارج - صاحب فرشتگانى كه بر آسمانها صعود مى‏كننده - است.

علامه امينى نام سى نفر از عالمان اهل سنت را بيان مى‏كند كه همگى علت نزول اين سه آيه را درخواست عذاب از سوى منكر انتصاب و ولايت على(ع) بعد از رسول خدا(ص) در صورت حقانيت امامت آن حضرت - دانسته‏اند. داستان از اين قرار بود كه:
چون رسول خدا(ص) على(ع) را در روز غدير خم به خلافت منصوب نمود و درباره او فرمود: هر كه من مولا و ولى او هستم، على مولا و ولى اوست، چيزى نگذشت كه اين سخن در تمامى شهرها منتشر شد. نعمان بن حارث فهرى خدمت پيامبر آمد و گفت: تو ما را دستور دادى، شهادت به يگانگى خدا و رسالت‏خود از سوى او دادى، سپس دستور به جهاد و حج و روزه و نماز و زكات دادى، ما همه اينها را پذيرفتيم، اما با اينها راضى نشدى تا اينكه اين جوان - اشاره به على(ع) - را به جانشينى خود منصوب كردى و گفتى:
من كنت مولاه فعلى مولاه
آيا اين سخن از ناحيه خودت است‏يا از سوى خدا؟
پيامبر(ص) فرمود: قسم به خدايى كه معبودى جز او نيست، اين از ناحيه خدا است.
نعمان روى برگرداند و در حالى كه مى‏گفت: خداوندا! گر اين سخن حق است و از ناحيه توست، سنگى از آسمان بر ما بباران!
اينجا بود كه ناگهان سنگى بر سرش فرود آمد و او را هلاك كرد. ناگاه آيه «سال سائل بعذاب واقع، للكافرين ليس له دافع‏» نازل شد.

«اهدنا الصراط المستقيم‏» (12)
ما را به راه راست هدايت فرما.

علامه طباطبايى در الميزان از «فقيه‏» و «تفسير عياشى‏» نقل نموده كه «صراط مستقيم‏» در اين آيه: اميرمؤمنان، على(ع) است. (13)
در سخن ديگرى از امام صادق(ع)، صراط مستقيم، راه به سوى معرفت‏خدا تفسير شده كه دو صراط است، يكى صراط در دنيا و ديگرى صراط در آخرت، صراط در دنيا امام واجب الاطاعه است، كسى كه او را شناخته و از وى پيروى كنند و در آخرت صراطى است كه پل دوزخ است و كسانى كه در دنيا امام واجب الاطاعه را نشاسند، بر اين صراط لغزيده و در آتش دوزخ هلاك خواهند شد. (14)

«الذين ينفقون اموالهم باليل و النهار سرا و علانية فلهم اجرهم عند ربهم و لاخوف عليهم و لا هم يحزنون‏» (15)
كسانى كه اموال خود را در شب و روز، پنهان و آشكار انفاق مى‏كنند، پاداششان نزد پروردگار آنان است و نه ترسى براى آنهاست و نه غمگين مى‏شوند.

افزون بر مفسران شيعى، عالمان اهل تسنن نيز در تفاسير خود نزول اين آيه را درباره حضرت على(ع) دانسته‏اند، كسانى چون ابن عساكر، طبرانى، ابن حاتم، ابن جرير و امام فخر رازى. (16)
داستانى كه شان نزول و علت نازل شدن آيه را در آن بيان كرده‏اند آن است كه: امام اميرالمؤمنين(ع) در حالى كه تنها چهار درهم داشت، يك درهم در روز، يك درهم در شب، سومين آن را مخفيانه و درهم آخر را آشكارا در راه خدا انفاق نمود.
اما حكم كلى و معيارى كه در تمامى عصرها و نسل‏ها درس آموزى آن براى دين‏باوران آن ضرورى مى‏نمايد، آن است كه انفاق كنندگان بايد از نظر پنهان يا پيدا بودن عمل خويش، جنبه‏هاى اخلاقى و اجتماعى و يا شخصيت انسانهايى را كه بدانها كمك مى‏كنند، مراعات نمايند، آنجا كه حفظ آبروى افراد لازم است، از انفاق آشكار دورى كنند و زمانى كه تعظيم شعائر مذهبى، تشويق ديگران به عمل شايسته و الهى مطرح است، يا هتك احترام مسلمانى نمى‏شود، در نگاه ديگران كمك كنند. اما در هنگام انفاق و پس از آن از فقر و تنگدستى بيمى نداشته باشند و به وعده‏هاى خداوند ايمان داشته، به او توكل كنند تا بدين سان، رضايت‏خداوند را كسب و آثار اخروى را جلب نمايند، (17) همانند امام متقيان و پيشواى خداجويان على(ع).

«لنجعلها لكم تذكرة و تعيها اذن و اعيه‏» (18)
تا آن - نزول عذاب بر ستمكاران و مستكبران - را وسيله تذكرى براى شما قرار دهيم و گوشهاى شنوا آن را نگهدارى مى‏كنند.

برخى از مفسران شيعى سى حديث از اهل تسنن و تشيع در نزول اين آيه درباره شخصيت‏حضرت على(ع) نقل كرده‏اند كه نشانگر عظمت مقام امام(ع) نسبت‏به دانايى اسرار پيامبر و وراثت تمام علوم رسول خدا است. (19)
حديث از آنجا آغاز مى‏شود كه پيامبر اكرم(ص) - هنگام نزول آيه «و تعيها اذن واعيه‏»
و گوشهاى شنوا آن را نگهدارى مى‏كنند. فرمود:
«من از خداوند درخواست كردم گوشهاى على را از اين گوشهاى شنوا و نگه دارنده حقايق قرار دهد»
به دنبال سخن پيامبر، على(ع) فرمود:
«من هيچ سخن بعد از آن از رسول خدا نشنيدم كه آن را فراموش كنم. تا به هميشه آن را به خاطر داشتم‏» (20)

«ان الابرار يشربون من كاس كان مزاجها كافورا... و يطعمون الطعام على حبه مسكينا و يتيما و اسيرا، انما نطعمكم لوجه الله لانريد منكم جزاء و لا شكورا» (21)
نيكان از جامى مى‏نوشند كه با عطر خوشى آميخته است... «آنان‏» غذاى - خود را و با اينكه به آن علاقه و نياز دارند به مسكين و يتيم و اسير مى‏دهند - و مى‏گويند - ما شما را براى خدا طعام مى‏دهيم و هيچ پاداش و تشكرى از شما نمى‏خواهيم.

34 نفر از عالمان معروف اهل تسنن، با نقل حديثى در كتابهاى خود، اين آيات را درباره ايثار امام على(ع) و خاندان تابناك او دانسته‏اند (22) و تمامى عالمان شيعى، هيجده آيه مورد بحث را از افتخارات بى‏نظير و فضايل بسيار مهم حضرت على، فاطمه‏زهرا و فرزندانشان(ع) شمرده‏اند. (23) ماجراى نزول آيات بدينگونه بود كه حسن و حسين(ع) بيمار شدند. پيامبر(ص) با جمعى از ياران به عيادتشان رفتند و به على(ع) فرمودند:
اى ابوالحسن! خوب بود نذرى براى شفاى فرزندان خود مى‏كردى.
على و فاطمه و فضه - خادم آنان - نذر كردند - اگرآندو شفا يابند، سه روز روزه بگيرند(طبق برخى از روايات حسن و حسين(ع) - نيز گفتند ما هم نذر مى‏كنيم روزه بگيريم) چيزى نگذشت كه هر دو شفا يافتند، در حالى كه از نظر مواد غذايى، دست‏خالى بودند، على سه من جو قرض نمود و فاطمه(س) يك سوم آن را آرد كرد و نان پخت، هنگام افطار سائلى بر در خانه آمد و گفت:
السلام عليكم يا اهل بيت محمد سلام بر شما اى خاندان محمد!
مستمندى از مستمندان مسلمان هستم، غذايى به من دهيد، خداوند به شما از غذاهاى بهشتى مرحمت كند.
آنان همگى مسكين را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشيدند. روز دوم همچنان روزه گرفتند و موقع افطار يتيمى نداى كمك سر داد و باز آنان غذاى خود را به او دادند. و در سومين روز روزه، اسيرى از غذاى آنان طلب نمود و باز آنان با آب افطار نمودند.
صبح فردا على دست‏حسن و حسين را گرفته، خدمت رسول الله آمدند و هنگامى كه حضرت عزيزان خود را نظاره مى‏نمود، ديد از شدت گرسنگى مى‏لرزند! فرمود: اين حالى را كه در شما مى‏بينم براى من بسيار گران است. سپس برخاست و با آنان به خانه فاطمه وارد شدند، ديد دختر عزيزش در محراب عبادت ايستاده است، در حالى كه از شدت گرسنگى شكم او به پشت چسبيده و چشمانش به گودى نشسته است.
اندوه وجود پيامبر(ص) را فرا گرفت و در حالى كه غبار غم بر قلب مبارك حضرت نشسته بود، جبرئيل نازل شد و گفت:
«اى محمد! اين سوره را بگير، خداوند با چنين خاندانى به تو تهنيت مى‏گويد، سپس سوره هل اتى - و هجده آيه مربوط به ايثار حضرت على حسن و حسين(ع) را نازل نمود.» (24)

«اجعلتم سقاية الحاج و عمارة المسجد الحرام كمن آمن بالله واليوم الاخر و جاهد فى سبيل الله لايستوون عند الله، و الله لايهدى القوم الظالمين.» (25)
آيا سيراب كردن حجاج و آباد ساختن مسجدالحرام را همانند «عمل‏» كسى قرار داديد كه ايمان به خدا و روز قيامت آورده و در راه او جهاد كرده است. «اين هر دو» هرگز نزد خدا مساوى نيستند و خداوند گروه ظالمان را هدايت نمى‏كند.

دانشمندان معروف اهل سنت‏حاكم «ابوالقاسم حسكانى‏» از «بريده‏» نقل مى‏كند كه شيبه و عباس هركدام بر ديگرى افتخار مى‏كردند. على(ع) از كنار آندو مى‏گذشت از افتخار نمودن آندو پرسش نمود. عباس گفت: امتيازى به من داده شده كه احدى ندارد و آن مساله آب دادن به حجاج خانه خدا است.
شيبه گفت: من تعمير كننده مسجد الحرام و كليددار خانه كعبه هستم. على(ع) گفت: با اينكه از شما حيا مى‏كنم، بايد بگويم كه با اين سن كم افتخارى دارم كه شما نداريد. آندو پرسيدند كدام افتخار؟!
حضرت فرمود: من با شمشير جهاد كردم تا شما ايمان به خدا و پيامبر - درود خداوند بر او خاندان وى باد - آورديد.
عباس خشمناك برخاست و دامن كشان نزد رسول الله رفت.(و به عنوان شكايت) گفت: آيا نمى‏بينى، على با من چگونه سخن مى‏گويد؟
پيامبر على(ع) را خواست و از چگونگى ماجرا پرسش كرد. ناگاه جبرئيل نازل شده و گفت: اى محمد! پروردگار به تو سلام مى‏فرستد و مى‏گويد اين آيات را بر آنها بخوان: «اجعلتم سقاية الحاج و ...» (26)
اميد آنكه نسيمى روح‏بخش از بوستان معرفت قرآن، نهال وجودمان را رايحه علوى بخشيده باشد و به زودى در كنار تربت پاك آن امام زمزمه كنيم.
اى آفتاب آينه‏دار جمال تو مشك سياه مجمره‏گردان خال تو (27)