معروف و منكر در قرآن و سنت

پدیدآورسیدمحمود مدنی

نشریهفرهنگ کوثر

شماره نشریه37

تاریخ انتشار1388/10/13

منبع مقاله

share 1059 بازدید
معروف و منكر در قرآن و سنت

سيد محمود مدنى

همه انسانها در آرزوى جامعه‏اى سرشار از ارزشهاى انسانى و دوراز تباهى و فسادند. به نظر مى‏رسد براى تحقق اين آرزو بايد سه‏ركن اساسى محقق شود.
1- قانون صحيح
2- اجراى سالم
3- نظارت دقيق
الف)اسلام با معرفى قرآن و سنت، به عنوان منبع جوشان وكهنگى‏ناپذير قوانين ثابت و متغير مورد نياز بشر، اولين ركن‏اساسى را به بهترين وجه فراهم آورده است.
ب)منابع دينى با بيان سيستم حكومتى اسلام، تعيين افراد معصوم‏براى ولايت و تبيين ويژگيهاى حاكمان در زمان غيبت، مشكل مجريان‏سالم و اجراى صحيح را نيز تا حد بسيارى رفع كرده، اجراى آن رابه عهده امت اسلامى قرار داده است.
ج)از آنجا كه حسن اجراى قوانين الهى به نظارتى كارآمد نيازدارد، اسلام با تبيين و ايجاب امر به معروف و نهى از منكر اين‏ركن اساسى را نيز تامين كرده است.

محدوده و تعريف امر به معروف

در تعاريف فقهى، امر به معروف و نهى از منكر واجب به فرمان‏به واجبات و بازداشت از محرمات محدود مى‏شود; ولى در گستره‏معارف اسلامى و روايات، امر به معروف عناوين ديگرى چون ارشاد،هدايت، تبليغ و نصيحت را نيز در بر مى‏گيرد كه برخى مستحب وبرخى واجب‏اند.

معروف و منكر يعنى چه؟

گروهى از لغت‏شناسان، آنچه شرع و عقل پسنديده و به رسميت‏شناخته است، معروف مى‏دانند. گروهى ديگر آنچه اكثريت مردم نيكومى‏شمارند، معروف مى‏خوانند. در نگاه برخى از لغت‏شناسان، معروف‏چيزى است كه انسان با فطرت پاك الهى‏اش آن را مى‏شناسد ومى‏پسندد.منكر در برابر معروف جاى دارد و همه محققان آن را ضدمعروف شمرده‏اند.

سابقه تاريخى

امر به معروف، به عنوان يك دستور، در اديان گذشته نيز وجودداشته است. قرآن در آيات بسيارى به وجود اين فريضه در اديان‏گذشته اشاره دارد. شمارى از اين آيات عبارت است از:
1- آيه 79 سوره مائده ترك امر به معروف و نهى از منكر رايكى از گناهان بنى اسرائيل مى‏شمارد:
(وكانوا لايتناهون عن منكر فعلوه لبئس ما كانوا يفعلون.
آنان(بنى اسرائيل)يكديگر را از كار زشتى كه انجام مى‏دادندنهى نمى‏كردند و چه زشت كارى انجام مى‏دادند.
تفاسير و روايات اين كار زشت را ترك امر به معروف دانسته‏اند.
2- آيه 63 سوره مائده درباره ترك اين وظيفه بزرگ توسطدانشمندان يهودى و مسيحى چنين مى‏گويد:
(ولولا ينهيهم الربانيون و الاحبار عن قولهم الاثم....
چرا احبار(روحانيان يهودى)و راهبان(روحانيان مسيحى)آنان رااز سخن گناه آلوده‏شان نهى نمى‏كنند.
3- آيه 21 آل عمران از سرنوشت تلخ آمران به معروف در برخى‏از جوامع گذشته سخن مى‏گويد:
(ويقتلون الذين يامرون بالقسط من الناس.
و مى‏كشند آن مردمى را كه به قسط فرمان مى‏دهند.
4- آيه 165 سوره اعراف از نجات آمران به معروف‏وناهيان‏ازمنكر سخن‏به ميان‏مى‏آورد:
(...انجينا الذين ينهون عن السوء و اخذنا الذين ظلموا بعذاب‏بئيس....
و نجات داديم كسانى را كه از زشتى‏ها نهى مى‏كردند و آنان راكه ستم مى‏كردند به عذابى شديد گرفتار كرديم.
5- آيه 116 سوره هود يكى از علل هلاكت اقوام پيشين را ترك‏امر به معروف و نهى از منكر مى‏داند:
(فلو لا كان من القرون من قبلكم اولوا بقيه ينهون عن الفسادفى الارض الا قليلا ممن انجينامنهم....
چرا در اقوام پيشين شما دانشمندان صاحب قدرتى نبودند تا ازفساد باز دارند مگر اندكى از آنان كه نجاتشان داديم .
روايات اسلامى نيز نشان مى‏دهد كه اين فريضه بزرگ در شرايع پيش‏از اسلام وجود داشته و شيوه همه انبيا و شايستگان بوده است.
براى مثال امام باقر(ع)مى‏فرمايد:
ان الامر بالمعروف و النهى عن المنكر سبيل الانبياء و منهاج‏الصلحاء.
همانا امر به معروف و نهى از منكر راه انبيا و شيوه شايستگان‏است.
امام على(ع)نيز مى‏فرمايد:
انما هلك من كان قبلكم بحيث ما عملوا من المعاصى و لم ينههم‏الربانيون و الاحبار عن ذلك فانهم لما تمادوا فى المعاصى نزلت‏بهم العقوبات.
همانا آنان كه قبل از شما هلاك شدند بدان سبب بود كه چون گناه‏مى‏كردند عالمان يهودى و مسيحى آنها را نهى نمى‏كردند; و چون درگرداب گناه فرور رفتند، عذابهاى الهى بر آنان فرود آمد.
حضرت على(ع)در بيانى ديگر مى‏فرمايد:
ان الله‏لم يلعن القرن الماضى بين ايديكم الا لتركهم الامربالمعروف و النهى عن المنكر فلعن الله السفهاء لركوب المعاصى والحكماء لترك التناهى.
به راستى خداوند لعنت نكرد قوم پيشين شما را مگر بدان سبب كه‏آنان امربه‏معروف و نهى از منكر را ترك كردند. پس خداوندنادانهاى آنها را به سبب گناه و دانشمندان آنها را به دليل ترك‏نهى از منكر لعنت كرد.

اهميت امر به معروف و نهى از منكر

1- نگاهبان فرايض

احكام الهى به دو دسته كلى تقسيم مى‏شوند: دسته‏اى تنها بيانگرارزش، تكليف و ثواب يك عمل است و به ديگر اعمال و تكاليف نظرندارد; مانند احكام نماز و روزه.. ...; دسته‏اى جنبه نگاهبانى‏از ديگر احكام دارد و استوارى ساير احكام به آنها وابسته است;مانند: ولايت.
امام باقر(ع)مى‏فرمايد:
... و لم يناد بشى‏ء ما نودى بالولايه.
آن گونه كه دعوت به ولايت‏شده است‏به هيچ چيز دعوت نشده است.
آن حضرت در روايتى مى‏فرمايد:
الولايه افضل لانها مفتاحهن و الوالى هو الدليل عليهن.
ولايت‏برتر از نماز و زكات و حج و روزه است; زيرا ولايت كليدآنها است و والى راهنماى(مردم)به سوى آن واجبات است.
امر به معروف نيز همين نقش را دارد و بدين سبب از اهميت‏بسيار برخوردار است. امام حسين(ع)در خطبه شگفت و طولانى عرفات ودر اجتماع برگزيدگان امت اسلامى مى‏فرمايد:
فبدا الله بالامر بالمعروف و النهى عن المنكر فريضه منه‏لعلمه بانها اذا اديت و اقيمت استقامت الفرائض كلها هينها وصعبها...
خداوند ابتدا از فريضه امر به معروف و نهى از منكر شروع كرد;زيرا مى‏دانست اگر امر به معروف و نهى از منكر درست انجام گيردتمامى واجبات آسان و مشكل، استوار گردند.
امام باقر(ع)در بيان اين ويژگى امر به معروف و نهى از منكرمى‏فرمايد:
ان الامر بالمعروف و النهى عن المنكر فريضه عظيمه بها تقام‏الفرائض و تامن المذاهب و تحل المكاسب و ترد المظالم و تعمرالارض و ينتصف من الاعداء و يستقيم الامر.
امر به معروف و نهى از منكر فريضه‏اى بزرگ است كه به واسطه آن‏تمامى فرايض ديگر استوار شده، راهها امن، درآمدها حلال، ستمهابرطرف و اراضى آباد مى‏شود، از دشمنان انتقام كشيده شده و امورراست مى‏گردد.
اميرمومنان(ع)امر به معروف و نهى از منكر را سنگ پايانى وكامل كننده امور معرفى مى‏كند و چنين مى‏فرمايد:
وامر بالمعروف تكن من اهل فان استتمام الامور عندالله تبارك وتعالى الامر بالمعروف و النهى عن المنكر.
و به معروف امر كن تا از اهل معروف باشى; زيرا تمام و كمال‏امور نزد خداوند متعال به امر به معروف و نهى از منكر است.

2- امتياز امت اسلامى

(كنتم خير امه اخرجت اللناس تامرون بالمعروف و تنهون عن‏المنكر و تومنون بالله...
قرآن از امت اسلامى به عنوان نيكوترين و برترين امتها يادمى‏كند و دليل اين فضيلت و برترى را سه خصوصيت امر به معروف ونهى از منكر و ايمان مى‏داند.
نكته قابل توجه در اين آيه مقدم شدن امر به معروف بر ايمان‏است. ناگفته پيدا است اين ويژگيها در ساير امتها نيز بوده است،پس چرا خداوند آنها را امتياز امت اسلامى مى‏شمارد؟ برخى ازمفسران گفته‏اند; به خاطر گستردگى وظيفه امر به معروف در اسلام‏است ; ولى قانون ديگر امتها به اين گستردگى و ظهور نبوده است.
و گروهى گفته‏اند; برترى و امتياز امت اسلامى به سبب اين ويژگى‏نيست; بلكه اين برترى و عظمت‏به انجام دادن اين دو وظيفه بستگى‏دارد; وقتى مردم مسلمان به ايمان خويش پايبند باشند و امر به‏معروف كنند،(به اين دو شرط)برترين امتهايند و گرنه با عدم شرط،مشروط هم منعدم خواهد بود.
شايد بتوان گفت: بيان اين آيه نوعى اخبار غيبى است. امتهاى‏ديگر امر به معروف و نهى از منكر داشتند ولى به شهادت قرآن آن‏را ترك كردند و دچار تحريف و عذاب شدند; ولى امت اسلامى برترين‏امتها است; زيرا اين فريضه در آن استوارتر و پابرجاتر خواهدبود و از انحراف و تحريف مصون خواهد ماند; يعنى اين امت در اصل‏تشريع امر به معروف و نهى از منكر با ديگر امتها مساوى است ولى‏در عمل به آن ثابت‏تر و استوارتر است.
معصومان نيز ملاك خير و برترى را در امر به معروف و نهى ازمنكر شمرده‏اند; براى مثال در تفسير قرطبى مى‏خوانيم:
جاء رجل الى النبى(ص)و هو على المنبر فقال: من خيرالناس قال:
آمرهم بالمعروف و آنها هم عن المنكر و اتقاهم لله و اوصلهم‏لرحمه
پيامبر اكرم(ص)بر منبر نشسته بود. مردى به محضرش آمد وپرسيد: برترين مردم كيست؟ حضرت فرمود: آن كه بيش از ديگران امربه معروف و نهى از منكر كند، از خدا بيشتر بترسد و با خويشانش‏بيشتر رابطه داشته باشد.

3- راه نجات از زيانكارى

قرآن در سوره عصر با شدت تمام(ان، الف و لام استغراق و لام‏تاكيد)و با سوگند(والعصر)همه انسانها را زيانكار معرفى مى‏كندمگر كسانى كه داراى ويژگيهاى زير باشند:
1- ايمان.
2- عمل صالح.
3- سفارش به حق و صبر.
گويا اين آيات به يك ويژگى انسانى اشاره دارد. خطر گمراهى وانحراف همواره انسان را تهديد مى‏كند و عوامل درونى و بيرونى اورا به انحراف و تباهى فرا مى‏خواند. تنها راه نجات جامعه وافراد عبارت است از:
الف: علم به حق و باور كردن آن.
ب: عمل به حق.
ج: سفارش شدن پيوسته به حق و صبر.
معصومان نصرت الهى و عنايات او را در گرو امر به معروف و نهى‏از منكر دانسته‏اند. پيامبر اكرم(ص)فرمود:
يا ايها الناس ان الله يقول لكم مروا بالمعروف و انهوا عن‏المنكر قبل ان تدعوا فلا اجيب لكم و تسالون فلا اعطيكم وتستنصرون فلا انصركم.
اى مردمان! خداوند به شما مى‏فرمايد: به معروف امر و از منكرنهى كنيد و الا قبل از آن كه دعا كنيد، اجابت نكنم و درخواست‏كنيد، عنايت نكنم و از من يارى بخواهيد، از ياريتان خوددارى‏ورزم.

4- جامعه برتر

(الذين ان مكنا هم فى الارض اقاموا الصلاه و اتوا الزكاه وامروا بالمعروف و نهوا عن المنكر و لله عاقبه الامور.
آنان كه چون در زمين قدرتشان بخشيديم نماز را برپاى مى‏دارندو زكات مى‏پردازند و امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنند و عاقبت‏همه كارها از آن خداوند است. اين آيه براى جامعه نمونه قرآنى‏سه شرط ذكر كرده است:
1- رابطه با خالق(نماز).
2- رسيدگى به وضعيت اقتصادى يكديگر(زكاه).
3- رسيدگى به وضعيت معنوى يكديگر(امر به معروف و نهى ازمنكر).
به عبارت ديگر، براى رسيدن به جامعه برتر بايد به سه نياززير توجه شود:
1- نياز روحى به عبادت.
2- نياز فقراى مادى به رسيدگى مادى.
3- نياز فقراى معنوى به ارشاد و هدايت و امر به معروف و نهى‏از منكر.
در نگاه قرآن و امامان معصوم، جامعه‏اى كه امر به معروف و نهى‏از منكر را ترك كند، گرفتار فساد، تباهى، و لعنت مى‏شود:
(لعن الذين كفروا من بنى اسرائيل... كانوا لايتناهون عن منكرفعلوه فلبئس ماكانوا يفعلون)
لعنت‏شدند آنان كه كفر ورزيدند از بنى اسرائيل... آنان كه‏چون كار زشتى انجام مى‏دادند، يكديگر را نهى از منكر نمى‏كردند وچه زشت كارى انجام مى‏دادند.
در ذيل اين آيه از امام صادق(ع)چنين روايت‏شده است:
اما انهم لم يكونوا يدخلون مداخلهم و لا يجلسون مجالسهم ولكن‏كانوا اذا لقوهم ضحكوا فى وجوههم و آنسوابهم.
همانا آنان در راههايى كه آنها(گنهكاران) مى‏پيمودند داخل‏نمى‏شدند(در گناه با آنان همراه نبودند)و در جلسات آنان شركت‏نمى‏كردند ولى چون با آنان ملاقات مى‏كردند، به روى آنان تبسم‏كرده و با آنان انس مى‏گرفتند.
امام باقر(ع)مى‏فرمايد:
بئس القوم قوم يعيبون الامر بالمعروف و النهى عن المنكر.
چه زشت مردمى‏اند آنان كه بر امر به معروف و نهى از منكر عيب‏مى‏گيرند و آن را ناپسند مى‏شمارند.
امام صادق(ع)مى‏فرمايد: ويل لقوم لايدينون الله بالامر بالمعروف‏و النهى عن المنكر.
واى بر مردمى كه خداى را با امر به معروف و نهى از منكراطاعت نمى‏كنند!
ما قدست امه لم يوخذ لضعيفها من قويها غير متعتع.
هرگز مقدس نيست امتى كه بى هيچ لكنت زبانى حق ضعيف را از قوى‏باز پس نستاند.

اهداف و آثار

همه واجبات، اهداف و مصالحى دارند كه به واسطه آن مصلحت‏ها واهداف واجب شده‏اند. اين مصالح گاه آشكار است و گاه پنهان. هدف‏امر به معروف و نهى از منكر بسيار آشكار است. لفظ و عنوان اين‏واجب نشان مى‏دهد كه هدف آن واداشتن مردم به ارزشهاى الهى وبازداشتن آنها از محرمات و مناهى خداوند است; به ديگر عبارت،پاكسازى فرد و جامعه از ناشايستگى‏ها و آراستن به نيكى‏ها هدف‏نهايى امر به معروف و نهى از منكر است.

مقالات مشابه

بازتاب قرآنی امر به معروف و نهی از منکر در شعر معروف رصافی

نام نشریهاحسن الحدیث

نام نویسندهعبدالاحد غیبی, بیان علایی

امر به معروف و نهي از منكر از منظر دين و شرايط اقامه ي آن

نام نشریهپژوهش‌های میان رشته‌ای قرآن کریم

نام نویسندهسیداسماعیل حسینی اجداد, سیده‌اکرم رخشنده‌نیا

تعلیم توحید با روش تذکر

نام نشریهرشد آموزش قرآن

نام نویسندهلیلا خدام