علم تفسیر از اولین اشتغالات مسلمانان بوده است، و از زمان نزول قرآن یعنی عصر رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ شروع شده است لكن تفسیر به عنوان یك علم مدون و منسجم از زمان امیرالمؤمنین حضرت علی ـ علیه السّلام ـ شروع گردید. و بزرگان این علم سلسله اسانید خود را به آن حضرت می‌رسانند.[1] این علم دارای متخصصان و محققانی بوده است كه در هر عصری به عنوان یك طبقه (افرادی كه تقریباً همزمان بوده یا دارای یك شیوه مشترك در تفسیر بوده‌اند) از آنها یاد می‌شود. البته در این میان پیامبر اسلام و ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ شأن دیگری داشته‌اند كه ما متعرض آن نمی‌شویم.[2]
تعدادی از صحابه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بودند كه به جهات ادبی آیات قرآن و شأن نزول آنها می‌پرداختند. و گاهی هم از آیه‌ای به آیه دیگر استدلال می‌كردند؛ همچنان كه گاهی به روایات پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ تمسك می‌جستند، آنها بیشتر علوم خود را از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و علی ـ علیه السّلام ـ اخذ كردند از بزرگان این گروه می‌توان ابن عباس (كه از شاگردان علی ـ علیه السّلام ـ بود)، عبدالله بن مسعود، جابربن عبدالله انصاری، ابی بن كعب و عبدالله بن عمر را نام برد.
در قرن اول و دوم افرادی بودن (كه راه طبقه اول را ادامه می‌دادند لكن تفسیر به وسیله روایات را زیادتر كردند، خصوصاً در قصه‌های قرآن و معارف مربوط به خلقت (ابتدا پیدایش آسمانها و زمین و دریاها و...) كه این موجب گردید تا بعضی از سخنان یهود در بین مسلمانان وارد شود.
از بزرگان تفسیر در این دوره می‌توان از این افراد نام برد: مجاهد، قتاده، ابن ابی لیلی الشعبی، السدی، سعید بن جبیر (متوفی 95 ه.ق) یحیی بن یعمر (كسی كه قرآن را نقطه‌گذاری كرد) طاووس بن كیسان یمانی، ابو صالح میزان بصری محمد بن سائب كلبی (متوفی 146 ه.ق) جابر بن یزید جعفی (متوفی 127 ه.ق).
جمعی از اصحاب ائمه ـ علیهم السلام ـ كه به تفسیر یا نوشتن در علم تفسیر شهرت دارند. از بزرگان این صحابه می‌توان این افراد را نام برد: ابو حمزه ثمالی (متوفای 150) ابان بن تغلب (متوفای 141 ه.ق) صاحب كتاب معانی القرآن و كتاب القرائات، ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (متوفای 148 ه.ق) دارای كتابی در تفسیر قرآن، حصیل بن مخارق (مؤلف كتابهای تفسیر القرآن، القرائات و جامع‌العلم) حسین‌بن سعید و علی بن اسباط از اصحاب امام رضا ـ علیه السّلام ـ .
مفسران شیعه نزدیك به زمان ائمه كه احادیث راجع به تفسیر را جمع می‌كردند. بزرگانی مانند علی بن ابراهیم عمی (قمی)[3]صاحب تفسیر معروف ـ فرات بن ابراهیم كوفی صاحب تفسیر فرات ـ محمد بن مسعود عیاشی صاحب تفسیر موسوم به تفسیر عیاشی كه یك جلد آن در دسترس است ـ محمد بن ابراهیم نعمانی صاحب تفسیر نعمانی.
از زمان شیخ مفید(ره) كه مفسران به استنباط از قرآن و احادیث همت گماشتند؛ از بزرگان این طبقه می‌توان این افراد را نام برد: شیخ مفید (وفات 409 ه. ق) صاحب كتاب البیان فی انواع علوم القرآن، ابوالقاسم مغربی معروف به وزیر صاحب كتاب خصائص القرآن ـ شیخ رشید الدین معروف به ابن شهر آشوب مؤلف اسباب النزول فی القرآن و متشابه القرآن ـ ابوالعباس اشبیلی مؤلف كتاب علوم القرآن.
صاحب‌نظران مهم تفسیر در شیعه (و...) كه كتابهای اساسی را در علم تفسر نوشتند بزرگانی مانند: سید مرتضی علم الهدی (وفات 436 ه.ق) كتابهای امالی و المحكم و المتشابه را نوشت كه تحقیقات تفسیری دارد، سید رضی مؤلف حقائق التنزیل و دقائق التأویل، شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی(ره) (وفات 460 ه.ق) مؤلف التبیان الجامع لكل علوم القرآن شیخ ابوالفتوح‌رازی مؤلف روض‌الجنان فی تفسیر القرآن، شیخ طبرسی(ره) (وفات 548 ه.ق) مؤلف تفسیر ارزشمند مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، قطب الدین راوندی مؤلف خلاصه التفاسیر.
دوران نهضت علمی شیعه كه در قرنهای هفتم و هشتم شكل گرفت و در قرن دهم و یازدهم به اوج خود رسید. زمینه تحولی زیربنائی در تفسیر را به وجود آورده، بعضی از مفسرین معروف این طبقه عبارتند از:
ملامحسن فیض كاشانی (وفات 109 ه.ق) مؤلف سه كتاب تفسیر صافی ـ تفسیر اصفی و تفسیر مصفی.
طبقه هشتم: یا مفسران جدید شیعه كه بعضی از معروف‌ترین آنها عبارتند از:
الف) شیخ محمد جواد بلاغی (وفات 1352 ه.ق) مؤلف كتاب آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، كه تنها دو جلد تا آیه 57 سوره نساء نوشته شده است.
ب) علامه سید محمد حسین طباطبائی (وفات 1402 ه.ق) مؤلف كتاب ارزشمند المیزان فی تفسیر القرآن كه در بیست جلد به زبان عربی منتشر و سپس به فارسی ترجمه شد.
ج) سید مصطفی خمینی(ره): مؤلف كتاب تفسیر القرآن‌الكریم كه در چهار جلد تا آیه 42 سوره بقره به چاپ رسیده است.
د) سید محمود طالقانی(ره)، مؤلف تفسیر پرتوی از قرآن.
ه) استاد ناصر مكارم شیرازی كه به همراه جمعی از نویسندگان كتاب تفسیر نمونه و تفسیر موضوعی پیام قرآن را منتشر كرده‌اند.
و) استاد شیخ جعفر سبحانی، مؤلف كتاب التفسیر الموضوعی (منشور جاوید) كه تاكنون چند جلد آن منتشر شده است.[4]
«برای اطلاع بیشتر از تاریخ تفسیر قرآن در اهل سنت و طبقه‌بندی‌های دیگر مفسران و تفسیر به كتاب ارزشمند مبانی و روشهای تفسیر قرآن تألیف آقای عمید زنجانی مراجعه شود.»
[1] . تفسیر نمونه، ج 1، ص 19.
[2] . از كتاب المیزان، ج 1، ص 4 به بعد و كتاب روشهای تفسیری نوشته آقای عمید زنجانی از ص 47 به بعد استفاده شده می‌توانید برای اطلاع بیشتر به آنها مراجعه كنید.
[3] . این كلمه در كتاب روشهای تفسیری آقای عمید زنجانی عمّی ضبط شده لكن ظاهراً قمی صحیح است.
[4] . بحث مذكور با تلخیص از كتاب مبانی و روشهای تفسیری قرآن تألیف استاد عمید زنجانی در ص 47 تا ص 55 می‌باشد.