كتابخانه ملي قاهره (دارالمكتب) در بر دارنده تعداد زيادي كتاب خطي و از جمله قرآنهاي نفيسي است كه توسط خوشنويسان ايراني و يا به سفارش فرمانروايان ايراني تحرير و تزيين شده و مقاله حاضر، نگاهي گذرا به سه قرآن معروف موجود در اين كتابخانه دارد.

محمد بن علي كه به امام خطاطين شهرت تاريخي دارد، فردي اديب، هنرمند و سياستمداري بود كه بر اثر ذكاوت و درايت در خدمت خلفاي عباسي: المقتدر، الراضي بالله به منصب وزارت رسيد، و عاقبت به جرم شركت در توطئه عليه خليفه عباسي به سال 328 قمري به قتل رسيد.
ابن نديم در كتاب الفهرست تصريح ميكند كه به لحاظ خوشنويسي او در تاريخ اسلامي بي نظير بوده است. و: ثمار القلوب نوشت كه ابن مقله نسخهاي را كتابت كرد كه تا سال 429 قمري به علت نهايت حسن خط و ظرافت و دقت او در آفرينش نقشها، تنها در مراسم اعياد به نمايش گذارده ميشود.
تأليف رساله: علم الخط و لقلم توسط وي باعث شد كه مورخان او را امام الخطاطين بخوانند.
بدون اختلاف، تذكره نويسان معترفند كه: ابن مقله، مبتكر و واضع خط ثلث و نسخ بود. و اين مرد بزرگ ايراني پيشقدم يكي از زيباترين مظاهر هنري يعني خوشنويسي در تمدن اسلامي است. و جمله مورخين برآنند كه تا ظهور وي هيچيك از خطاطان به قدرت او در نوشتن اقلام مختلف و تتبع او در اختراع خطوط نيامده است.
آنچه از ابن مقله در مصر ديدم، تنها مصحفي بود كه به شماره / 64 مصحف / در دارالكتب قاهره ثبت و محفوظ مانده است كه با توجه به معدود بودن آثار خطي بجاي مانده از او قرن 4 هـ. اثري بي نظير از مخترع خط نسخ و ثلث و دگرگون كننده خط كوفي... بشمار ميرود.
جزئي از يك مصحف با ترجمه فارسي، آغاز آيات سوره الحجرات، با رقم و تحرير تاريخ، آخر مصحف (كتبه ابوعلي محمدبن مقله في شهور سنه ثمان و ثلثمائه حامد الله تعالي مصليا علي نبيه محمد و مسلماً).
سال 308 هـ. و مقارن با سال هايي است كه ابن مقله از طرف عباسيان مأمور جمع آوري خراج در توابع فارس بوده است.

يكي از پرشكوهترين مصاحف قرآن در جهان و در عين حال، يكي از سرمايههاي پر ارزش ملت مصر، مصحفي است كه به شماره: / 72 / 22 در (دارالكتب) مصر نگهداري ميشود. اين مصحف كه قبل از تأسيس (دارالكتب) از جمله ذخاير ذي قيمت (مكتبخانه الخديويه) مصر بوده است، در 30 جزء مجزا، مجلد شده. كه در عين حال هر جلد آن، معرف يك جزء از سي جزء قرآن مجيد بشمار ميآيد.
تمامي مصاحف مذكور را: (عبدالله بن محمد بن محمود همداني) در شهر (همدان) و به سال 714 قمري و بنا به امر (سلطان اولجايتو) كتابت كرده است.
تمامي اجزاء سي گانه (مصحف اولجاتيو) داراي 55 سانتي متر طول و 38 سانتي متر عرض ميباشد. و از اين لحاظ خط و تهذيبهاي موجود در مصحف مذكور، از شكوه و اهميت بس بسزايي برخوردار است.
صفحه نخست كليه اجزاء سي گانه، داراي نقشي مذهب به اشكال هندسي، در يك شكل مستطيل بزرگ ميباشد. كه در هر مجلد از خطوط متفاوتي برخوردار است. بنحوي كه در هيچ يك از سي جزء قرآن نقش مذكور تكرار نشده و بيشك شرح همگي آنها به رعايت اختصار ميسر نيست ولي به عنوان نمونه به ذكر و توصيف نقش منقش در جزء 23 (مصحف اولجايتو) بسنده ميشود.
اين شكل با جوهر آبي و طلائي، متشكل است از نمايش ستارههاي شش پر، كه از تقاطع اضلاع ستارگان، اشكال پنج ضلعيمتساوي الاضلاعي به وجود آورده است كه از تقاطع ستارگان شش پر و اشكال پنج ضلعي، ستارهاي همانند گل، در مركز مستطيل پديد آمده كه داراي 12 گلبرگ زيبا است. و دايرهاي آن را احاطه كرده است.
در رأس هر يك از زواياي ستارگان، ما به اشكالي منتهي ميشوند كه خود داراي شش زاويه است.
اشكال پنج ضلعي مذكور، در مجموع به دو قسم متضاد تقسيم شده كه فاصله ميان آنها را نقشي از ستارگان شش پر، و مذهب پر كرده است.
در قسمت تحتاني مستطيل بزرگ كه اضلاع آن با رنگ آبي مذهب شده است، متن وقف نامهاي با جوهر سياه در 9 سطر به چشم ميخورد.
اين وقف نامه، حاكي از آن است كه: (امير سيف الدين بكتم بن عبدالله الساقي الملكي الناصري) در سال 726 قمري كليه مجلدات (مصحف اولجايتو) را وقف مزاري در گورستان (قرافه) جنوبي شهر قاهره كرده است.
متن وقف نامه مذكور ذيل شكل مستطيل، در تمامي اجزاء سي گانه تكرار گرديده تا حكم وقف نامه شامل حال همه مجلدات باشد. در (تصوير: مصاحف 15) كه از صفحه نخست جزء 29 مصحف، تهيه شده است تمامي آيات در اجزاء سي گانه (مصحف اولجايتو)، با طلا و به خط (ثلث) بسيار پخته و ظريف كتابت شده است. پژوهندگان آثار خطي در مصر، هم نظر با ديگر محققان آثار مصري، متفقالنظرند كه ميتوان در مصحف مذكور يكي از زيباترين نمونههاي خط (ثلث) ايرانيان را در قرون اسلامي، ملاحظه و مشاهده كرد.
نكته بس مهم در نگارش مصحف، در اين است كه كاتب تمامي حروف و كلمات را با نهايت دقت و ظرافت با مركب مشكي محصور كرده است، كه خود عظمتي است از رعايت ظرافت (تحرير).
همچنين كاتب، (فواتح سور)، و علائم (احزاب) را در حواشي صفحات پنج سطري مصحف، با اشكال هندسي بس ظريف مزين كرده است. كه در تمامي اجزاء سي گانه، حتي يك شكل و قلم را تكرار نكرده است.
مصحف اولجايتو در فرصتهاي زيادي، به عنوان يكي از برجستهترين شاهكارهاي هنري جهان، در موزههاي بزرگ كشورهاي اروپايي به نمايش گذارده شده است.
در خاتمه، فهرستي از اوراق هر مجلد را جهت مزيد شرح مشخصات مينگاريم:
جزء 1، 36 ورق جزء 2، 37 ورق
جزء 3، 36 ورق جزء 4، 35 ورق
جزء 5، 37 ورق جزء 6، 36 ورق
جزء 7، 37 ورق جزء 8، 37 ورق
جزء 9، 37 ورق جزء 10، 35 ورق
جزء 11، 37 ورق جزء 12: 37 ورق
جزء 13، 35 ورق جزء 14، 36 ورق
جزء 15، 35 ورق جزء 16، 39 ورق
جزء 17، 35 ورق جزء 18، 38 ورق
جزء 19، 37 ورق جزء 20، 34 ورق
جزء 21، 37 ورق جزء 22، 35 ورق
جزء 23، 35 ورق جزء 24، 35 ورق
جزء 25، 35 ورق جزء 26، 39 ورق
جزء 27، 39 ورق جزء 28، 41 ورق
جزء 29، 44 ورق جزء 30، 42 ورق

اين مصحف مذهب و مزين به ظرافت و دقت هنر حل كاري به شماره: / 346 مصاحف در (دارالكتب) مصر نگهداري ميشود.
طبق تصريح مكتوب صفحه آخر مصحف، كاتب نسخه فردي به نام مهدي ابن محمد شيرازي بود كه تاريخ پايان كتابت را پنجم رمضان سال 1283 هجري قمري ثبت كرده است.
آيات با جوهر سياه، و رموز با جوهر قرمز نگاشته شده است.
دو صفحه نخست با سرفصلهاي مزدوج و در ميان شاهكاري از هنر تذهيب و تشعير و ترصيع سور نخستين قرآن نقش بسته شده است.
صفحات مذهب با نقوشي از گل و سنبله و برگهاي ريز با جدول بندي مناسب حواشي متناسب با نقوش متن را پيراستگي بسزايي بخشيده است كه از آنجا ميتوان به متن دعا شروع قرائت و تلاوت قرآن كه در ميان شمسهاي با سر ترنجهاي زرين نقش بسته، اشاره نمود.