حج در كتاب خداوند

پدیدآورمحمد علوی مقدم

تاریخ انتشار1388/09/22

منبع مقاله

share 603 بازدید
حج در كتاب خداوند

محمد علوي مقدم
حج كه صورت و نمودار مشهود اجتماع خدايي و اسلامي است،
حج كه اجتماعي است با قصد و جاذبه الهي،
حج كه با فكر و زبان و لباس متحد، انسان‏ها را به سوي هدفي برتر پيش مي‏برد و امتيازات مادي را از ميان بر مي‏دارد،
حج كه با شكوه‏ترين عباداتي است كه مسلمانان به جا مي‏آورند،
حج كه نمونه بارز مساوات و برابري طبقات مختلف مي‏باشد،
حج كه بزرگترين مظهر وحدت و يگانگي مسلمانان است،
حج كه وسيله تحكيم روابط ميان مسلمانان جهان است،
حج كه مي‏تواند بزرگترين كنگره سالانه اسلامي باشد و بسياري از دشواري‏هاي مسلمانان را برطرف كند و ... در لغت قصد و آهنگ كردن است.
و به قول راغب اصفهاني1 «اصل الحجّ: القصد للزيّارة».
قال الشّاعر: «يحجّون البيت الزبرقان المُعَصْفَرا».
و در اصطلاح فقها: «الحجّ قصدالبَيْتِ لِلتّقرّب الي اللّه‏ تعالي بأفعال مخصوصةٍ في‏اماكن مخصوصة»؛ «حج زيارت كعبه با اعمال مخصوص در مكانهاي مخصوص است».
و يا به قول سيد شريف جرجاني2: «و في الشّرع قصد بيت‏اللّه‏ تعالي بصفة مخصوصة في وقت مخصوصة بشرائط مخصوصة».
در فقه اسلامي، حج به مجموعه‏اي از اعمال كه در مكّه و اطراف آن به جا مي‏آورند و اقدام بدان، در صورت وجود استطاعت مالي و صحّت مزاج و امنيّت، بر هر شخص بالغ و عاقل و مكلّف، در تمام عمر يك بار واجب است، اطلاق مي‏گردد.
البتّه حجّ منقسم است به: «تمتّع»، «قران» و «افراد»، كه براي آگاهي بيشتر از اعمال و اقسام حج و امور متعلّق به آن؛ از احرام، طواف، سعي ميان صفا و مروه، رمي جمرات، قرباني و استلام حجر، به كتبي كه در بيان آداب و اعمال و مراسم حج نوشته‏اند و به «مناسك حجّ» نامبردار است، مراجعه شود.
هدف اصلي اين نوشته، بحث لفظي نيست كه مثلاً بگوييم:
«حجّ فلانا يحجّه حجّا3 قَصَدَهُ»، كه به فتح «حاء» قصد كردن و يا مثلاً «حجّ زيدٌ عمرا» يعني غلبه بالحجّة: و مثلا حاجّهُ يعني خاصمه. واحتجّ الرجل يعني أتي بالحجة. استحج يعني طلب الحجّة. الحاجّ يعني من زار البيت الحرام. و جمع آن حجّاج و حجيج است.
و هدف آن نيست كه گفته شود: تاريخ مكه به سال‏هاي 1892 قبل از ميلاد مي‏رسد كه ابراهيم با فرزندش (اسماعيل) و مادر او (هاجر) به آن وادي غير ذي زرع هجرت كردند.4
و نيز هدف آن نيست كه به الفاظ پرداخته شود و نتيجه فداي مقدّمات شود و مطالب اساسي گفته نشود و... بلكه مي‏خواهم، ضمن بررسي آيات قرآني، هدف اساسي حجّ و اين كنگره بزرگ و اين مجتمع اسلامي جهاني به دقّت بررسي شود.
فوايد سياسي و اجتماعي و تاريخي حجّ، چيزي نيست كه بر كسي پوشيده باشد ولي بايد دانست كه سفر به سوي خانه خدا؛ يعني سير الي‏اللّه‏ و حرمت به سوي صاحب خانه و نه به خانه. در واقع حج سير وجودي انسان است به سوي خدا، اين است كه بايد توجّه حاجّ به آن مقصد عالي باشد تا آن‏گاه كه به ميقات مي‏رسد و لباس احرام مي‏پوشد، درك كند كه از خود، بيرون آمده و ترك تعيّنات و تعلّقات كند، تا در نتيجه آرامش دروني احساس كند و اگر ترك علايق نكند، نتواند به حرم امن درآيد وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِنا.
حجّ رونده بايد سالك الي‏اللّه‏ باشد؛ يعني از منازل شهوات و مشتهيات نفساني و لذّات جسماني عبور كند و از لباس صفات بشري خود را منخلع سازد و تعيّنات خودي را كنار بگذارد و پرده‏هاي پندار را بدرد و به قول شيخ محمود شبستري5
مسافر آن بود كو بگذرد زود ز خود صافي شود چون آتش از دود
حاجّ (= حجّ رونده) اگر تربيت روحاني نيابد و نفس او مهذّب نشود، بايد گفت: مصداق شعر ناصر خسرو واقع شده كه گفته است:
رفته و مكّه ديده و آمده باز محنت باديه خريده به سيم.
شايد بتوان گفت: قرباني كردن، خود رمزي است براي كشتن نفس امّاره و از بين بردن انانيّت و تعبير حضرت صادق عليه‏السلام هم كه گفته است:6 «و اذبح حنجرة الهوي والطمع عند الذبيحة»7 اشارتي به همين معنا است.
در حجّ، آدمي بايد از همه علقه‏ها رها شود؛ زيرا در حجّ آدمي قصد و آهنگ خانه خدا مي‏كند؛ يعني در واقع بايد از خانه خويش و از كالبد تن واز جسم خاكي مادّي به سوي ملكوت اعلي برود و به سوي خدا رجعت كند.
اگر معني و مفهوم واقعي حجّ بخوبي درك شود، معناي اسلام درك شده است. بي‏جهت نبود كه امام علي عليه‏السلام در آخرين ساعات عمر، در وصيّت خويش گفته بود.8
«واللّه‏ اللّه‏ في‏بيت ربّكم لا تخلّوه ما بقيتم فانّه اِن ترك لم تُناظَرُوا»
«شما را به خدا قسم، تا زنده‏ايد و جان در تن داريد، از خانه خدا، دست نكشيد و آن خانه را از حج گـزاران خالي نگـذاريد، كه اگر زيارت آن خانه ترك شد موجوديّت شما به خطر خواهد افتاد.»9
كعبه يك مجمع ديني است، براي ايجاد وحدت؛ يعني در اين مركز بزرگ، بايد اختلافات حل شود و اين مركز بايد مرجع رفع اختلافات باشد.
اين مجمع ديني، كه خدا براي آن احترام خاصّي قائل شده و جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ البَيْتَ‏الْحَرامَ قِياما لِلنّاسِ...10، به شخص خاصّي تعلق ندارد، از آن دولت مخصوصي نيست، كسي جز خدا مالك آن نمي‏باشد و متعلّق به همه مردم است.
... جَعَلْناهُ لِلنّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَالْبادِ...11 همه مردم در آن خانه حق دارند و هيچ كس حق ندارد كه ديگري را مانع شود؛ زيرا اين خانه ...مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أمْنا...12 است.
مسلمان‏ها بايد از اين مجمع سالانه كه فرصت بسيار مناسبي است، براي ايجاد روابط دوستي و برادري، حدّ اكثر استفاده را ببرند و اهداف مشترك توجيه شود و معارف مبادله گردد و روابط مختلف فرهنگي و تجاري، ايجاد گردد.
حجّ، درس برادري و برابري به انسان‏ها مي‏آموزد؛ يعني همان طوري كه، همه مردم ـ از رييس جمهور و كشاورز ساده ـ وقتي به كعبه مي‏روند، لباس يكسان مي‏پوشند.
طبق يك برنامه حركت مي‏كنند و در نتيجه، امتيازات از ميان مي‏رود. بايد در شؤون زندگي اجتماعي هم اين برابري وجود داشته باشد و امتيازات نادرست از ميان برود؛ زيرا به قول سيد قطب:13 اسلام خواسته است كه با اين جامه ندوخته احرام، كه همگان مي‏پوشند، امتياز فردي و قبيله‏اي و جنسي را از ميان بردارد و به قريش كه در جاهليّت براي خود امتيازي قائل بود و در مراسم حجّ با ديگران در عرفات توقّف نمي‏كرد و با ديگران مراجعت نمي‏كرد، دستور داد:
ثُمَّ أفِيضُوا مِنْ حَيثُ أفاضَ النّاسُ...14 با اين دستور به طايفه قريش كه به نسب خود مي‏باليد و با مردم در عرفات به يك جا نمي‏ماند و هنگام پراكنده شدن مردم و كوچ كردن آنها، كوچ نمي‏كرد و به امتياز طبقاتي خويش مي‏نازيد، فهماند و گفت: عادات ناپسند جاهلي و آداب نادرست را از خود دور كنيد و از اين كارهاي ناروا بركنار باشيد و از خدا آمرزش بخواهيد كه خدا آمرزنده مهربان است؛ ... وَاسْتَغْفِرُوا اللّه‏َ اِنَّ اللّه‏َ غَفُورٌ رَحِيمٌ15
اين كه، حج گزار بايد در حال احرام، از جدال و مناقشه تند و نظاير اين‏ها، بپرهيزد و از زن و زيور، دوري گزيند، به انسان مي‏فهماند كه در حرم خدا بايد خود را خالص كند. براي خدا باشد. دلها بايد به هم نزديك و نزديك شود و دريابد كه آن چه سبب وحدت آنان شده و اين وحدت را در آنان فراهم آورده و نيرومندي در اين انسان‏ها ايجاد كرده، اسلام است.
اسلام است كه انسان‏ها را به يكديگر مرتبط ساخته. اسلام است كه در انسان‏ها برابري ايجاد كرده. اسلام است كه مي‏گويد: در شؤون زندگي اجتماعي بايد اين برابري وجود داشته باشد و امتيازات نادرست از ميان برود.
بحث در باره اسلام و مزاياي اين دين آسماني نيست و هدف اصلي اين نوشته نه اين است كه در باره مناسك و آداب حجّ بحث كند، بلكه هدف اصلي اين است كه: بفهميم، كلمه «حجّ» كه ده بار16 در قرآن مجيد آمده و در هر مورد به يكي از احكام و امور مربوط به اين دستور اشاره شده، در آيات مختلف چگونه است و به عبارت ديگر در باره آيات مربوط به حجّ سخن گفته شود و در اطراف آن آيات بحث شود.
البتّه در قرآن مجيد، نام سوره بيست و دوم كه 78 آيه دارد و جز آيات 52، 53، 54 و 55 كه در ميان مكّه و مدينه نازل شده و بقيه آيات مدني17 است، سوره‏اي به اسم سوره حجّ هست ولي مباحث مربوط به حجّ در ديگر سوره‏هاي قرآني نيز وجود دارد و محمد العربي العزوزي ـ نويسنده لبناني ـ در كتاب خود، مباحث مربوط به حجّ در قرآن مجيد را جمع‏آوري كرده و آيات مربوط به هر مبحث را مشخّص كرده است.18
آيات مربوط به «وجوب حجّ» و «مناسك حج»:
سوره بقره (2)، آيات: 125، 128، 158، 197، 198، 199، 200 و 203
سوره آل عمران (3)، آيه 97
سوره مائده (5)، آيه 3
سوره انعام (6)، آيه 162
سوره براءة (9)، آيه 3
سوره حج (22)، آيات: 28، 29، 30 و 32
آيات مربوط به: «فديه» و «هدي» و احكام آن دو:
سوره بقره (2)، آيه 196
سوره مائده (5)، آيات 2 و 97
سوره حجّ (22)، آيات: 28، 32، 34، 36 و 37
سوره فتح (48)، آيه 25
آيات مربوط به «حجّ تمتّع» و «احصار»:
سوره بقره (2)، آيه 196
سوره مائده (5)، آيه 2
آيه مربوط به «آن چه كه انجام دادنش براي حاجّ حرام است»:
سوره بقره (2)، آيه 197
آيات مربوط به «تجارت در حجّ»:
سوره بقره (2) آيه 198
سوره حج (22)، آيه 28
آيه مربوط به «سقايت حجّ»:
سوره براءة (9)، آيه 19
آيات مربوط به «حكم صيد در حجّ» و «كيفر كسي كه در حرم صيد كند»:
سوره مائده (5)، آيات: 1، 2، 65 و 96
آيات مربوط به «چگونگي اتمام حجّ و عمره» و «بيرون آمدن از احرام»:
سوره بقره (2)، آيه 196
سوره مائده (5)، آيه 2
سوره حجّ (22)، آيه 29
سوره فتح (47)، آيه 27
آياتي كه از: «بيت»، «كعبه»، «حرم»، «بلد» و «قريه» سخن گفته است:
سوره بقره (2)، آيات 125 و 127
سوره آل عمران (3)، آيات 96 و 97
سوره مائده (5)، آيات 2 و 97
سوره انعام (6)، آيه 123
سوره انفال (8)، آيات: 34 و 35
سوره براءة (9)، آيات: 7، 19 و 28
سوره اسراء(17)، آيه 1
سوره حجّ (22)، آيات: 25 و 33
سوره نّمل (27)، آيه 91
سوره شوري (42)، آيه 7
سوره طور (52)، آيه 4
اينك به بحث در باره برخي از اين آيات كه مربوط به حجّ است، مي‏پردازيم:
وَ اِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أمْنا...19
«(بياد آوريد) هنگامي را كه خانه كعبه را مركز امن و مرجع امر دين براي مردم قرار داديم...»
كلمه «الناس» در اين آيه، يعني همه مردم و نه فقط عربها، و نيز از آيه چنين برداشت مي‏شود كه خدا، خانه كعبه را يك پناهگاه عمومي و يك مركز امنيّت براي همه مردم قرار داده است و در آيه بعد هم، ابراهيم از خدا خواسته است كه:
«خدايا! اين خانه را محلّ امن قرار ده»؛ وَ اِذْ قالَ اِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَدا آمِنا...20
از اين آيات چنين استنباط مي‏شود كه خانه كعبه يك مركز امن و پناهگاهي است كه نه تنها افراد انسان بايد در امنيت به سر برند، بلكه ديگر حيوانات بايد در امن و امان باشند ونيز از اين آيات چنين استنباط مي‏شود كه مسلمانان بايد هشيار باشند و از قداست و امنيت اين سرزمين، بهره برند و در كنار هم بنشينند و از طريق مذاكره، مشكلات را حلّ كنند و در رفع دشواري‏هاي ديگر مسلمين جهان بكوشند.
جاي تأسف است كه بگوييم: مسجدالحرام و خانه كعبه‏اي كه در جاهليّت محلّ امن و امان بوده، امروز چنين نيست وگاهي در آن جا خون انسان‏ها، ريخته مي‏شود و مسلمانان به اين نكته توجّه ندارند.
اين كه در ترجمه آيه: وَ اِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ... گفتيم: «به ياد آوريد»، از اين جهت است كه آيه مزبور از لحاظ نحوي، عطف است، هرچند آيه پيش از خود كه خدا گفته است: يا بَنِي اِسْرائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي... شيخ محمد عبده21 ضمن اين كه اِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ... را معطوف برآيه ما قبل دانسته، نوشته است كه معني چنين است: «واذكر أيهاالرّسول أو أيّها النّاس...»
منظور از «البيت» در اين آيه، كعبه است22 (چنان كه در آيه‏هاي 127 و 158 سوره بقره ونيز آيه 96 سوره آل عمران به همين معناست)، خانه‏اي كه خدا آن را مركز امن قرار داده و به علّت اين كه داخل شدن در آن، بر مشركان حرام است، «بيت‏الحرام» ناميده‏اند و «كعبه» گفته‏اند چون كه چهارگوشه است و مربّع.
و اين خانه مَثابَةً لِلنّاسِ است؛ يعني محلّ رجوع مردم است، مرجع است؛ زيرا مردم، همه ساله بدان سو رو مي‏آورند و هرسال به سوي اين خانه رفت و آمد مي‏كنند.
و آن جا را پناهگاه مي‏دانند و محلّ اجتماع.
ابن قتيبه (متوفاي سال 276 هجري) در تفسيرآيه: وَاِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ... نوشته است23: «أي معادا لهم، من قولك: ثبت الي كذا و كذا: عُدْت اليه و ثاب اليه جسمه بعد العلّة، اي: عاد. أراد: اِنّ النّاس يعودون اليه مرّةً بعد مرّةً».
ابوالحسن علي بن ابراهيم قمي، از علماي قرن سوم و چهارم هجري در تفسير خود نوشته است.24 «فالمثابة: العَوْدُ اليه».
زمخشري هم نوشته است:25 «مثابة للنّاس: مرجعا للحجّاج»، «والبيت اسم غالب للكعبة كالنجم للثّريا.»
شيخ طوسي ذيل آيه: وَ اِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ... نوشته است:26 بيت در لغت، منزل و مأوي است و در مورد شعر گفته مي‏شود: ابيات الشعر و در مورد منزل و مأوي، بيوتُ الناس.
بيت شعر را از آن جهت بيت گفته‏اند كه حروف و كلمات را فراهم آورده و در مجموعه‏اي گرد آورده است، همان طوري كه، بيت (خانه) اهل خانه و افراد خانه را در يك جا، گرد مي‏آورد.27
شيخ طوسي در فرق ميان «مثابه» و «مثاب» از قول اخفش، گفته است: در «مثابه» مبالغه بيشتر است و تاي آن، براي مبالغه است؛ لما كثر من يثوب اليه، همچون: علاّمة، نسّابة، سيّارة.
ولي فرّاء و زجّاج گفته‏اند كه: مثاب و مثابه به يك معني است.28
«ثاب اليه عقله، اي: رجع اليه»29
جصاص (متوفّاي سال 370 هجري) در كتاب «احكام القرآن» ذيل بحث از آيه وَ اِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ... در باره «مثابه» نوشته است30 «قال أهل اللغة: اصله من ثاب يثوب مثابة و ثوابا: اذا رجع. انّما دخل التاء عليه للمبالغة، لما كثر من يثوب اليه كما يقال: نسّابة، علاّمة، سيّارة.» كثرت رجوع، از آن جهت است كه مردم همه ساله بدان جا مي‏روند و بازگشت بدان جا را دوست دارند.31
ابن عربي (متوفاي سال 543 هجري) در بحث از آيه وَ اِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ... نوشته است:32
فضل خدا، شامل تمام مردم است كه كعبه را «مثابة للنّاس» قرار داده و نه براي عرب تنها و قبيله قريش فقط.
شيخ طبرسي در «مجمع‏البيان» و شيخ ابوالفتوح رازي در تفسيرش و اسماعيل بن كثير دمشقي (متوفاي سال 774 ه•• .) در تفسير خود از قول ابن عبّاس و بيضاوي (متوفاي سال 791ه•• .) در تفسيرش «أنوارالتنزيل و أسرار التأويل» و سيد هاشم بحراني (متوفّاي سال 1107 يا 1109 ه•• .) «البرهان في‏تفسيرالقرآن» و سيد عبداللّه‏ شبّر (متوفاي سال 1242 ه•• .) در تفسيرش و جلال‏الدين محمد بن احمد و جلال‏الدين عبدالرحمن بن ابوبكر سيوطي در تفسير معروف خود به نام «تفسير جلالين» و فيض كاشاني در تفسير صافي و ديگر مفسران، همگي ذيل آيه: وَ اِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ... نوشته‏اند.33
«مثابة»؛ مرجع و محلّ عود است. يا «مرجعا يثوبون اليه من كلّ جانب»34 و يا «مرجع و محل عود يا موضع ثواب» و يا «مرجعا يثوب اليه اعيان الزوّار» و يا «مثابة للناس»؛ يعني «مجمعا للنّاس» و يا «مثابة للناس»؛ «مرجعا يثاب اليه كلّ عام» و يا «المثابة ؛ العود اليه» كه اگر خوب دقّت شود به اين نتيجه مي‏رسيم كه «مثابة للنّاس»؛ يعني مرجعي كه همه ساله مردم بدان جا براي كسب ثواب، مراجعه مي‏كنند و نياز هر حاجت مندي برآورده مي‏شود؛ يعني «لا ينصرف عنه منصرف و هو يري انّه و قد قضي منه وطرا».
و شاعر هم در اين باره، خوب گفته است:
جعل البيت مثابا لهم ليس منه الدهر يقضون الوطر35
در واقع همان معنايي را كه نويسنده كتاب «لسان التنزيل»؛ (زبان قرآن) در قرن چهارم يا پنجم هجري گفته و مثابة را مرجع؛ يعني جاي بازگشت، و قيل: مجمعا معني كرده است، ابوالبقاء عكبري (متوفاي سال 616 ه•• .) در كتاب «التبيان في اعراب القرآن» و كتاب36 «املاء ما منّ به الرحمن...» نوشته است.37
شيخ محمد عبده38 «بيت‏اللّه‏» را نعمت بزرگي براي مسلمانان دانسته و ضمن اين كه آن جا را مأمني دانسته، «مرجعا لِلنّاسِ وَ يَقصُدُونَهُ» هم مي‏داند و مي‏افزايد كه لفظ «مثابة»، متضمّن معناي زيارت و ثواب هم هست.
مرحوم طالقاني از عبارت «مثابة للناس» چنين استنباط كرده است كه توجه به چنين خانه بايد فطرت حق جويي و عدل را بيدار سازد و انگيزه تعالي خواهي را كه از خواسته‏هاي فطري آدمي است، در انسان زنده كند وكلمه «للنّاس» هم قيام به وظايف انساني را در آدمي بر مي‏انگيزاند و به انسان ها ياد مي‏دهد كه براي خدا بپا خيزند و در كعبه اعلام كلمه حق كنند و به خدا تقرّب جويند.39
و خلاصه اين كه از كلمه «مثابة للنّاس» به قول سيد قطب چنين استنباط مي‏شود كه خداي بزرگ بيت‏اللّه‏ را براي همه مردم (= ناس) محلّ عبادت قرار داد تا در آن جا به خدا رو كنند و به‏تدريج از خودپرستي و سودجويي و برتري طلبي به در آيند40 و با انديشه‏هاي بلند ابراهيم آشنا شوند و كساني هم كه به نام وارثان ابراهيم روي اين خانه دست گذاشته‏اند، بايد بدانند كه اين خانه نمازگاه و پناهگاه همه مردم است و ويژه گروه و طايفه خاصّي نيست و وارثان حق ندارند كه ديگران را از آن باز دارند؛ زيرا اين خانه، بيت اللّه‏ است و به قول سيد قطب نه «بيت أحد من الناس!»41
ابو يحيي محمد بن صمادح التجيبي (متوفاي سال 419 ه•• .) نوشته است.42
«المثابة والمثاب واحد و هو المعاد والمرجع يؤتي في كلّ عام».
جلال‏الدين سيوطي (متوّفاي سال 911 ه•• .) همين مطلب را با بياني روشن‏تر نوشته است: «مثابة، اسم مكان است از ثاب: اذا رجع؛ لانّ الناس يرجعون اليه عاما بعد عام».43
فاضل مقداد، نوشته است:44 «مثابة» از فعل «ثاب» يعني رجع است و در اين جا مفعول دوم فعل «جعلنا» است و مصدر مي‏باشد و استحباب تكرار حج از كلمه «مثابه» يعني مرجعا، كه مفهوم رجوع دارد و به اصطلاح «يقتضي العود الي ماكان عليه»، استنباط مي‏گردد.
نويسنده كتاب «أقصي البيان في‏آيات الأحكام» نيز گفته است:45
برخي از كلمه «مثابه»، كه به معناي مرجع است و مفهوم رجوع از آن استنباط مي‏شود، تكرار حج را مستحب دانسته‏اند.
ثعالبي46 احتمال داده است كه كلمه «مثابة» از ثواب باشد، چون در آن جا، انسان‏ها به ثواب مي‏رسند.47
در آيه مورد بحث وَ اِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أمْنا...48 به قول ابن عربي49 يعني «أمْن من عذاب اللّه‏ تعالي في‏الآخرة...» و بعضي هم گفته‏اند. اين خود احساني است از سوي خداي بزرگ كه براي خانه در دلهاي عرب عظمتي به وجود آورد كه هركس بدان پناه برد، تأمين يابد.
شيخ طبرسي هم گفته است:50 اين خانه به علّت عظمت واحترامي كه دارد، محل امن است و هركس كه خود را در پناه آن قرار دهد، نبايد متعرّض وي شوند و پيش از اسلام هم، مردم همين احترام را براي خانه كعبه قائل بودند و اين احترام از زمان شريعت ابراهيم و اسماعيل تا روزگار اسلام، رعايت شده است.
شيخ طبرسي در تفسير ديگرش نيز گفته است:51 «أمنا» يعني «موضع امن» همان طوري‏كه در آيه 67 سوره عنكبوت نيزگفته شده است: أوَلَم يَرَوا اَنّا جَعَلْنا حَرَما آمِنا...؛ زيرا به قول شيخ طبرسي؛ «لانّ‏الجامي يأوي‏اليه فلا يتعرّض له حتّي يخرج.»
قرطبي هم نوشته است:52 كلمه «أمنا» در اين آيه از آن جهت ذكر شده كه فضيلت كعبه را بر بيت‏المقدس بفهماند و نشان دهد كه كعبه محلّ امان است و «ليس في‏بيت‏المقدس هذه‏الفضيلة، ولا يحجّ اليه النّاس و من استعاذ بالحرم، أمِن مِن أن يغار عليه».
ملا فتح اللّه‏ كاشاني (متوفّاي سال 988 ه•• .) «أمنا» را موضع امن و ايمني كه در آن جا كسي را نكشند و متعرض او نشوند، تفسير كرده است.53
فيض‏كاشاني در تفسير كلمه «أمنا» نوشته است54 كه دركافي از حضرت امام صادق عليه‏السلام روايت شده: «مَن دخل الحرم من النّاس مستجيرا به، فهو أحسن من سخط اللّه‏ عزّ و جلّ و من دخله من الوحش والطير كان أمنا من أن يهاج أو يؤذي حتّي يخرج من‏الحرم».
شيخ محمد عبده «أمنا» را به «ذا امن» معنا كرده55 و افزوده است كه أمن بودن بيت‏اللّه‏ را خدا در آيه 67 سوره عنكبوت نيز تكرار كرده است.

پي‏نوشتها:

1 ـ المفردات في‏غريب القرآن، ص 107
2 ـ تعريفات جرجاني؛ به نقل از لغت‏نامه دهخدا، ذيل كلمه «حجّ».
3 ـ دائرة‏المعارف القرن العشرين، فريد وجدي، ج3، ص 347. براي آگاهي بيشتر آنان كه بخواهند از بحث لفظي نيز بهره‏مند شوند، مطالب زير به عنوان پاورقي نوشته مي‏شود:
راغب اصفهاني در ص 107 «المفردات في‏غريب القرآن» نوشته است:
حجّ (به فتح اوّل) مصدر است و حجّ به كسر اول اسم مصدر.
ابن منظور در كتاب «لسان‏العرب» ذيل واژه «حجّ» در جلد يكم، صفحات: 569 و 570 نوشته است:
الحجّ: القصد. حجّ الينا فلان، اي قدم.
حجّه يحجّه حجّا، اي قصدهُ.
حججت فلانا، اي قصده.
رجل، محجوج، اي مقصود.
و قد حجّ بنو فلان فلانا، اي اذا أطالوا الإختلاف اليه.
ثُمّ تَعُورِفَ استعمالهُ فيالقصد الي مكة للنسك الي‏البيت بالأعمال المشروعة فرضا و سنّةً.
ابن منظور از قول سيبويه نقل كرده است كه گفت:
حجّه يحجّه حجّا كما قالوا: ذكره ذكرا.
يعني فعل متعدّي است و مصدر آن به كسر حاء است.
ابن منظور از قول كسائي نقل كرده است كه گفت:
كلامُ العرب كلُّه علي فَعَلْتُ فَعْلَةً اِلاّ قَولَهم حَجَجْتُ حِجَّةً و رَأَيْتُ رُؤْيَةً.
والحجّه: السَّنَةُ (= سال) و الجَمعُ حجيج.
و ذوالحجّة: شهرالحجّ، سمّي بذلك للحجّ فيه. الجمع ذوات الحِجَّة.
اِمْرأةٌ حاجّة و نِسْوةٌ حَواجُّ بيت‏اللّه‏ بالإضافة (وقتي كه حجّ به جا بياورند).
والحِجَّة: الطريق. والحُجَّة: البرهان. جمع آن، حُجَج و حِجاج است.
ابن منظور از قول اَزْهَري نقل كرده است: اِنَّما سُمِّيت حجةً لأنَّها تَحِجّ اي تقصد و كذلك محجّة الطريق: هي‏المقصد والمسلك.
محمد بن ابي‏بكر رازي (متوّفاي سال 660 ه•• .) در صفحات 122 و 123 كتاب «مختار الصِّحاح» نوشته است: الحجُّ فيالأصل، القصد.
وفيالعُرف قصد مكة لِلنُّسكِ.
از باب رَدَّ يَرُدُّ است (عين‏الفعل مضارع آن مضموم است.) اسم فاعل آن حاجّ جمع آن حُجٌّ مي‏باشد.
الحِجّ بالكسر، الاسم. والحِجّة بالكسر ايضا: المرّة و هي من‏الشواذ.
لانّ القياس: الفتح. و حجّة بكسر حاء: سنة = سال. جمع آن حِجَج، بر وزن عِنب. و ذوالحجّة بالكسر، شهرالحجّ. و جمعه: ذوات الحجّة. والحجّة: البرهان رجل مِحجاج: بالكسر: اي جَدِلٌ. والتحاجّ: التخاصُم.
تهانوي، در كتاب «كشّاف اصطلاحات الفنون» ج2، ص 283 نوشته است:
حَجّ به فتح حاء مهمله و تشديد جيم منقوطه، در لغت قصد به سوي چيزي است و در شريعت قصد به سوي بيت‏اللّه‏ الحرام؛ يعني كعبه است با اعمال مخصوص و در وقت مخصوص.
اهالي نجد، اين كلمه را، به كسر حاء خوانند و بعضي نيز گفته‏اند:
به فتح اسم مصدر و به كسر مصدر باشد و به عكس هم گفته‏اند.
والحِجّة بالكسر: المرّة؛ يعني يك مرتبه حج گزاردن و قياس فتح است ولي به فتح شنيده نشده است.
و قال الخليل: حجّ فلان، علينا: اي قدم، پس لفظ حجّ، اطلاق شده است بر قدوم (و آمدن) به سوي مكه.
شيخ طَبْرِسي در تفسير ذيل آيه 158 سوره بقره «... فَمَن حَجَّ البَيتَ...» گفته است: «حج در لغت قصد پي در پي و در شريعت قصد خانه خداست براي عمل.»
شيخ مجدالدّين محمد بن يعقوب فيروزآبادي در جلد يكم، ص 182 قاموس المحيط، نوشته است:
«حج در لغت؛ يعني قصد. به فتح اول مصدر و به كسر اول اسم مصدر است.
فيروزآبادي، به «كثرة الاختلاف والتردّد و قصد مكّة لِلنُّسُك» تعبير كرده است.
الحِجّة بالكسر: المرّة الواحدة شاذّ؛ لانّ‏القياس، الفتح.
جلال‏الدين مقداد بن عبداللّه‏ السيوري (متوفّاي سال 826 ه•• .) در جلد يكم، صفحه 257 كتاب «كنزالعرفان» مي‏نويسد:
حج در لغت؛ يعني القصد المتكرّر.
و در شرع: «قيل هو القصد الي بيت‏اللّه‏ لأداءِ مناسك مخصوصة.
يا بهتر است بگوييم: «اِنّه القصد اِلي بَيت‏اللّه‏ بمكةَ مَعَ أداء مناسك مخصوصة في مشاعر مخصوصة هناك.
فخرالدين طريحي، (متوفّاي سال 1085 ه•• .) در جلد دوم، صفحه 285 كتاب «مجمع‏البحرين» ذيل آيه 95 سوره آل عمران «... وَ للّه‏ِِ عَلَي النّاس حِجُّ البَيت مَنِ اسْتطاعَ اِلَيهِ سَبِيلاً...) آورده است:
حجّ البيت: اي قصده و السعي فيه. مي‏گويند حججت الموضع، حجّه حجّا از باب قتل (عين الفعل مضارع مضموم): قصدته، و بعدها در اصطلاح فقط سفر بيت‏اللّه‏ را حج گفتند و نه سفر ديگري را.
پس حجّ در لغت به معناي قصد است و در عرف فقها: قصدالبيت للتقرّب الي‏اللّه‏ بأفعال مخصوصة و بزمان مخصوص في اماكن مخصوصة.
والحجّ فتحا و كسرا لغتان و يقال: الحجّ بالفتح مصدرٌ و بالكسر الاسم.
شيخ طريحي در جلد 2، صفحه 286 مجمع‏البحرين نوشته است: حجّة الوداع كه در سال دهم هجري انجام شد، به كسر و فتح حاء و كسر و فتح واو قراءت شده است.
و نيز گفته است: ذوالحجّه به كسر درست است. (و هو شهرالحجّ)
بد نيست بدانيم كه آل طريح در نجف بيت علم و فضل و ادب و تقوا بوده‏اند. اين خاندان منسوب‏اند به شيخ طريح بن خفاجي جدّ اين خاندان.
و در وجه تسميه اين خانواده به «آل طريح»، گفته‏اند كه همسر خفاجي هفت بار پشت سرهم، سقط جنين كرد و چون به شيخ طريح آبستن شد نذر كرد كه اگر خداوند او را فرزندي عطا كند، نامش را «طريح» خواهد گذاشت، چون فرزند به دنيا آمد، پدر براي وفاي به نذر، او را «طريح» ناميد و اين خاندان به آل طريح مشهور شدند و نويسنده كتاب مجمع‏البحرين، فخرالدّين طَريحي، به فتح طاء مؤلف است و نه به ضمّ طاء. براي آگاهي بيشتر نك•• : ج 1 صفحات: 5، 6 و 7 مقدّمه كتاب مجمع‏البحرين.
ابوالحسن عاملي فتوحي، از علماي قرن 11 و 12 هجري در صفحه 123 كتاب «مقدّمه تفسير مرآة‏الانوار و مشكوة‏الأسرار» كه در واقع مقدّمه‏اي است بر تفسير البرهان سيد هاشم بحريني، نوشته است:
حج در لغت به معناي قصد و در عرف به خانه خدا رفتن براي زيارت است.
عبدالرحيم بن عبدالكريم صفي پور در جلد يكم صفحات: 222 و 223 كتاب «منتهي الأرب فيلغة العرب» نوشته است:
حجّ، به كسر و فتح حاء: قصد طواف بيت‏اللّه‏ با شروط معلوم است.
حجّ، بالكسر، يكبار حج كردن شاذّ است؛ زيرا كه قياس، فتح حاء است.
ذوالحجّه، به كسر، ماه حجّ است.
حُجّت به ضمّ: كلام مستقيم و برهان است.
حاجّ: مشدّد با ادغام و حاجج: صفت آن است براي مذكّر.
حاجّة: صفت مونّث و جمع آن «حواجّ» مي‏باشد.
اِحجاج: به حج فرستادن است.
احتجاج: يعني حجّت آوردن؛ يقال احتجّ علي حضمه.
محاجّة و حِجاج؛ يعني حجّت آوردن و خصومت كردن. قال اللّه‏ تعالي. أَ تُحاجُّوني فياللّه‏
سعيدالخوري الشرتوني در جلد يكم، صفحه 164 كتاب «اقرب الموارد في فصح العربيّة والشوارد» نوشته است:
حجّ فلانا حجّا (از باب نَصَرَ يَنْصُرُ): اي قصده.
ولي بعدها اين كلمه در قصد به مكه براي زيارت خانه خدا به كار رفته است. حَجَّ فلانٌ عَلَينا: اي قَدِمَ؛ يعني وارد شد.
ولي «حجّ زيدٌ عمرا: غلبه بالحجّة. الحاجّ: من زار البيت الحرام.
حاجّ گاهي اسم جمع به معناي حجّاج آمده است، همچون قول نحوي‏ها: «قدم الحاجّ حتّي المشاة»
در اقرب الموارد، حجّ به فتح حاء اسم مصدر و به كسر حاء مصدر است.

پاورقيها:

4 ـ و اگر كسي بخواهد در اين باره و در باره ديگر مسائل مربوط به مكّه مطالعه كند، مي‏تواند به جلد نهم از صفحه 326 تا صفحه 372 «دائرة‏المعارف القرن العشرين» مقاله‏اي كه فاضل دانشمند ـ محمد لبيب بك البتنوني ـ نوشته است، مراجعه كند.
5 ـ شرح گلشن راز، صص 240 و 241
6 ـ به نقل از صفحه 522 «نكته‏هايي از قرآن مجيد».
7 ـ يعني: گلوي هواهاي نفساني و آزرا، در هنگام سربريدن قرباني، ببر.
8 ـ نهج‏البلاغه ص 422 چاپ صبحي الصّالح.
9 ـ صبحي صالح ص نهج‏البلاغه 695 در ترجمه «لم تناظروا» نوشته است: «اي لم ينظر اليكم بالكرامة، لا من‏اللّه‏ ولا من‏الناس، لإهمالكم فرض دينكم».
10 ـ مائده: 98
11 ـ حج: 25
12 ـ بقره: 125
13 ـ في‏ظلال القرآن، ج1، ص 288
14 ـ بقره: 199
15 ـ بقره: 199
16 ـ تفسير نمونه، ج2، ص 23
17 ـ تفسيرالبرها، ج3، ص 76
18 ـ دليل مباحث علوم القرآن المجيد صفحات 69، 70 و 71 كتاب.
19 ـ بقره: 125
20 ـ بقره: 126
21 ـ تفسيرالمنار، ج1، ص 459
22 ـ ابوالفتوح رازي هم در جلد يك ص 315 تفسيرش گفته است: «خلاف نيست در آن كه، بيت در آيه كعبه است.»
23 ـ تفسير غريب القرآن، ص 63
24 ـ تفسير القمي، ج1، ص 59
25 ـ تفسير كشاف، ج1، ص 309
26 ـ تفسير النبيان، ج1، ص 450
27 ـ شيخ مسعود سلطاني هم در جلد 1 صفحه 387 كتاب «اقصي‏البيان» مي‏نويسد: «بيت از ابيات الشعر، براي انضمام حروف و كلمات به يكديگر است همان طور كه بيت، از بيوت الناس، هم افراد و اهل يك قبيله را گرد مي‏آورد.
28 ـ تفسير التبيان، ج1، ص 451
29 ـ همان مأخذ، ج1، ص 452
30 ـ احكام القرآن، ج1، ص 183
31 ـ قرطبي هم در جلد 2، صفحه 110 تفسير خود، تاي در «مثابة» را براي مبالغه دانسته و گفته است: «لكثرة من يثوب، اي يرجع»
32 ـ احكام القرآن، ج1، ص 38
33 ـ تفسير مجمع‏البيان، ج1، ص 203؛ تفسير ابوالفتوح رازي، ج1، ص 315؛ تفسير ابن كثير، ج1، ص 168؛ تفسير بيضاوي، ج1، ص 187؛ تفسير البرهان، ج1، ص 151؛ تفسير شبّر ص 58؛ تفسير جلالين ص 26، تفسير صافي، ج1، ص 139
34 ـ تفسير جوامع الجامع، ج1، صص 77 و 78، طبرسي در ضمن گفته است: «البيت اسم غالب للكعبة كالنجم للثريّا».
35 ـ تفسير ابن كثير، ج1، ص 168
36 ـ دو كتاب «التبيان في اعراب القرآن...» و املاء ما منّ به الرّحمن...» بااسم‏هاي مختلف كه نويسنده آن‏ها ابوالبقاء عكبري است، يك كتاب است.
37 ـ التبيان، ج1؛ ص 112 و «املاء ما منّ به الرحمن ...»، صص 61 و 62
38 ـ تفسير المنار، ج 1، ص 459
39 ـ پرتوي از قرآن، ج1، ص 296 تا 300
40 ـ چه نيكو گفته است خواجه عبداللّه‏ انصاري در صفحه 53 تفسير ادبي و عرفاني‏اش: «دل مردمان را خانه خود ساختيم كه بيگانه چون نگرد، جز فجري نبيند «كه از خورشيد جز گرمي نبيند چشم نابينا» ولي دوست وراء سنگ نگرد».
41 ـ في ظلال القرآن، ج1، صص 154 و 155
42 ـ مختصر من تفسير الامام الطبري، ج1، صص 52 و 53
43 ـ مُعترك الأقران في اعجاز القرآن، ج2، ص264
44 ـ كنزالعرفان في فقه القرآن، ج1 ،صص 309 و310
45 ـ اقصي البيان في آيات الاحكام، ج1، ص 387
46 ـ ثعالبي نويسنده تفسير «الجواهر الحسان في‏تفسيرالقرآن» كه نامش عبدالرحمان بن محمد بن مخلوف الجعفري الجزائري مي‏باشد، فقيهي است از شمال آفريقا. وي در سال 788 هجري در الجزاير متولد شده، به تونس و قاهره رفته است و در سال 873 هجري، فوت شده است (برخي هم تاريخ فوت او را سال 875 هجري دانسته‏اند).
47 ـ تفسير ثعالبي، ج1، ص 106
48 ـ بقره : 125
49 ـ احكام القرآن، ج1، ص 38
50 ـ تفسير مجمع البيان، ج1، ص 203. شيخ طبرسي گفته است: «و قوله تعالي أمنا اراد مأمنا، اي موضع أمن»
51 ـ تفسير جوامع الجامع، ج1، ص 77
52 ـ تفسير قرطبي، ج2، ص 111
53 ـ تفسير منهج الصادقين، ج1، ص 302
54 ـ تفسير صافي، ج1، ص 139
55 ـ تفسير المنار، ج1، ص 459

مقالات مشابه

اسرار اعمال حج در قرآن و سنت

نام نشریهمیقات حج

نام نویسندهزهرا حق‌زاده

درنگی در طواف النساء از نگاه قرآن

نام نشریهپژوهش‌های قرآنی

نام نویسندهمحمدجواد عنایتی‌راد

حج و روايات تفسيري امام رضا (ع)

نام نشریهبینات

نام نویسندههادی یعقوب‌زاده

رازهای عرفانی حج در تفسیر عرفانی قرآن

نام نشریهمیقات حج

نام نویسندهرحیم کارگر

شفابخشی حج

نام نشریهمیقات حج

نام نویسندهمجتبی کلباسی

من الحج حدیث فی القرآن الکریم

نام نشریهالوعی الاسلامی

نام نویسندهمحمد الدسوقی