الحرالي براي قرآن بيش از نود نام (1)، ابوالفتح رازي چهل و سه نام(2)، طبري چهار نام (3)، طبرسي چهار نام (4)، زركشي پنجاه و پنج اسم(5)، صبحي صالح و آلوس، طوسي چهار نام(6) نقل ميكنند.
در اين ميان، آنچه مسلم است اين است كه همه اين عناوين، نام نيستند، زيرا در وصف بودن بسياري از آنها جاي ترديد نيست. و بيشتر قرآن پژوهان بر روي پنج نام اتفاق نظر دارند، كه عبارتند از قرآن، كتاب، ذكر، فرقان، تنزيل و از ميان آنها قرآن از همه معروفتر است به طوري كه ميان مسلمين تنها به همين نام شناخته ميشود و ساير واژهها به نظر اكثر دانشوران علوم قرآني وصف ميباشند و ما در اين مقال اسماء قرآن (قرآن، كتاب، ذكر، فرقان، تنزيل) را مورد بررسي قرار ميدهيم.
كتاب آسماني ما مسلمانان از صدر اسلام تاكنون به نامهايي خوانده ميشده كه از ميان آنها قرآن از همه معروفتر است. ‹‹و 58 بار در قرآن بكار رفته است››. دانشمندان درباره قرآن آراء مختلفي دارند، از نظر بعضي از آنها اين واژه مهموز و از نظر عدهاي ديگر غير مهموز است ما در اين گفتار ديدگاه بعضي از قرآن پژوهان را درباره واژه قرآن بيان ميكنيم.
شافعي ميگويد قرآن از هيچ مبدايي گرفته نشده است بلكه ارتجالاً و از آغاز براي كلام الهي وضع شده است (7). زجاج مينويسد قرآن مهموز و وصف است از ماده ‹‹قرء›› به معناي جمع (8)، ليحاني قرآن را از ماده ‹‹قرء›› به معني ‹‹تلا›› ميداند (9)، فراء قرآن را مشتق از قرائن ميداند از اين جهت كه آيات قرآن مويد و مصدق يكديگرند (10)، اشعري قرآن را از ريشه ‹‹قرن›› به معني ضميمه كردن و پيوستن و نزديك ساختن چيزي به چيز ديگر ميداند(11).
به نظر ميرسد واژه ‹‹قرآن›› مشتق و وصف باشد كه از ‹‹قرء›› مهموز گرفته شده است و مصدري است بر وزن ‹‹غفران›› و به معني مفعول و قرآن به معني ‹‹مقروء›› است.
قرآن نام اختصاصي براي كتاب آسماني پيامبر (ص) است كه براي هدايت مردم نازل شد و از اين هدايت به خروج از تاريكي به سوي نور تعبير شده است و در عين حال معجزه خالده پيامبر اسلام است. به نظر نگارنده، همان خواندن سبب تسميه اين كتاب عظيم به اين نام است چنانكه خود قرآن به خواندن آن كاملاً اهميت ميدهد و ‹‹رتل القرآن ترتيلاً›› قرآن را بخوان به تامل خواندني، پس اسم قرآن براي مجموعه مثل علم شخصي گرديده است.
بعضي از علماء گفتهاند: ‹‹نامگذاري اين كتاب به نام قرآن بخاطر آن است كه جامع ثمرات كتب آسماني است›› .
از آنچه درباره معني اصطلاحي قرآن گفته شد نتيجه گرفته ميشود كه قرآن نام اختصاصي قرآن است كه اشتراكي با كتب پيشين ندارد برخلاف كلماتي از قبيل كتاب، فرقان، كه مشترك ميان قرآن وساير كتب آسماني است و براي اين كتاب عظيم الهي خاص گرديده است و اين نام را خود خداوند بر قرآن نهاده است.
از اين تعبير چه به صورت معرف و غير معرف، مضاف و غير مضاف در حدود دويست و پنج مورد در قرآن ديده ميشود كه در بسياري از موارد مراد از آن قرآن كريم است. و در ساير موارد چيزهاي ديگري از قبيل: ‹‹تورات و انجيل و نامه و نوشته به طور مطلق و لوح محفوظ و جز آنها در مد نظر ميباشند›› (12).
علماء لغت و تفسير برآنند كه مدلول اصلي و لغوي ‹‹كتاب›› عبارت از جمع است، چون كلمات و حروف در قرآن جمع آمده است. قرآن را به اين جهت كتاب ناميدهاند. يا به تعبير ديگر مراد از كتاب، وقتي به قرآن اطلاق ميشود همان مجموعه سور و آيات است كه بر پيامبر نازل شده و به شكل خطوط و نوشتهها در قرآن ظاهر گشته است (13). و چون قرآن كريم به طرز خاصي با رساترين بيان، جامع انواع آيات و احكام و قصص و اخبار و علوم ميباشد كلمه ‹‹كتاب›› بر آن اطلاق شده است.
از اينجا نتيجه ميگيريم كه قرآن و كتاب از لحاظ مدلول لغوي و مفهوم اصلي تا حدودي مشتركاند. وقتي بر كتاب آسماني مسلمين اطلاق ميشوند داراي وجه مشتركي در اين اطلاق ميباشند با اين تفاوت كه در مورد كلمه ‹‹قرآن›› از جامعيت كتاب آسماني مسلمين نسبت به حروف و كلمات و آيات و سورهها و يا جامعيت آن نسبت به ثمرات كتب انبياء پيشين، و يا جامعيت آن نسبت به علوم، سخن به ميان ميآوردند (14). ولي در مورد ‹‹كتاب›› از جامعيت كتاب الهي نسبت به آيات و احكام و قصص و علوم ياد ميكنند و شايان ذكر است كه از قرآن مجيد در منابع فقهي اسلام به كتاب، ياد شده است. به علاوه، لفظ كتاب به تنهايي بر قرآن اطلاق نميشود بلكه همراه با اسم جلاله آورده ميشود، مثلاً كتاب الله چنان كه بر تورات و انجيل نيز كتاب مقدس، اطلاق ميشود.
اكثر مفسرين و دانشمندان علوم قرآني ‹‹ذكر›› را به عنوان يكي از اسامي قرآن كريم ياد كردهاند كلمه ذكر و مشتقات آن مجموعاً 292 مورد در آيات قرآن بكار رفته است، ذكر 52، ذكري در بيست و سه مورد، و تذكر در نه مورد استعمال شدهاند. و ذكري در چهار مورد در قرآن استعمال شده است.
اصحاب معاجم در كتب لغت معاني متعددي براي واژه ‹‹ذكر›› آوردهاند، راغب ذكر را به معني يادآوري ميداند (15) صاحب مختار الصحاح ذكر را به معني ضد نسيان ميداند (16)، ابن منظور
(17) ذكر را به معني حفظ چيزي در خاطر، شرف، نماز...ميداند.
آنچه هويدا است بعضي از اين مفاهيم متنوع مدلول اصلي و وضعي اين لغت نيستند بلكه مدلول اصلي آن عبارت از ياد آوري و شرف است كه به تدريج اين واژه در استخدام مفاهيم ديگر قرار گرفتهاند.
آنچه به نظر ميرسد كلمه ذكر از اين نظر به قرآن اطلاق ميگردد كه قرآن انسانها را از خواب غفلت و نسيان كه بر اثر انس زياد با دنيا گريبانگيرشان شده، بيدار ميكند و آنها را به ياد قيامت و خدا مياندازد، و چون قرآن شرف جوامع انساني است و امت جدا از اين كانون شرف فاقد ارزش است از اين جهت ذكر به قرآن اطلاق ميشود، يا اينكه چون قرآن كريم يادآور فرائض و احكام از سوي خدا به بندگانش است (18).
واژه ذكر علاوه بر قرآن در مصاديق ديگري همچون، اهل البيت (19)، شهادتين (20)، كتب آسماني (21)، گاهي به معني عام در اذكار و قرائت قرآن و دعا و تسبيح، و تهليل و...استعمال گرديده است (22).
اين واژه در هفت مورد از قرآن به كار رفته كه مراد از آن در دو مورد، كتاب موسي و معجزات دهگانه او و در دو مورد نيز قرآن است چنان كه گويد: ‹‹تبارك الذي نزل الفرقان علي عبده ليكون للعالمين نذيراً›› (23) و درباره جنگ بدر نيز ‹‹يوم الفرقان›› (24) آمده است.
اين كلمه از ريشه ‹‹فرق›› و به معناي جداكردن است در اينصورت مثل خسر و خسران مصدر است. به جاي اسم فاعل بر سبيل مبالغه چنان كه گويند: ‹‹رجل عدل›› يعني مرد خيلي عادل. بنابراين، فرقان يعني بسيار فرقگذار. در وجه نامگذاري قرآن به فرقان، نظريه معروف اين است كه قرآن، فرقگذارنده حق از باطل است و آن دو را از هم مشخص ميسازد.
ابن عباس همين وجه را پذيرفته است (25). نظر ديگر اين است كه قرآن، از آن جهت ‹‹فرقان›› ناميده ميشود كه انسان را به ساحل نجات رهبري ميكند. دليل بر اين وجه آنكه خداوند ميفرمايد: ‹‹ان تتقوا الله يجعل لكم فرقانا›› (26). بعضي گفتهاند: ‹‹مراد از فرقان ادلهاي در قرآن است كه حق را از باطل جدا ميسازد››.
بنابراين در همه آياتي كه كلمه فرقان بكار رفته سر از فرق و امتياز و تمييز و تشخيص حق از باطل است.
يكي از اسامي قرآن كريم تنزيل است، تنزيل، مصدر و به معني فروفرستادن است و به تعبير زركشي تنزيل مصدر ‹‹نزلته››(27) چون از پيشگاه خدا به زبان جبرائيل نزول يافت. و حاكي از نزول اين كتاب از عالم ابديت و ساحت قدس ربوبي است. اين كلمه به عنوان تعبيري از قرآن كريم، بدون اضافه به ‹‹كتاب›› در شش مورد و با اضافه به ‹‹كتاب›› در پنج مورد، و بروي هم دريازده مورد در قرآن كريم ياد شده است.
قرآن از اين جهت تنزيل گفته ميشود كه آيات آن از طريق وحي به تدريج بر رسول خدا نازل گرديد. و واژه تنزيل غالباً از نزول تدريجي قرآن حكايت ميكند.
اين عناوين پنجگانه را كم و بيش اكثر مفسران و دانشمندان علوم قرآني به عنوان اسامي كتاب آسماني مسلمين پذيرا هستند.
1- به نقل از البرهان زركشي، ج 1، ص 272 - 273
2- تفسير ابوالفتح، ج 1، ص 4
3- تفسير طبري، ج 1، ص 14
4- تفسير مجمع البيان، ج 1، ص 14
5- البرهان، زركشي ج 1، ص 273
6- مباحث في علوم القرآن، صبحي صالح، ص 21 و آلوسي، روح المعاني ج 1 ص 8، تبيان طوسي ج 1 ص 18 - 17
7- تاريخ بغداد، خطيب ج 2، ص 62، به نقل از پژوهشهايي درباره قرآن و وحي صبحي صالح ص 21
8- البرهان ج 1، ص 277 - اتقان ج 1، ص 87
9- مقدمه مجمع البيان، ج 1، ص 14
10- مباحث في علوم القرآن، ص 17 و 18
11- اتقان، سيوطي ج 1، ص 87، روح المعاني ج 1، ص 8
12- تبيان طوسي، ج 1، ص 19
13- مفردات راغب ماده كتب
14- البرهان، زركشي، ج 1، ص 276
15- مفردات راغب، ص 181 و 182
16- مختار الصحاح، عبدالقادر رازي، ص 222 و 223
17- لسان العرب، ابن منظور ج 1، ص 1071 و 1072
18- مقدمه مجمعالبيان، ج 1، ص 14
19- مجمعالبحرين طريحي، ربع دوم، ص 95، في قوله: فاسئلوا اهل الذكر
20- همان: ربع دوم ص 95، في قوله: و رفعنا لك ذكرك
21- همان: ربع دوم، ص 95، في قوله: كتبنا في الزبور
22- همان: ربع دوم، ص 96، في قوله: واذكر ربك في نفسك
23- سوره فرقان، آيه 1
24- انفال، آيه 41
25- مقدمتان في علوم القرآن، ص 238، مقدمه مجمع البيان ج 1 ص 14
26- انفال، آيه 29
27- البرهان، زركشي ج 1 ص 281