هيچيك از كتب رجال و تواريخ و غيره كه متعرض ذكري از تفسير شيخ ابوالفتوح رازي شدهاند به هيچوجه تاريخي راجع به وقايع احوال وي از قبيل تاريخ ولادت يا تاريخ وفات و غيره مذكور نيست و از مطالعة خود تفسير حاضر نيز تا آنجا كه راقم سطور تتبع نموده تاريخي در خصوص شروع يا اتمام تاليف كتاب يا اشارت ديگري راجع به شخصيات مؤلف الاماشذ و ندر به نظر نرسيد. ولي از روي پارهاي قرائن و امارات خارجي كه ذيلا اشاره بدانهاخواهد شد و نيز از ذكر اسامي بعضي از مشاهير اشخاص كه استطراداً نام ايشان در اثناء تفسير حاضر برده شده است روي هم رفته اين نتيجه گرفته ميشود كه مؤلف كتاب به نحو قطع و يقين از رجال اواخر قرن پنجم و اوايل الي اواسط قرن ششم هجري بوده است به شرح ذيل:
اولاً - مؤلف كتاب به تصريح ابن شهر آشوب در مناقب ج 1 ص 9 و صاحب روضات ص 184 و صاحب مستدرك الوسائل ج 3 ص 489 بلاواسطه از شيخ ابوعلي حسنبن محمدبن الحسن الطوسي پسر شيخ طوسي معروف روايت ميكند:
و وفات شيخ ابوعلي مزبور به تصريح ابن حجر عسقلاني در لسان الميزان ج 2 ص 250 در حدود پانصد هجري بوده است 60 پس اگر به اقل تقديرات، سن راوي بلاواسطه از او را يعني ابوالفتوح رازي ما نحن فيه را در وقت وفات شيخ خود در حدود 500 هجري بيستساله هم فرض كنيم نتيجة ضروري اين فقره اين ميشود كه تولد ابوالفتوح رازي به نحو قطع و يقين مؤخر از حدود 480 هجري ممكن نيست روي داده باشد.
ثانياً - آنكه شيخ منتجبالدين معروف ابوالحسن عليبن عبيداللهبن الحسنبن الحسينبن بابويه رازي صاحب فهرست مشهور به فهرست منتجبالدين كه از اخص تلامذة مؤلف كتاب است به تصريح خود او در قريب ده موضع از فهرست مزبور 61 بلاواسطه از مؤلف ما نحن فيه روايت ميكند و تفسير حاضر را با تأليف ديگر صاحب ترجمه شرح شهاب الاخبار قضاعي هر دو را در نزد مؤلف آنها قرائت نموده است. و علاوه بر آن مؤلفات كثيرة عديده ديگري از علماء شيعه را كه تراجم احوال ايشان در فهرست مزبور مذكور است 62 به توسط صاحب ترجمه از مؤلفان آنها روايت ميكند، و تولد شيخ منتجبالدين به تصريح عموم كتب رجال و به تصريح معاصر او امامالدين عبدالكريمبن محمد رافعي در كتاب التدوين في اخبار قزوين كه ترجمة حال مفصل مبسوطي در كتاب مزبور مرقوم داشته 63 در سنة پانصد و چهار بوده است، پس اگر سن منتجبالدين را در حين تحصيل وي از روايات كتب كثيره مذكوره از ابوالفتوح رازي، بهاقل تقديرات در امثال اين موارد بيست ساله هم فرض كنيم نتيجة ضروري اين فقره اين ميشود كه استاد او ابوالفتوح رازي به نحو قدر متيقن و به طور حتم و قطع در حدود 525 در حيات بوده است.
پس چنانكه ملاحظه ميشود دو قضيه از قضاياي راجع به تعيين عصر مؤلف از روي قراين خارجي مذكوره به نحو قطع و يقين و خارج از دايرة شك و احتمال محقق و محرز است، يكي آنكه ولادت او مؤخر از حدود 480 نبوده است و ديگر آنكه وي در حدود 525 قطعاً و محققاً در حيات بوده است و تاريخ مابقي كيفيات و تفاصيل راجع به حيات او مجهول است مثلاً معلوم نيست چه مقدار مدت قبل از 480 ممكن است متولد شده باشد يا چه مقدار ديگر بعد از حدود 525 باز در قيد حيات بوده است لكن گمان ميرود كه تاريخ تولد او چنانكه مؤخر از حدود 480 نبوده چندان مقدم بر تاريخ مزبور نيز نبوده است زيراكه مؤلف چنان كه بعد از اين مذكور خواهد شد از زمخشري به «شيخ ما ابوالقاسم محمودبن عمرالزمخشري» تعبير كرده است كه از آن واضح ميشود كه زمخشري از مشايخ و اساتيد مؤلف ما نحن فيه بوده است.
و چون عادة و در اكثريت موارد شيخ مسنتر از تلميذوتلميذ كم سنتر از استاد است پس اگر در مورد مفروض ما نيز اين اغلبيت جاري و از قبيل افراد شاذة نادره نباشد نتيجه اين خواهد شد كه تولد مؤلف كتاب حاضر به احتمال قوي يا بعد از تولد زمخشري يعني بعد از سنة 467 بوده است يا اقلاً در حدود همان سنوات ولي نهچندان مقدم برآن.
و از طرف ديگر سابق از قول يكي از معاصران مؤلف ابن حمزه صاحب ايجاز المطالب و هادي الي النجاة به روايت مولي احمد اردبيلي از او در حديقةلشيعه نقل كرديم كه ابن حمزه مذكور به تصريح خود او هم وفات مؤلف را در ري درك كرده بوده و هم وفات ابوالفتوح عجلي شافعي اصفهاني را ] به اين معني كه به تصريح خود ازدحام مردم اصفهان را به زيارت قبر ابوالفتوح عجلي و ساير مشايخ صوفيه مدفون در آن شهر مشاهده كرده است [ و وفات اين اخير يعني ابوالفتوح عجلي به تصريح ارباب رجال در سنة ششصد هجري بوده است 64 مقصود اين است كه از سوق حكايت مزبوره ظاهراً چنان برميآيد كه اين دو واقعه در زماني نسبتاً نزديك به يكديگر وقوع يافته بوده يعني مدت زياده از حد متمادي مثلاً هفتاد يا هشتاد سال مابين آنها فاصله نبوده است و الا بغايت مستبعد است كه يك نفر انسان عادي در حال رشد و تميز (چنان كه لازمة حكايت مزبوره است) دو واقعه را با اين فاصلة عظيم در بين مدت عمر خود درك كرده باشد و سپس بعد از همة اينها در سن نود سالگي يا صدسالگي سفر حج پيش گيرد اين فرض فيالواقع اگر مكابره را كنار بگذاريم عادة بغايت مستعبد بلكه نزديك به محال است، باري تكرار ميكنيم كه از سياق حكايت پيداست كه مابين دو واقعة مزبوره يعني مابين وفات ابوالفتوح رازي ما نحن فيه در ري و حضور ابن حمزه در آن واقعه از يك طرف و مابين سفر ابن حمزه به حج و از آنجا به اصفهان و مشاهدة او زيارت مردم قبر ابوالفتوح عجلي را از طرف ديگر (و بعبارة اخري مابين وفات ابوالفتوح رازي و ابوالفتوح عجلي) فاصلة زياده از حد متمادي در ميان نبوده بلكه چنان مينمايد كه دو واقعة مذكوره در زماني نسبة قريب به يكديگر وقوع يافته بوده است و صاحب روضات نيز به همين عقيده است و تصريح كرده كه ابوالفتوح عجلي به اصفهان در زماني نزديك به زمان صاحب عنوان (يعني ابوالفتوح رازي) وفات نموده 65 بنابراين اگر فرض كنيم كه وفات ابوالفتوح رازي حتي پنجاه سال هم مثلاً قبل از وفات ابوالفتوح عجلي (در سنة 600) روي داده بوده لازمة آن اين ميشود كه وفات مؤلف مانحن فيه در اواسط مائة سادسه وقوع يافته بوده است و ظن غالب نيز همين است والله اعلم بحقائقالامور.
ثالثاً آنكه مؤلف اين كتاب علاوه بر عدة كثيري از مشاهير رجال از فقهاء و محدثان و متكلمان و مفسران و نحاة و لغويين و علماء عربيت و ادبا و شعرا از قرون اولية اسلام گرفته الي اواخر قرن پنجم كه غالباً در اثناء تفسير حاضر از ايشان نام ميبرد و با قوال و آراء و روايات و اشعار ايشان تمسك ميجويد علاوه بر اشخاص مذكوره از پاره كساني نيز نام برده كه در اوايل الي اواسط قرن ششم هجري وفات يافتهاند. از جمله فصيحي نحوي وهو ابوالحسن عليبن ابي زيد محمدبن علي استرآبادي شيعي امامي معروف به فصيحي 66 متوفي در بغداد در 13 ذيالحجه سنة 516 مؤلف ما نحن فيه در جلد اول ص 749-750 از تفسير حاضر در تفسير آية فما استمتمتم به منهن فآتوهن أجورهن در سورةالنساء در خصوص حليت متعه در مذهب شيعه گويد: «و از اعلام مذهب اماميان يكي متعه است و مخالفان، ايشان را به اين طعنه زنند و ابن سكره الهاشمي 67 گفت در اين معني.
يا من يري المتعة من دينه حلا و ان كانت بلامهر
ولا يري سبعين تطليقة تبين منه ربة الخدر
من هاهنا طابت مواليدكم فاجتهدوا في الحمد و الشكر
خواجه اديب عليبن ابيزيد الفصيحي اين را جواب گفت
بناتكم يا منكري متعةالاولي راوها رضافي دينهم غيرمنكرة
اما و انتم ان معضتم لقولتي عبيد لهم فيها يرون مسخرة
و نعلي سكر لاست كل مصوب لما قاله فيالطاهرين ابن سكرة» 68
و ديگر سنائي شاعر معروف متوفي باصح اقوال در يازدهم شعبان سنة پانصد و بيست و پنج هجري 69 مؤلف در تفسير حاضر (ج 2 ص 139) در تفسير آية فبعثالله غراباً يبحث فيالارض در سورة مائده گويد: «انس روايت كند كه رسول خدا عليهالسلام گفت: خداي تعالي منت نهاد به سه چيز بعد از سه چيز، ببوي از پس مرگ، چه اگر نبودي هيچكس مرده را دفن نكردي، و به اين جانور كه در دانه افتاد كه اگر نه آن بودي پادشاهان حبوب ادخار كردندي به جاي زر و سيم و ايشان را آن به بودي، و به مرگ پس از پيري كه مرد چون سخت پير شود او را از خود ملال آيد، در آن وقت مرگ او را راحت باشد چنانكه حكيم سنائي گويد:
اگر مرگ خود هيچ راحت ندارد نه بازت 70 رهاند همي جاوداني»
و ديگر زمخشري معروف ابوالقاسم محمودبن عمرالخوارزمي متوفي در شب نهم ذيالحجه سنة 538 مؤلف در تفسير آيه و قالالملك ائتوني به استخلصه لنفسي فلما كلمة قال انك اليوم. در سورة يوسف (ج 3 ص 141) گويد: «ملك گفت: اين مرد را كه علم چنين داند او را در زندان رها نكنند، او را به من آريد تا من او را به خاصه و خالصة خود كنم، چون استنطاق كرد او ] را [ و او به سخن درآمد، از سخن او، ماية علم او به شناخت و پاية قدر او بدانست، درخور آن او را پايه نهاد، گفت: تو امروز به نزديك ما مكين و اميني، عذر آن خواست كه پيش از اين تو را نشناختم، چون تو را امروز بشناختم لاجرم به قدر امانيت 71 پاية مكانت نهاديم و نكو گفت امام زمخشري.
امتحنوه فكان موتمنا ثم استشار وه بعد ما امتحنوا
ثم دعوه لذاك مؤتمناً للملك و المستشار مؤتمن
انتهي باختصار - و باز در تفسير آية الذي جعل لكم من الشجر الاخضر ناراً فاذا انتم منه توقدون در سورة يس (ج 4 ص 419) گويد: «عبدالله عباس گفت آن دو درخت است كه در او آتش باشد، يكي را مرخ گويند و يكي را عفار، چون كسي را آتش بايد، دو شاخ از اين دو درخت ببرد، چنانكه آب ازو ميچكد و بر هم سايد، از ميان آن آتش بيرون آيد و گفتند مرخ نر باشد و عفار ماده و هردو را زندوزنده گويند و شيخ ما 72 ابوالقاسم محمودبن عمرالزمخشري دو بيت گفت:
و اني اري مثل الفاضلين اذا التقيا الزند و الزنده
فهذا يفيد بما عنده و هذا يفيد بما عنده 73
انتهي باختصار - حال گوئيم كه از ورود اسامي اشخاص ثلاثة مذكور در فوق يعني فصيحي متوفي در سنة 516 و سنائي متوفي در 525 و زمخشري متوفي در 538 در اثناء تفسير حاضرشايد بتوان استنباط نمود كه تأليف كتاب مانحن فيه بعد از وفات اشخاص مزبوره بوده است نه در حال حيات ايشان، و اگر در مورد زمخشري كه تاريخ وفات او مؤخر از آندوي ديگر است احتمال دهيم كه تاليف كتاب در حال حيات او بوده در مورد دو نفر اول يعني فصيحي نحوي و سنائي اين احتمال بغايت ضعيف است.
وعلياي حال از طرز تعبير مؤلف از زمخشري به «امام زمخشري» و «شيخ ما ابوالقاسم محمودبن عمر زمخشري» واضح ميشود كه اگر هم زمخشري در حين تاليف تفسير حاضر از جملة احيا بوده، در هر صورت جواني خردسال و در اوايل سن شباب نبوده بلكه بعد از آني بوده كه وي مردي مشهور به علم و فضل و يكي از ائمة مسلمين و شيوخ ايشان محسوب ميشده است و واضح است كه اين درجات در حال صغرسن براي كسي دست نميدهد و چون تولد زمخشري در سنه 467 است پس اگر فرض كنيم كه آغاز شهرت زمخشري و انتشار صيت او از سن چهل سالگي او به بعد مثلاً بوده است نتيجه آن خواهد بود كه تأليف تفسير حاضر بظن غالب بلكه تقريباً به نحو قطع و يقين مقدم بر حدود 510 نبوده است و اين نكته را نيز ناگفته نگذريم كه چنانكه مشاهده شد مؤلف در دو فقره عبارت مذكور در فوق كه از زمخشري نام برده در هر دو مرتبه به مناسبت نقل پارهاي از اشعار اوست كه ذكري از او كرده است ولي از كشاف معروف او تا آنجا كه راقم سطور تتبع كرده و قاضي نورالله ششتري نيز در مجالس المومنين بدان اشاره نموده 74 ظاهراً هيچ نامي نبرده است با وجود اينكه مؤلف بعادت خود از غالب تفاسير مشهورة عصر خود از قبيل تفسير طبري و تفسير ابولقاسم بلخي كعبي 75 و تفسير ابومسلم محمدبن بحر اصفهاني 76 و تفاسير ابوعلي جبائي 77 و پسرش ابوهاشم جبائي 78 و ابوبكر اصم 79 و رماني 80 و زجاج 81 و حسينبن الفضلالبجلي 82 و تفسير معروف ثعلبي نيشابوري 83 موسوم بالكشف و البيان في تفسير القرآن و غير ذالك كه ذكر همگي موجب تطويل است دائماً نام برده و از هر يك از آنها به مناسبت مقام فصول و فقرات خارج از حد احصا در اين تفسير كبير عديمانظير كه فيالواقع مصداق كلالصيد في جوفالفراست نقل كرده است، پس با وجود اينها سكوت او از يكي از مشهورترين تفاسير دنيا و يكي از مهمترين تاليف استاد خود او يعني كشاف. لابد كاشف از اين است كه تأليف تفسير حاضر يا قبل از تأليف كشاف يعني قبل از سنة 528 انجام گرفته بوده يا قبل از شهرت و انتشار كشاف و وصول نسخ آن از مكة معظمه كه در آنجا تأليف آن به اتمام رسيده بوده 84 به بلاد ايران كه براي اين فقره هم لابد چندسالي وقت لازم بوده است و بنابراين شق اخير ممكن است كه تأليف تفسير حاضر مدتي بعد از تأليف كشاف و اصلاً مدتي بعد از وفات خود زمخشري (يعني بعد از 538) نيز صورت گرفته بوده است.