share 2969 بازدید

اِسترجاع: گفتن «إنّا لِلّهِ و إنّا إليهِ رجِعون» هنگام‌مصيبت

استرجاع، مصدر باب استفعال و از ريشه (ر‌ـ‌ج‌ـ‌ع) در لغت به معناى طلب رجوع و بازپس‌گرفتن چيزى است.[26] اين واژه بر پايه روايات فراوان براى گفتن آيه 156 بقره/2: «إنّا لِلّهِ و إنّا إليهِ رجِعون» هنگام بروز مصيبت، اصطلاح شده است.[27] راز نامگذارى گفتن اين جمله به استرجاع را مى‌توان در جزء دوم آن «إنّا إليه رجعون» جست كه اقرار به بازگشت به سوى خداست.

موارد استرجاع:

خداونددرآيات 155 ـ156 بقره/2 مواردى از قبيل مواجهه با ترس* و گرسنگى* و ضرر*هاى مالى و جانى و از دست دادن محصولات را آزمون الهى و مصيبت* و محل استرجاع دانسته و به صابرانى كه هنگام مصيبت «إنّا لِلّهِ و إنّا إليهِ رجِعون» مى‌گويند، بشارت داده‌است: «وَ لَنَبلُوَنَّكُم بِشَىْء مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَ نَقص مِنَ الاْمول والأنفُسِ والثَّمرتِ وَ بَشِّرِ الصّـبِرينِ * الّذينِ إذا اَصـبَتهُم مُصِيبةٌ قالوا إنّا لِلّهِ وَ إنّا إِليهِ رجِعُون» در شأن نزول آيه آمده است: اميرمؤمنان(عليه السلام)هنگام شنيدن خبر شهادت* حمزه[28] يا جعفر[29] كلمه استرجاع را بر زبان آورد. سپس اين آيه نازل شد. در روايات فراوانى استرجاع به‌هنگام روبه‌رو شدن با هرگونه مصيبت، سفارش[30] و از ويژگيهاى امّت پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)هنگام بروز مصيبت شمرده شده است.[31] بر اساس رواياتى از پيامبر، هرچه موجب اذيت مؤمنى شود، گرچه خاموش شدن چراغ[32] يا فرو رفتن خارى در دست باشد از مصاديق مصيبت و جاى گفتن استرجاع است.[33] تكيه بر ايمان مخاطبان در آيه 153 بقره/2: «يـأيّها الّذينَ ءَامَنُوا استَعينوا بِالصّبرِ والصَّلـوة» در فرمانِ كمك گرفتن از صبر و نماز مى‌تواند اشاره به منشأ استرجاعِ صابران، يعنى ايمان ايشان باشد. به نقل جابر از امام‌باقر(عليه السلام)صبرِ مصيبت ديده مسترجع، از رضاى او به فعل خداوند حكايت‌دارد.[34]

پاداش استرجاع:

خداوند در ادامه آيه 153 بقره/2 معيّت خويش با صابران را اعلام فرموده است:«إنَّ اللّهَ مَع الصّـبِرين» و در آيه‌155 همين سوره با مسكوت گذاشتن متعلّق «بَشِّرْ» بشارت بزرگى به صابران داده است[35] و در آيه 157، صابران مسترجع را داراى مقامى والا و مشمول درود و رحمت و برخوردار از هدايت الهى مى‌داند: «اُولئِكَ عَلَيهِم صَلَوتٌ مِن رَبِّهِم ورَحمَةٌ واُولـئِكَ هُمُ المُهتَدون » (بقره/2،157) برخى مفسران، مقصود از «صلوت» را ثنا، مدح و تعظيم، و «رَحمَةٌ» را نعمتهاى دنيايى و آخرتى و «اهتدا» را هدايت و رسيدن به ثواب و بهشت مى‌دانند.[36] برخى اهتدا را رسيدن به نعمتها و سعادت دنيا و آخرت دانسته، تحقق آن را فقط در سايه استرجاع عملى و قلبى ميسر مى‌دانند كه در آن مرتبه، شخص خود را نزد خداوند حاضر مى‌بيند.[37] بر پايه روايتى از امام صادق(عليه السلام)خداوند سه ويژگى صلوات*، رحمت* و اهتدا را به مسترجعانِ صابر عطا كرده است كه اگر يكى از آنها به فرشتگان داده مى‌شد، به آن راضى مى‌شدند.[38] بر اساس روايتى ديگر، مسترجعان، اهل بهشت[39] و در سايه نور اعظم الهى هستند[40]و هرگاه با يادكرد مصيبت گذشته استرجاع كنند، خداوند گناهان پيشين آنها را مى‌بخشايد و ثواب زمان مصيبت را به آنان عطا مى‌كند.[41]سيوطى نيز رواياتى به اين مضمون نقل كرده‌است.[42]

آثار استرجاع:

گفتن «إنّا لِلّهِ و إنّا إليهِ راجِعون» از يك سو اقرار به مبدأ و معاد و اظهار تسليم در برابر قضا و قدر بوده، مايه آرامش قلب[43] و اميد به پاداش الهى مى‌گردد[44] و از سوى ديگر، يادآور اين نكته است كه بلاها و مصيبتهاى زودگذر دنيايى از ناحيه خداوند بوده و تصرّف مالك در مملوك و ملك حقيقى خويش است: «إنّا لِلّهِ» و مملوك حق اعتراض ندارد: «عَبدًا مَملوكًا لاّ يَقدِرُ على شَىء» (نحل/16،75)[45] استرجاع همچنين موجب دورى استرجاع كننده از سخنان نامناسب و شكايت و مانع وسوسه‌هاى شيطان يا موجب دلدارى و تسلّى قلب و كاهش حزن و اندوه مصيبت ديده[46] و همچنين اشتغال به‌كارى مستحب[47] و اظهار عقايد حق است. البته اين آثار در صورتى است كه استرجاع تنها زبانى نباشد، بلكه به معناى آن نيز توجه شود.[48]

منابع

احكام القرآن، جصاص; البرهان فى تفسير القرآن; تفسير اطيب البيان; تفسير روح البيان; تفسير العياشى; التفسيرالكبير; تفسير كنزالدقائق و بحرالغرائب; تفسير نور الثقلين; جامع‌البيان عن تأويل آى‌القرآن; الجامع لاحكام القرآن، قرطبى; جواهر الكلام فى شرح شرايع الاسلام; حاشية محى‌الدين شيخ‌زاده على تفسير البيضاوى; الدرالمنثور فى‌التفسير بالمأثور; روض‌الجنان و روح الجنان; الصحاح تاج اللغة و صحاح العربيه; الكافى;لغت‌نامه; مجمع‌البيان فى تفسيرالقرآن; مسكّن الفؤاد عند فقد الاحبة و الاولاد; مناقب آل‌ابى‌طالب; مواهب الرحمن فى تفسير القرآن، سبزوارى; الميزان فى تفسير القرآن; النهاية فى غريب الحديث والاثر.
اللّه‌مرادانصارى نيا، محمودگودرزى زاهدى



[26]. الصحاح، ج‌3، ص‌1216‌ـ‌1218; لغت نامه، ج‌2، ص‌1813.
[27]. جامع‌البيان، مج‌2، ج‌2، ص‌58‌ـ‌59; روض الجنان، ج‌2، ص241‌ـ‌242; النهايه، ج‌2، ص‌202.
[28]. كنزالدقائق، ج‌2، ص‌201.
[29]. روض‌الجنان، ج2، ص251; مناقب، ج‌2، ص‌138.
[30]. جامع‌البيان، مج‌2، ج‌2، ص‌57; مجمع البيان، ج‌1، ص‌437; الدرالمنثور، ج‌1، ص‌378‌ـ‌379.
[31]. روض‌الجنان، ج‌2، ص241; تفسير قرطبى، ج‌2، ص‌119; الدرالمنثور، ج‌1، ص‌377.
[32]. روضة‌الواعظين، ص‌423; روض الجنان، ج‌2، ص‌241; الدرالمنثور، ج‌1، ص‌380.
[33]. تفسير قرطبى، ج‌2، ص‌118; الدرالمنثور، ج‌1، ص‌381.
[34]. مسكن الفؤاد، ص‌99.
[35]. الميزان، ج‌1، ص‌353.
[36]. مجمع‌البيان، ج‌1، ص‌437; التفسيرالكبير، ج‌2، ص‌133‌ـ‌134.
[37]. مواهب‌الرحمن، ج‌2، ص194‌ـ‌195; اطيب‌البيان، ج‌2، ص262.
[38]. الكافى، ج‌2، ص‌92.
[39]. تفسير عياشى، ج‌1، ص‌69، ح 127; مجمع البيان، ج‌1، ص‌437.
[40]. تفسير عياشى، ج‌1، ص‌69، ح 128.
[41]. نورالثقلين، ج‌1، ص‌144; البرهان، ج‌1، ص‌362‌ـ‌363.
[42]. الدرالمنثور، ج‌1، ص‌378‌ـ‌379.
[43]. روح‌البيان، ج‌1، ص‌261; مواهب الرحمن، ج‌2، ص‌194.
[44]. جامع‌البيان، مج‌2، ج‌2، ص‌58.
[45]. اطيب البيان، ج‌2، ص‌260.
[46]. روح البيان، ج‌1، ص‌261.
[47]. احكام القرآن، ج‌1، ص‌134; جواهرالكلام، ج‌4، ص‌310.
[48]. الميزان، ج‌1، ص‌353; حاشيه شيخ زاده، ج‌2، ص‌395.

مقالات مشابه

مطالعة حوزه‌های معنایی «صبر» در آیات قرآن

نام نشریهمعارف قرآنی

نام نویسندهرضا امانی, زهرا عبادی, صدیقه رضایی

راهبرد «صبر» در تبليغ و رسالت حضرت محمد(ص)

نام نشریهمعارف قرآنی

نام نویسندهنبی‌الله صدری‌فر, سیدمحمدحسن موسوی فخر

مفهوم شناسی واژه صبر با تأکید بر شبکه معنایی این واژه در قرآن

نام نشریهکتاب قیم

نام نویسندهزهرا اکبری, حسین یوسفی آملی

صبر

نام نویسندهمحمد مؤذنی, محبوبه محجوب

نقش فضیلت اخلاقی صبر در بهداشت روان

نام نشریهراه تربیت

نام نویسندهمحمدمهدی صفورایی پاریزی

استعانت به صبر و نماز

نام نشریهپاسدار اسلام

نام نویسندهعبدالله جوادی آملی, محمدرضا مصطفی‌پور

صبر و شکیبایی

نام نشریهپاسدار اسلام

نام نویسندهعبدالله جوادی آملی

مفهوم صبر

نام نشریهرشد آموزش قرآن

نام نویسندهفاطمه امین الدوله