اُحُد/غزوه: نبردى ميان مسلمانان و مشركان، كنار كوه اُحُد
غزوه اُحُد، دهمين[1] و به قولى، نهمين[2] غزوه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود كه روز هفتم[3] يا نيمه[4] شوّال سال سوم هجرت، به وقوع پيوست. اين غزوه، از آن جهت به اين نام معروف شد كه در دامنه كوه اُحُد اتّفاق افتاد.در وجه نام‌گذارى اين كوه سرخ‌رنگ كه در شمال مدينه (4 كيلومترى مدينه) قرار دارد،[5] گفته شده: بر اثر جدايى‌اش از ديگر كوه‌هاى منطقه، اُحُد ناميده شده است.[6] برحسب روايات، چون خداوند بر كوه طور سينا تجلّى كرد، چند‌قطعه از آن جدا شد و در جاهاى گوناگون قرار‌گرفت كه يك قطعه از آن، كوه اُحُد در مدينه است.[7] در فضيلت آن نقل شده كه اُحُد، يكى از كوه‌هاى بهشت است. پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: اُحُد كوهى‌است كه ما را دوست دارد و ما او را دوست داريم.[8]
علّت وقوع جنگ احد، جبران شكست و انتقام مشركان از كشته شدگان خويش در غزوه بدر بود;[9] بدين جهت، تعدادى از سران قريش با ابوسفيان به گفتوگو نشستند و پيش‌نهاد كردند مال التّجاره‌اى كه سبب بروز جنگ بدر شده بود و در دارالندوه نگه‌دارى مى‌شد، براى تجهيز سپاهى نيرومند و انتقام‌گيرى به‌كار گرفته شود.[10] و آنان سخنورانى از قريش را جهت هم‌كارى ديگر قبايل عرب اعزام كردند[11] برحسب برخى روايات، در نكوهش كسانى‌كه مال خويش را براى مبارزه با اسلام در غزوه اُحُد دادند، اين آيه نازل شد[12]: «اِنَّ الَّذينَ كَفَروا يُنفِقونَ اَمولَهُم لِيَصُدّوا عَن سَبِيلِ اللّهِ فَسَيُنفِقونَها ثُمَّ تَكونُ عَلَيهِم حَسرَةً ثُمَّ يُغلَبونَ». (انفال/8، 36) ابوسفيان در جاى‌گاه ثائر (انتقام‌گيرنده)، فرماندهى سپاه را برعهده گرفت[13] و گريه بر كشتگان بدر* را ممنوع كرد[14] صفوان‌بن اميّه پيش‌نهاد كرد زنان را براى يادآورى كشته شدگان بدر و تحريك به خون‌خواهى، همراه خويش سازند.[15] به نظر برخى، بزرگان قريش از آن جهت زنان را همراه‌خود بردند كه از جنگ نگريزند; زيرا فرار با‌زنان دشوار و رها كردن آنان در ميدان جنگ ننگ بود.[16]
سپاه قريش به همراه ديگر قبايل عرب (مانند بنى‌كنانه و ثقيف و اهل تهامه)[17] مركّب از 3000[18] يا 5000[19] نفر كه 700 تن از آنان زره‌پوش بودند، همراه 200 اسب و 3000 شتر، آماده كارزار شد.[20] تعدادى از زنان قريش (از‌جمله هند* همسر ابوسفيان) اين سپاه را همراهى مى‌كردند.[21]
مسلمانان هنگامى از تصميم مشركان آگاه شدند كه آنان آماده حركت از مكّه بودند يا خارج شده بودند. عبّاس‌بن عبدالمطّلب عموى پيامبر(صلى الله عليه وآله)طىّ نامه‌اى محرمانه به‌وسيله مردى از بنى‌غفّار رسول خدا را از زمان حركت و توان نظامى قريش آگاه كرد. چون ابىّ‌بن كعب نامه را بر حضرت خواند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) از او خواست كه مضمون نامه را فاش نكند. با اين حال، چيزى نگذشت كه خبر حركت قريش در مدينه شايع شد. افزون بر پيك عبّاس، عمرو‌بن سالم خزاعى يا عدّه‌اى از بنى‌خزاعه كه هم پيمان رسول خدا بودند، حضرت را از حركت و توان نظامى قريش آگاه ساختند.[22]
سپاه قريش، پنجم[23] يا دوازدهم[24] شوّال در دامنه كوه اُحُد نزديك كوه عينين فرود آمد.[25] درباره اين‌كه چرا مشركان در جنوب مدينه كه بر سر راهشان بود، فرود نيامدند و شهر را دور زده، در شمال آن فرود آمدند، علّت خاصّى در تاريخ ذكر نشده است; امّا برخى، مدخل شهر مدينه را در آن زمان فقط از طريق شمال و از كنار كوه اُحُد دانسته‌اند[26] و به نظر برخى ديگر، قريش براى چراندن مركب‌هاى خود در كشت‌زارهايى معروف به عِرْض كه در شمال مدينه قرار دارد و صدمه زدن به مسلمانان، در شمال فرود آمدند.[27] پيامبر(صلى الله عليه وآله)حباب‌بن منذر را محرمانه براى ارزيابى از وضعيت دشمن به ناحيه اُحُد اعزام كرد. گروهى از اصحاب براى جلوگيرى از شبيخون دشمن، شب جمعه را به پاسدارى از مدينه به‌ويژه مسجد و خانه پيامبر(صلى الله عليه وآله)پرداختند.[28] روز جمعه، رسول خدا با مسلمانان درباره شيوه مقابله با دشمن مشورت كرد. بزرگان مهاجر و انصار موافق ماندن در مدينه بودند. عبداللّه بن اُبى با اين استدلال كه در كوچه‌هاى كم عرض مدينه بهتر مى‌توان با دشمن مقابله كرد، زنان و افراد ناتوان هم از بالاى بام‌ها و برج‌ها به ما كمك مى‌كنند، بر اين نظر اصرار داشت و تجربه جنگ‌هاى جاهلى را مؤيّد نظر خويش مى‌دانست كه هرگاه از شهر بيرون رفته‌ايم، شكست خورده‌ايم;[29] امّا گروهى ديگر، رويارويى با دشمن در بيرون مدينه را پيش‌نهاد مى‌كردند. طرف‌داران اين نظريّه، گروهى از جوانان و كسانى‌كه توفيق شركت در غزوه بدر را نداشتند و گروهى از بزرگ‌سالان چون حمزه (عموى پيامبر(صلى الله عليه وآله)) و سعدبن عباده و نعمان‌بن مالك بودند; با اين استدلال كه باقى ماندن در شهر، بر ضعف و ترس مسلمانان حمل و سبب گستاخى مشركان مى‌شود و در جاهليّت هرگاه به ما حمله مى‌كردند و ما در شهر مى‌مانديم تا زمانى كه بيرون از شهر با آن‌ها نمى‌جنگيديم، طمعشان از ما قطع نمى‌شد.[30]
سيره‌نويسان اتّفاق نظر دارند كه نظر پيامبر(صلى الله عليه وآله)در ابتدا، ماندن در شهر بود[31] و بر اساس خوابى كه ديده بود، خروج از مدينه را نمى‌پسنديد.[32] در نقل‌هاى تاريخى، در اين‌كه آيا ماندن در شهر، وحى الهى يا نظر شخصى رسول خدا بوده، اشاره‌اى نشده است و خود حضرت هم بر عقيده خويش به‌صورت دستور الهى و وحيانى بودن آن اصرار نكرده است و بعيد مى‌نمايد كه اگر چنين بود، آن را ابراز نمى‌كرد.[33]
سرانجام پيامبر(صلى الله عليه وآله) به جهت اصرار مسلمانان[34] و احترام به نظر اكثريّت[35]، نظريّه خروج از مدينه را پذيرفت و پس از اقامه نماز جمعه، مسلمانان را موعظه و به جهاد امر كرد و پيروزى آنان را در گرو صبر دانست;[36] آن‌گاه لباس رزم پوشيده، آماده حركت به‌سوى اُحُد شد. آنان كه بر خروج از مدينه اصرار داشتند; گفتند شايسته نيست خلاف رأى پيامبر(صلى الله عليه وآله) عمل كنيم. حضرت فرمود: هنگامى كه پيامبرى لباس رزم بپوشد شايسته نيست آن را بيرون آورد، مگر آن كه با دشمنى بجنگد.[37]
رسول خدا(صلى الله عليه وآله) عبداللّه‌بن مكتوم را جانشين خود در مدينه قرار داد[38] و با 1000 نفر از مهاجر و انصار كه 100 تن از آنان زره پوشيده بودند،[39] ره‌سپار اردوگاه اُحُد شد.
مورّخان، زمان حركت سپاه اسلام را پس از اقامه نماز جمعه و عصر دانسته‌اند;[40] در‌حالى‌كه آيه «و‌اِذ غَدَوتَ مِن اَهلِكَ تُبَوِّئُ المُؤمِنينَ مَقـعِدَ لِلقِتالِ واللّهُ سَميعٌ عَليم» (آل‌عمران/3،121)، با توجّه به كلمه «غَدَوتَ» دلالت دارد كه حركت پيامبر(صلى الله عليه وآله)صبحگاهان بوده است. وجه جمع آيه با نظر مورّخان به اين است كه گفته شود: پيامبر(صلى الله عليه وآله)جهت مشورت با اصحاب و مشخّص كردن محلّ جنگ[41] يا انتخاب اردوگاه جنگى در دامنه كوه اُحُد، صبحگاهان از خانه بيرون رفت و خروج حضرت با سپاهيانش به‌سوى اُحُد، پس از نماز جمعه بود يا اين‌كه گفته شود: كلمه (غداة) در اين‌جا به‌معناى مطلق خروج (در هر ساعتى از روز) است; چنان‌كه (رواح) مطلق بازگشت به‌شمار مى‌رود.[42]
سپاه اسلام در مسير اُحُد به منطقه شيخان فرود آمد. رسول خدا از سپاهيانش بازديد كرد. و نوجوانانى را كه در سپاه بودند، به جز رافع‌بن خديج كه تيراندازى ماهر و سمرة‌بن جندب كه نوجوانى چابك بودند، به مدينه بازگرداند[43] و هنگامى كه متوجّه حضور هم پيمانان يهودى عبداللّه* بن اُبى شد، فرمود: براى جنگ با مشركان نبايد از مشركان كمك گرفت.[44] عبداللّه ابن اُبى با گروهى از پيروانش در گوشه‌اى جدا از مسلمانان منزل گزيدند.[45] سپاه اسلام، نيمه‌هاى شب[46] از مسيرى به‌سوى اُحد حركت كرد كه به مشركان برنخورد.[47]در‌حالى‌كه مشركان در دامنه كوه اُحد مستقر بودند، مسلمانان از نزديك آنان (سمت چپ) عبور كردند و به‌سوى كوه اُحُد بالا رفتند و در شعبى از آن در لبه وادى فرود آمدند.[48] رسول خدا در‌حالى‌كه مشركان را مشاهده مى‌كرد، دستور داد بلال اذان بگويد تا مسلمانان نماز صبح را اقامه كنند. عبداللّه‌بن‌اُبى به اين بهانه كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)با پيش‌نهاد او مخالفت و از رأى جوانان پيروى كرده[49] يا به جهت پذيرفته نشدن هم‌پيمانان يهودى او در جنگ،[50] به همراه طرفدارانش (حدود 300 نفر) از بين راه[51] يا از اُحد[52] به مدينه بازگشت و بدين ترتيب، سپاه اسلام به 700 نفر كاهش يافت.[53] عبداللّه بن اُبى در توجيه بازگشت خود چنين مى‌گويد[54]: جنگى در كار نيست. اگر جنگى بود، ما همراه شما مى‌مانديم: «و‌قِيلَ لَهُم تَعالَوا قـتِلوا فى سَبيلِ اللّهِ اَوِ ادفَعوا قالوا لَو‌نَعلَمُ قِتالاً لاَتَّبَعنـكُم...». (آل‌عمران/3،167)
پيامبر(صلى الله عليه وآله) سپاه خود را به‌گونه‌اى استقرار داد كه كوه اُحد پشت سر و مدينه در مقابل و كوه عينين (جبل‌الرماة) در سمت چپ مسلمانان قرار داشت. اين در‌حالى بود كه مشركان در برابر مسلمانان و مدينه پشت سر آن‌ها قرار گرفته بود.[55] حضرت، سربازانش را به تقوا سفارش كرد و از اختلاف با يك‌ديگر برحذر داشت و آن روز را براى كسانى‌كه يقين و صبر را پيشه سازند، روز پاداش دانست،[56] آن‌گاه پرچم سپاه اسلام را به مصعب*بن عمير[57] و بر حسب بعضى نقل‌ها به على‌بن ابى‌طالب سپرد.[58] رسول خدا از آن بيم داشت كه سواره نظام دشمن سپاه اسلام را (از حد فاصل كوه عينين و اُحد) دور بزند و از پشت سر هجوم‌آورد;[59] ازاين‌رو، عبداللّه*بن جبير را به همراه 50نفر بر كوه عينين گماشت[60] و به آن‌ها فرمود: اگر ما دشمن را شكست داديم و به لشكرگاهش وارد شديم يا ديديد، كشته شديم، شما اين مكان را رها نكنيد.[61]
فرمانده قريش هم به اهمّيّت اين محل آگاهى داشت; بدين جهت به فرمانده جناح راست مشركان و خالد*بن وليد به همراه 200 نفر سواره نظام مأموريّت داد تا با آغاز جنگ و در زمان مناسب از پشت سر به مسلمانان حمله كند.[62]
سپاه مشركان در برابر مسلمانان صف‌آرايى كرده بود، و فرماندهى جناح راست را خالدبن وليد و جناح چپ را عكرمة*بن ابى‌جهل برعهده داشت و پرچمدار آنان، طلحة*بن ابى‌طلحه بود.[63] زنان قريش با خواندن اشعار حماسى، مردان را به جنگ تشويق مى‌كردند.[64] پيامبر(صلى الله عليه وآله) با شنيدن اشعار آن‌ها فرمود: خدايا! از تو كمك مى‌خواهم و به تو پناه مى‌برم و در راه تو مى‌جنگم. خداوند مرا كفايت مى‌كند و او نيكو وكيلى است: «اللّهمّ بك اَحُول و بِكَ اَصول و فيك اُقاتل حسبى اللّه و نعم الوكيل».[65]ابوعامر* راهب كه در آغاز هجرت به مشركان پناهنده شده بود و وعده هم‌كارى قومش در مدينه را در اين جنگ داده بود، ميان دو سپاه قرار گرفت و اوسيان را به هم‌كارى با خويش فرا‌خواند كه سنگ پرانى بين دو سپاه آغاز شد و اين نخستين برخورد دو سپاه با يك‌ديگر بود.[66]
طلحة‌بن ابى‌طلحه (پرچمدار قريش)، نخستين كسى بود كه مبارز طلبيد و به‌دست على*(عليه السلام) كشته شد[67] و بر حسب بعضى نقل‌ها، 9 نفر از بنى‌عبدالدار و اسود غلام عبدالدار يكى پس از ديگرى پرچم را به‌دست گرفتند و به‌دست على(عليه السلام)كشته شدند و پرچم مشركان بر زمين افتاد.[68] پس از كشته شدن پرچم‌داران قريش (اصحاب لواء) رزمندگان اسلام در مدّتى كوتاه سپاه قريش را درهم شكستند و مشركان گريختند و فرياد زنانشان بلند شد[69] نسطاس غلام صفوان كه در لشكرگاه قريش بود، مى‌گويد: مسلمانان تا آن جا پيش رفتند كه وى را به اسارت گرفته و اموال لشكرگاه را تصاحب كردند. در اين ميان، خالدبن وليد چند بار به ميسره سپاه اسلام هجوم‌برد كه هر بار، تيراندازان جبل الرماة او را به عقب‌نشينى واداشتند.[70]
حمله دشمن از كمين‌گاه:
آن‌چه سبب شد در اين مرحله از جنگ، اوضاع به نفع مشركان تغيير يابد، اين بود كه مسلمانان به جاى تعقيب دشمن تا پيروزى نهايى به دنبال جمع‌آورى غنايم رفتند و مهم‌تر اين‌كه بسيارى از پاسداران كوه عينين به همين منظور سنگر حساس خويش را ترك كردند.[71]خالدبن وليد كه از دور جبل‌الرماة را زير نظر داشت، با مشاهده تيراندازان به آن‌ها حمله كرد و عبداللّه‌بن جبير و يارانش را كه كم‌تر از 10 نفر بودند،[72] به شهادت رساند و از پشت سر به مسلمانان حملهور شد. وضعيّت سپاه اسلام به‌گونه‌اى آشفته شد كه مسلمانان به يك‌ديگر شمشير مى‌زدند و يك‌ديگر را مجروح مى‌ساختند.[73]در اين ميان، عامل ديگرى كه سبب تقويت روحيّه دشمن شد، برافراشته شدن پرچم قريش به‌دست عمره، دختر علقمه بود كه باعث شد سربازان شكست خورده قريش، دوباره به ميدان جنگ باز‌گردند.[74]
شايعه قتل پيامبر(صلى الله عليه وآله):
عبداللّه‌بن قمئه (قميئه) مصعب‌بن عمير را كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله)دفاع مى‌كرد، به شهادت رساند و چنين پنداشت كه حضرت را به شهادت رسانده است و با صداى بلند گفت: محمّد را كشتم[75] و بنابر نقلى، ابليس از بالاى كوه اُحُد با صداى بلند گفت: محمّد كشته شد.[76] انتشار قتل پيامبر(صلى الله عليه وآله) به همان اندازه كه به بت‌پرستان روحيّه داد، در مسلمانان تزلزل ايجاد كرد و سبب شد كه از ميدان جنگ بگريزند و علّت سستى و فرارشان را شايعه قتل رسول‌خدا بيان كنند و حتّى بعضى از آنان به فكر بازگشت به دين پيشين خود و گرفتن امان‌نامه از ابوسفيان* بودند. خداوند در پاسخ[77] به آن‌ها فرمود: محمّد هم‌چون پيامبران گذشته است. آيا اگر او بميرد يا كشته شود، از عقيده خود بازمى‌گرديد: «وما مُحَمَّدٌ اِلاّ رَسولٌ قَد خَلَت مِن قَبلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِن ماتَ اَو قُتِلَ انقَلَبتُم عَلى اَعقـبِكُم». (آل‌عمران/3، 144)انس*بن نضر، آنان را كه از جنگ دست كشيده بودند، خطاب كرد كه اگر محمّد كشته شده، خداى‌محمد كه كشته نشده است. براى هدفى كه او جنگيد، بجنگيد و خود جنگيد تا به شهادت رسيد.[78] آشفتگى در سپاه اسلام به‌گونه‌اى بود كه محمدبن‌مَسلَمه مى‌گويد: با چشم خود ديدم و با‌گوشم شنيدم كه رسول خدا فلان شخص و فلان شخص را كه از كوه بالا مى‌رفتند، صدا‌مى‌زد كه من محمد هستم; امّا آن‌ها به او توجّه نكردند.[79]«اِذ تُصعِدونَ و لا‌تَلوونَ عَلى اَحَد والرَّسولُ يَدعوكُم فِى اُخركُم». (آل‌عمران/3، 153)
پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه خود در اين پيكار به شديدترين وجه با دشمن مى‌جنگيد،[80] و در‌حالى‌كه مجروح بود و خون از صورتش مى‌ريخت، مى‌فرمود: چگونه رستگار شوند مردمى كه صورت پيامبرشان را به خون آغشتند; در‌حالى‌كه او آن‌ها را به خدا دعوت مى‌كند.[81] آيه128 آل‌عمران/3 به پيامبر(صلى الله عليه وآله)دلدارى مى‌دهد كه تو مسؤول هدايت آن‌ها نيستى; بلكه فقط به تبليغ آن‌ها موظّف هستى: «لَيسَ لَكَ مِنَ الاَمرِ شَىءٌ اَو يَتوبَ عَلَيهِم...».
در اين روز، كسى كه صورت حضرت را مجروح ساخت، عبداللّه‌بن قمئه، و كسى كه دندانش را شكست، عتبة‌بن ابىوقّاص بود.[82]
فداكارى على(عليه السلام):
بر حسب بعضى نقل‌ها، در روز اُحُد، همه مسلمانان به جز تعداد اندكى ميدان جنگ را رها كردند[83] كه در نام آن‌ها جز على(عليه السلام)اختلاف است. به نوشته ابن‌اثير، على بن‌ابى‌طالب پس از كشتن پرچم‌داران قريش، چندين بار به فرمان رسول‌خدا به صف مشركان حمله كرد و شمارى از آنان را كشته، بقيه را پراكنده كرد.[84]فداكارى حضرت نقش بسزايى در حفظ جان پيامبر(صلى الله عليه وآله)داشت تا آن‌جا كه در اين جنگ، 70 زخم بر پيكرش وارد شد.[85] وى در پايان جنگ از شمشير خميده و خون‌آلودش به نيكى ياد مى‌كند[86] و برحسب بعضى نقل‌ها هنگام جنگ، شمشيرش شكست و پيامبر(صلى الله عليه وآله)شمشير خويش، ذوالفقار را به على(عليه السلام)داد[87] و هركس از مشركان كه به پيامبر(صلى الله عليه وآله)حمله مى‌كرد، به‌وسيله على(عليه السلام)دفع مى‌شد. به فرموده امام صادق(عليه السلام)پيامبر(صلى الله عليه وآله)جبرئيل را بين آسمان و زمين مشاهده كرد كه مى‌گفت: «لاسيف اِلاّ ذوالفقار و لا فتى اِلاّ علىّ»; پس امين وحى نازل شد و گفت: اى رسول خدا! اين نهايت فداكارى است. پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: على از من است و من از على هستم و جبرئيل افزود: من از هر دوى شما‌هستم.[88]حركت به‌سوى دامنه اُحُد:
هنگامى كه شعله جنگ فروكش كرد و از حملات دشمن كاسته شد، پيامبر به همراه جمعى از اصحاب به دامنه كوه اُحد پناه بردند. گروهى از اصحاب كه با ديدن وى خوش‌حال شدند و به‌سبب فرارشان از جنگ، ابراز شرمندگى كردند، مورد سرزنش حضرت قرار گرفتند.[89]ابىّ‌بن خلف كه بارها در مكّه پيامبر را به مرگ تهديد مى‌كرد و حضرت در پاسخ مى‌فرمود: ان شاء اللّه من تو را خواهم كشت، در دامنه كوه اُحد به پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفت: نجات نيابم اگر تو نجات يابى. اصحاب خواستند او را بكشند كه خود حضرت با نزديك شدن ابىّ*بن خلف نيزه‌اى به سويش پرتاب كرد. نيزه بر گردنش (فاصله بين كلاه‌خود و زره) اصابت كرد و بر زمين افتاد.[90] بنابر نقلى، آيه «وما رَمَيتَ اِذ رَمَيتَ و لـكِنَّ اللّهَ رَمى...» (انفال/8، 17) در اين‌باره نازل شده است.[91]
مثله كردن شهيدان:
زنان قريش كه ميدان جنگ را از رزمندگان اسلام خالى ديدند، براى انتقام بيش‌تر، پيكر شهيدان را مُثله كردند. اين عمل آن‌قدر زشت و ننگين بود كه حتّى ابوسفيان هم از دستور دادن به آن برائت جست.[92] هند، همسر ابوسفيان شكم حمزه را پاره كرد; جگر او را بيرون آورد و به دندان گرفت.[93]زنان مسلمان در اُحُد:
در پيكار اُحُد، شمارى از زنان مسلمان جهت مداواى مجروحان و تعدادى جهت امدادرسانى به رزمندگان اسلام حضور داشتند و هنگامى كه جان رسول خدا را در خطر ديدند، مردانه از او دفاع كردند. برحسب بعضى روايات در روز اُحُد 14 زن از‌جمله آن‌ها فاطمه*(عليها السلام) دختر رسول خدا آب و غذا به جبهه حمل مى‌كردند و به مجروحان تشنه آب مى‌نوشاندند و آن‌ها را مداوا مى‌كردند،[94] فاطمه(عليها السلام)با دست خويش خون از صورت رسول خدا پاك مى‌كرد و با آبى كه على(عليه السلام) از مهراس (آبى در كوه‌اُحُد) آورده بود، زخم‌هاى پدر را مى‌شست.[95]زنان ديگرى چون اُمّ ايمن و عايشه و امّ سليم و حمنه، دختر جحش، بدين منظور در جبهه نبرد حاضر شده بودند.[96] نُسيبه دختر كعب (اُمّ عَماره*) كه در روز اُحُد شاهد فرار سپاه اسلام بود، نقل مى‌كند: تعداد كسانى‌كه از رسول خدا دفاع مى‌كردند، از 10نفر كم‌تر بودند كه من و شوهر و دو فرزندم از‌جمله آن‌ها بوديم. فداكارى او در حفظ جان رسول خدا به‌گونه‌اى بود كه به فرموده حضرت، به هر سو كه مى‌نگريستم، اُمّ عمارة را مى‌ديدم كه از من دفاع مى‌كرد[97] تا آن‌جا كه جراحت‌هاى بسيارى بر او وارد شد و حضرت فرمود: مقام نُسيبه امروز جاى‌گاهى بهتر از فلان و فلان است و نقل شده است كه هنگام وفات، 13 زخم بر تن داشت.[98]
لحظات پايانى جنگ:
ابوسفيان به كنار كوه و نزديك شِعْبى كه رسول خدا و يارانش در آن بودند آمد و گفت: يا محمّد! جنگ و پيروزى به نوبت است. روزى به جاى روز بدر. حضرت به مسلمانان فرمود: به او پاسخ دهند كه ما با شما مساوى نيستيم. كشته‌هاى ما در بهشت و كشته‌هاى شما در جهنّم هستند. ابوسفيان گفت: «إنّ لنا العُزّى و لا عُزّى لكم». پيامبر فرمود: «اللّه مولانا و لا مولى لكم». ابوسفيان گفت: «اُعل هُبل اُعل هُبل». پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: «اللّه أَعلى و‌أجلّ».[99]ابوسفيان هنگام بازگشت، گفت: وعده ما و شما در بدر، سال آينده است.[100]حركت مشركان به‌سوى مكّه:
سپاه قريش كه از پيروزى سرمست بود، با به جاى گذاشتن 22 كشته[101] با سرعت به‌سوى مكّه حركت كرد. مسلمانان خوف آن را داشتند كه مشركان به مدينه* هجوم ببرند; ازاين‌رو پيامبر(صلى الله عليه وآله)به على(عليه السلام)فرمود در پى آنان برو. اگر شتران خود را سوار شدند و اسب‌ها را يدك كشيدند، آهنگ مكّه كرده‌اند و اگر بر اسب‌ها سوار‌شدند و شترها را پيش راندند، آهنگ مدينه دارند. در اين صورت به خدا سوگند! در همان مدينه با آنان مى‌جنگم. على(عليه السلام) پس از بازگشت گزارش داد كه آن‌ها بر شترها سوار شدند و راه مكّه در پيش گرفتند.[102]خاك‌سپارى شهيدان:
مسلمانان براى اطّلاع از هم‌رزمان خويش و دفن شهيدان به ميدان نبرد بازگشتند. در اين روز، 70[103] تن از سپاه اسلام به شهادت رسيده بودند و تعداد بسيارى مجروح‌شدند.رسول خدا با همراهانش بر پيكر شهيدان نماز گزارد و مسلمانان را از حمل پيكر شهيدان به مدينه نهى كرد و هنگام خاك‌سپارى آن‌ها فرمود: بنگريد هر كدام از اين شهيدان كه بيش‌تر حافظ قرآن است، پيكرش را در قبر جلوتر از ديگران قرار‌دهيد.[104] در اين پيكار، بزرگانى چون حمزه، عموى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مُصعب‌بن عمير، سعد*بن ربيع، عبداللّه‌بن جحش، عمرو*بن جموح، عبداللّه‌بن جبير، حنظله* غسيل‌الملائكه و ... به شهادت رسيدند.[105]
پس از غزوه اُحُد، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) سالى يك بار به زيارت قبور شهيدان اُحُد مى‌رفت. هنگامى كه به وادى اُحُد مى‌رسيد با صداى بلند خطاب به آنان مى‌فرمود: «السلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى‌الدار». به اين سيره، خلفاى بعدى و بسيارى از صحابه عمل مى‌كردند و حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام)هر دو سه روز يك‌بار به زيارت شهيدان اُحُد مى‌رفت.[106]
پى‌آمدهاى شكست اُحُد
1. مشركان كه پس از پيروزى احساس غرور مى‌كردند، تصميم گرفتند از بين راه مدينه باز‌گردند و براى هميشه به حيات اسلام (به‌ويژه شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)) خاتمه دهند كه به غزوه حمراء الاسد انجاميد.[107](=>حمراءالاسد/ غزوه)2. يهوديان مدينه مى‌پنداشتند كه توان نظامى مسلمانان پس از شكست اُحُد كاهش يافته است; بدين جهت درصدد شورش در مدينه برآمدند.[108] (=>بنى‌نضير)
3. اقتدار مسلمانان ميان قبايل خارج از مدينه متزلزل شده بود تا جايى كه آن‌ها درصدد معارضه با مسلمانان برآمدند.[109]
4. جوّسازى منافقان برضدّ مسلمانان در مدينه و اين‌كه علّت شكست اُحُد را مخالفت پيامبر(صلى الله عليه وآله) با نظر عبداللّه‌بن ابىّ معرفى كردند.[110]
از پى‌آمدهاى مثبت اين شكست، جدايى صف مؤمنان از منافقان است[111] كه قرآن هم بدان اشاره كرده است: «وما اَصـبَكُم يَومَ التَقَى الجَمعانِ فَبِاِذنِ اللّهِ و لِيَعلَمَ المُؤمِنِين * و لِيَعلَمَ الَّذينَ نافَقوا...». (آل‌عمران/3، 166ـ167)
مباحث قرآنى اُحُد:
قرآن در آيات متعدّدى از سوره آل‌عمران/3 به ابعاد گوناگون غزوه اُحُد پرداخته است. به گفته عبدالرحمن عوف، اگر كسى بخواهد درباره جنگ اُحد آگاه شود، آيه120 به بعد آل‌عمران/3 را بخواند. با اين كار گويا در اين جنگ حاضر بوده است.[112] به گفته محمد‌بن اسحاق، 60 آيه از سوره آل‌عمران به جنگ اُحُد اختصاص دارد.[113] اين آيات لحن نكوهش دارد و مؤمنان را به‌سبب سستى در جنگ و ضعف در اراده سرزنش كرده است.[114] افزون بر آيات سوره آل‌عمران، آيات ديگرى نيز چون آيه17 و 36ـ37 انفال/8; 126ـ127 نحل/16 و 62 نور/24 هم درباره غزوه اُحد نازل شده است.[115] شمارى از اين آيات به صراحت به وقايع اُحد پرداخته است و برخى به‌طور غير صريح و به نكاتى كلّى اشاره دارد در اين آيات به موضوعاتى چون تهديد و نكوهش مشركان، سرزنش منافقان، وعده پيروزى و يارى مؤمنان، عوامل شكست در جنگ، شايعه قتل رسول خدا، هشدار به مؤمنان، دلدارى به مؤمنان، مثله كردن شهيدان، مقام شهيدان، و آرامش پس از جنگ پرداخته است.تهديد و نكوهش مشركان:
مشركان قريش كه از ابتداى بعثت با رسول خدا مخالفت مى‌كردند و همواره مسلمانان را آزار مى‌دادند، در آيات متعدّدى از‌جمله آيات مربوط به غزوه اُحُد مورد عتاب و سرزنش خداوند قرار گرفتند:«لِيَقطَعَ طَرَفـًا مِنَ الَّذينَ كَفَروا اَو يَكبِتَهُم فَيَنقَلِبوا خائِبين».[116](آل‌عمران/3، 127) در اين آيه، مشركان به عذاب و ذلّت دنيايى تهديد شده‌اند و در آيه151 آل‌عمران/3 مى‌فرمايد: به زودى در دل‌هاى كافران به‌سبب مشرك شدنشان بيم و هراس افكنيم: «سَنُلقى فى قُلُوبِ الَّذينَ كَفَروا الرُّعبَ بِما اَشرَكوا بِاللّهِ...» و در آيات بعدى، خداوند به مشركان هشدار مى‌دهد كه مهلت يافتن آنان نه به جهت حقّانيّت است; بلكه فرصت يافتن براى افزايش گناهان و در نتيجه گرفتارى به عذاب خوار‌كننده است: «و‌لا‌يَحسَبَنَّ الَّذينَ كَفَرُوا اَنَّما نُملى لَهُم خَيرٌ لاَِنفُسِهِم اِنَّما نُملى لَهُم لِيَزدادُوا اِثمـًا و لَهُم عَذابٌ مُهِين». (آل‌عمران/3، 178)از سوى ديگر، خداوند عذاب بزرگ قيامت را به آنان يادآورى مى‌كند: «اِنَّ الَّذينَ اشتَرَوُا الكُفرَ بِالايمـنِ لَن يَضُرُّوا اللّهَ شيــًا و لَهُم عَذابٌ اَليم». (آل‌عمران/3، 177)
منافقان در جنگ:
يكى از آثار مهمّ جنگ اُحُد جدا شدن صف مؤمنان از منافقان بود كه در آيات قرآن بدان تصريح شده است: «و‌ما‌اَصـبَكُم يَومَ التَقَى الجَمعانِ فَبِاِذنِ اللّهِ و لِيَعلَمَ المُؤمِنِين * و لِيَعلَمَ الَّذينَ نافَقوا...». (آل‌عمران/3، 166ـ167) نفاق عبداللّه‌بن اُبى در هجرت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به مدينه ريشه دارد; زيرا اوس و خزرج پيش از هجرت مصمّم بودند او را فرمانرواى خود كنند; امّا با حضور رسول خدا(صلى الله عليه وآله)در مدينه و پيمان با او، اين تصميم خود به خود از ميان رفت[117] و غزوه اُحُد باعث شد كه او و طرفدارانش به‌طور آشكار در برابر تصميم رسول‌خدا(صلى الله عليه وآله) به مخالفت برخيزند و مورد خشم و غضب الهى قرار گيرند[118]: «اَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضونَ اللّهِ كَمَن باءَ بِسَخَط مِنَ اللّهِ و مَأوهُ جَهَنَّمُ...». (آل‌عمران/3،162) خداوند در آيه ديگر مخالفت آن روز عبدالله بن اُبى و طرفدارانش را به كفر، نزديك‌تر تا به ايمان مى‌داند و از آنان به‌صورت كسانى‌كه به زبان چيزى مى‌گويند كه در دل بدان معتقد نيستند ياد مى‌كند: «...هُم لِلكُفرِ يَومَئِذ اَقرَبُ مِنهُم لِلايمـنِ يَقولونَ بِاَفوهِهِم ما لَيسَ فى قُلوبِهِم واللّهُ اَعلَمُ بِما يَكتُمون» [119]. (آل‌عمران/3، 167) كارشكنى منافقان، افزون بر كاهش يك سوم از سپاه اسلام،[120] سبب ترديد و سستى در برخورد با منافقان در قسمتى ديگر از سپاه اسلام شد: «فَما لَكُم فِى المُنـفِقينَ فِئَتَينِ...» (نساء/4،88)[121] كه اگر لطف خداوند به مؤمنان نبود، آنان نيز با پيامبر(صلى الله عليه وآله)مخالفت مى‌كردند.[122] خداوند در اين باره مى‌فرمايد: «اِذ‌هَمَّت طَـائِفَتانِ مِنكُم اَن تَفشَلا واللّهُ ولِيُّهُما». (آل‌عمران/3،122) اين دو طايفه، بنوسلمه و بنوحارث از انصار يا طايفه‌اى از انصار و طايفه‌اى از مهاجران بودند.[123] به گفته طبرى آن‌چه سبب سستى و تصميم به بازگشت اين دو طايفه شد، ضعف ايمان يا نفاق آن‌ها نبود; بلكه بازگشت عبدالله‌بن اُبى و سخنان وى بود.[124]تبليغات سوء آنان حتّى پس از خاتمه جنگ نيز ادامه داشت و مسلمانان را سرزنش مى‌كردند كه اگر در اين جنگ از ما پيروى مى‌كرديد، شكست نمى‌خورديد و كشته نمى‌داديد. خداوند در پاسخ به آنان مى‌فرمايد: اگر راست مى‌گوييد، مرگ را از خودتان دور كنيد: «قُل فَادرَءوا عَن اَنفُسِكُمُ المَوتَ اِن كُنتُم صـدِقين». (آل‌عمران/3،168) تبليغات منافقان چه بسا باعث ضعف و تزلزل در عقيده بعضى از مسلمانان شده بود; بدين جهت، خداوند مسلمانان را از پيروى آنان برحذر داشت; زيرا سبب بازگشت از دينشان مى‌شود: «يـاَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا اِن تُطيعوا الَّذينَ كَفَروا يَرُدّوكُم عَلى اَعقـبِكُم فَتَنقَلِبوا خـسِرين». (آل‌عمران/3،149) به فرموده على(عليه السلام)مقصود از كافران در اين آيه منافقانند كه روز اُحُد به مؤمنان گفتند: به دين پيش و ميان برادران خود باز‌گرديد.[125]
وعده يارى و پيروزى در جنگ:
از برخى آيات استفاده مى‌شود كه خداوند، پيش از اُحُد به مسلمانان وعده يارى و پيروزى در اين جنگ را داده بود[126] و تا آن زمان كه مؤمنان از دستورهاى پيامبر(صلى الله عليه وآله)پيروى مى‌كردند، به وعده خويش وفا كرد;[127] امّا سستى و نافرمانى مسلمانان باعث تغيير سرنوشت جنگ شد: «و‌لَقَد صَدَقَكُمُ اللّهُ وعدَهُ اِذ تَحُسّونَهُم بِاِذنِهِ حَتّى اِذا فَشِلتُم و تَنـزَعتُم فِى الاَمرِ و عَصَيتُم مِن بَعدِ ما اَركُم ما تُحِبّونَ مِنكُم مَن يُريدُ الدُّنيا ومِنكُم مَن يُريدُ الأخِرَةَ...». (آل‌عمران/3،152) به گفته مشهور مفسّران، خداوند تا آن هنگام كه پاسداران كوه عينين سنگرشان را رها نكردند، به وعده‌اش عمل كرد.[128]درباره اين‌كه خداوند در كجا به مسلمانان چنين وعده‌اى داده چند نظر است:
1. از آيات متعدّدى استفاده مى‌شود كه خداوند، مؤمنان و كسانى‌كه او را يارى كنند، يارى مى‌كند. (محمد/47،7; حج/22، 40 و...)[129]
2. رسول خدا پيش از جنگ، به مسلمانان وعده پيروزى داده بود و وعده رسول خدا، همان وعده الهى است.[130]
3. خداوند پيش از جنگ با نازل كردن آياتى بر پيامبرش، به مؤمنان در اين جنگ وعده يارى داده بود. برحسب بعضى نقل‌ها، آن هنگام كه مؤمنان مشركان را مشاهده كردند، به پيامبر گفتند: آيا خداوند ما را در اين جنگ يارى نمى‌كند آن‌طور كه در غزوه بدر كمك كرد؟ حضرت فرمود[131]: «...اَلَن يَكفِيَكُم اَن يُمِدَّكُم رَبُّكُم بِثَلـثَةِ ءالـف مِّنَ المَلـئِكَةِ مُنزَلين» (آل‌عمران/3،124)، و همچنين در آيه125 خداوند به مؤمنان وعده يارى و كمك داده است به شرط آن‌كه تقوا و صبر را پيشه كنند[132]:«بَلى اِن تَصبِروا و تَتَّقوا و يَأتوكُم مِن فَورِهِم هـذا يُمدِدكُم رَبُّكُم بِخَمسَةِ ءالـف مِنَ المَلـئِكَةِ...». به گفته بعضى از مفسّران وعده يارى خداوند به‌وسيله ملائكه در اين آيات به غزوه اُحُد مربوط است; امّا از آن‌جا كه مسلمانان از جنگ گريختند، خداوند به آن‌ها كمك‌نكرد.[133]
برحسب نقلى ديگر فقط وعده يارى به‌وسيله5000 فرشته در آيه125 آل‌عمران به اُحد مربوط است و وعده يارى به‌وسيله 3000 فرشته به غزوه بدر ارتباط دارد.[134]
گرچه وعده يارى مؤمنان به‌وسيله ملائكه در اُحد از آيات استفاده مى‌شود، به گفته ابن‌عبّاس، ملائكه* جنگ نكردند، مگر در غزوه بدر.[135] از طرفى ديگر، عدم نزول ملائكه در اُحد مورد اتّفاق مفسّران نيست. به گفته مجاهد، ملائكه در اُحد نازل شدند; امّا نجنگيدند.[136] در اين خصوص، به رواياتى هم استشهاد شده است.
عوامل شكست در جنگ:
غزوه اُحد كه نمادى از رويارويى جبهه حق با باطل بود، در يك طرف مسلمانان به همراه رسول خدا، و در طرف مقابل، مشركان بودند. پس از اُحُد اين پرسش در بين آنان بود كه چرا ما شكست خورديم[137]: «قُلتُم اَنّى هـذا= گفتيد: اين [شكست]از كجا است» (آل‌عمران/3،165). خداوند در پاسخ به آنان، خود مسلمانان را عامل شكست در جنگ بيان مى‌كند: «قُل هُوَ مِن عِندِ اَنفُسِكُم» (آل‌عمران/3،165); سپس در آيات ديگر، كيفيّت عامل شكست بودن مسلمانان را بيان مى‌كند.1. قرآن مهم‌ترين عامل شكست را مخالفت با دستور پيامبر و سستى و اختلاف در امور جنگ بيان مى‌كند: «حَتّى اِذا فَشِلتُم وتَنـزَعتُم فِى الاَمرِ وعَصَيتُم مِن بَعدِ ما اَركُم ما تُحِبّونَ مِنكُم مَن يُريدُ الدُّنيا ومِنكُم مَن يُريدُ الأخِرَةَ» [138] (آل‌عمران/3،152). بسيارى از تيراندازان كوه عينين كه درباره ترك سنگرشان با يك‌ديگر اختلاف كردند، از آن بيم داشتند كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)غنايم را تقسيم نكند و هركس هرچه به‌دست آورده، از آنِ خودش باشد; بدين جهت سنگر خويش را رها كردند كه خداوند در پاسخ به آنان پيامبران را از هر گونه خيانتى مبرّا مى‌سازد[139]: «و‌ما‌كانَ لِنَبِىّ اَن يَغُلَّ و مَن يَغلُل يَأتِ بِما غَلَّ يَومَ القِيـمَةِ ثُمَّ تُوَفّى كُلُّ نَفس ما كَسَبَت و هُم لا‌يُظلَمون». (آل‌عمران/3، 161)
به گفته ابن‌عبّاس، مقصود از «مَن يُريدُ الدُّنيا» ، همين گروه‌اند كه براى جمع‌آورى غنيمت سنگرشان را ترك كردند و مقصود از «مَن يُريدُ الأخِرَةَ» ، عبداللّه‌بن جبير و ديگر تيراندازانى بودند كه سنگرشان را رها نكردند.[140]
2. برخى از گناهان مسلمانان در گذشته سبب فرارشان از جنگ شد: «اِنَّ الَّذينَ تَوَلَّوا مِنكُم يَومَ التَقَى الجَمعانِ اِنَّمَا استَزَلَّهُمُ الشَّيطـنُ بِبَعضِ ما كَسَبوا». (آل‌عمران/3،155) به گفته بيش‌تر مفسّران، گناهان گذشته مسلمانان كه از آن‌ها توبه نكرده بودند، سبب شد تا شيطان هنگام جنگ آن‌ها را بلغزاند و آن‌ها از جنگ بگريزند.[141]
دلدارى به مؤمنان:
خداوند به منظور دل‌جويى و تسليت به مؤمنان حاضر در اُحد، آيه139 آل‌عمران/3 را نازل كرد[142]:«و‌لا‌تَهِنوا و لا‌تَحزَنوا و اَنتُمُ الاَعلَونَ اِن كُنتُم مُؤمِنين= سست و غمگين نشويد و شما برتريد اگر مؤمن باشيد»; همچنين صبر و استقامت موحّدان پيشين را به مؤمنان يادآور مى‌شود تا شكست در جنگ سبب ترس و سستى آنان نشود: «و‌كَاَيِّن مِن نَبِىّ قـتَلَ مَعَهُ رِبِّيّونَ كَثيرٌ فَما‌وهَنوا لِما اَصابَهُم فى سَبيلِ اللّهِ وما ضَعُفوا ومَا‌استَكانوا...». (آل‌عمران/3،146)در آيه ديگر به مؤمنان يادآورى مى‌كند كه در اين جنگ* اگر به شما آسيبى رسيد، به دشمن شما هم آسيب رسيده و مشركان هم در اُحُد تعدادى كشته و زخمى داده بودند[143] و روزهاى پيروزى و شكست ميان مردم به نوبت است. آن‌طور نيست كه پيروزى هميشه از آنِ يك گروه باشد: «اِن يَمسَسكُم قَرحٌ فَقَد مَسَّ القَومَ قَرحٌ مِثلُهُ و تِلكَ الاَيّامُ نُداوِلُها بَينَ النّاسِ...» (آل‌عمران/3،140); آن‌گاه شكست مشركان در غزوه بدر را بيان مى‌كند كه در آن، دو برابر خسارتى كه به مؤمنان وارد شده، به دشمن وارد آمده است: «اَوَ لَمّا اَصـبَتكُم مُصيبَةٌ قَد اَصَبتُم مِثلَيها...». (آل‌عمران/3،165)
خداوند براى بازسازى روحى مؤمنان كه پس‌از جنگ احساس شرم‌سارى و معصيت مى‌كردند، نه‌تنها خود، آن‌ها را مى‌بخشد: «و‌لَقَد عَفا عَنكُم واللّهُ ذو فَضل عَلَى المُؤمِنِين» (آل‌عمران/3،152)، بلكه به پيامبرش دستور مى‌دهد كه آن‌ها را عفو كند و برايشان آمرزش بخواهد: «فَاعفُ عَنهُم واستَغفِر لَهُم». (آل‌عمران/3،159)
چه بسا پس از جنگ، اين تفكّر پديد آمد كه مشورت پيامبر با مسلمانان سبب شد تا مسلمانان براى مقابله با دشمن از مدينه خارج، و متحمّل چنين شكستى شوند; پس چه لزومى دارد كه رسول خدا در كارها با آنان مشورت كند. خداوند براى شخصيت دادن به مؤمنان به پيامبر دستور مى‌دهد كه در كارها با آنان مشورت كند و در نهايت، پس از مشورت، تصميم‌گيرنده خود پيامبر باشد و با توكّل بر خداوند به آن عمل كند: «و‌شاوِرهُم فِى الاَمرِ فَاِذا عَزَمتَ فَتَوَكَّل عَلَى اللّهِ». (آل‌عمران/3، 159)
آزمايش مؤمنان:
قرآن به صراحت غزوه اُحُد را صحنه آزمايش و امتحان* مؤمنان مى‌داند و چنين حوادثى را سبب شناخته شدن افراد با ايمان از مدّعيان ايمان بيان مى‌كند: «...و تِلكَ الاَيّامُ نُداوِلُها بَينَ النّاسِ و لِيَعلَمَ اللّهُ الَّذينَ ءامَنوا و يَتَّخِذَ مِنكُم شُهَداءَ واللّهُ لا‌يُحِبُّ الظّــلِمين * و لِيُمَحِّصَ اللّهُ الَّذينَ ءامَنوا و يَمحَقَ الكـفِرين * اَم حَسِبتُم اَن تَدخُلوا الجَنَّةَ و لَمّا يَعلَمِ اللّهُ الَّذينَ جـهَدوا مِنكُم و يَعلَمَ الصّـبِرين * و لَقَد كُنتُم تَمَنَّونَ المَوتَ مِن قَبلِ اَن تَلقَوهُ فَقَد رَاَيتُموهُ واَنتُم تَنظُرون= ... و اين روزها را ميان مردمان مى‌گردانيم و تا خدا كسانى را كه ايمان آورده‌اند، باز‌شناسد و از شما شهيدانى برگيرد و خدا ستم‌كاران را دوست ندارد و تا كسانى را كه ايمان آورده‌اند، پاك و ناب گرداند و كافران را تباه سازد. آيا چنين پنداشته‌ايد كه به بهشت درمى‌آييد و حال آن‌كه هنوز خدا كسانى از شما را كه جهاد كردند و شكيبايان را معلوم نكرده است و شما پيش از آن‌كه با مرگ روبرو شويد، آرزوى آن مى‌كرديد. اكنون آن را ديديد و به آن مى‌نگريد». (آل‌عمران/3،140ـ143) در اين آيات، به مسلمانانى كه شهادت در راه خدا را آرزو مى‌كردند، يادآورى مى‌شود كه سنّت الهى بر امتحان و آزمايش افراد استوار است; چنان‌كه در آيه154 آل‌عمران/3 كه لحظات پس از جنگ را بيان مى‌كند، به آن دسته از مسلمانان كه ايمان ضعيفى داشتند، همين مطلب را يادآور مى‌شود: «...و لِيَبتَلِىَ اللّهُ ما فى صُدورِكُم ولِيُمَحِّصَ ما فى قُلوبِكُم...» و تا خداى، آن‌چه در سينه‌هاى شما است بيازمايد و آن‌چه را در دل‌هاى شما است، پاك كند...». (آل‌عمران/3، 154) خداوند در آياتى ديگر، آن‌چه را در روز اُحُد اتّفاق افتاد براى آزمودن مؤمنان از منافقان بيان مى‌كند: «وما اَصـبَكُم يَومَ التَقَى الجَمعانِ فَبِاِذنِ اللّهِ و لِيَعلَمَ المُؤمِنِين* و لِيَعلَمَ الَّذينَ نافَقوا...». (آل‌عمران/3، 166ـ167)دستور به خويشتن‌دارى در عقوبت:
پس از جنگ، هنگامى كه مسلمانان با پيكرهاى مثله شده شهيدان به‌ويژه حمزه، عموى پيامبر(صلى الله عليه وآله)مواجه شدند، سوگند ياد‌كردند كه اگر بر مشركان پيروز شوند زندگان آنان را مثله خواهند كرد تا چه رسد به مردگانشان[144] يا آنان را چنان مثله خواهند كرد كه هيچ‌كس از عرب چنين نكرده باشد[145] و برحسب بعضى روايات، پيامبر(صلى الله عليه وآله) با ديدن بدن مثله شده حمزه، سوگند ياد‌كرد كه اگر بر قريش پيروز شود، 30[146] يا 70[147] تن از آنان را مثله خواهد كرد. اين آيه نازل شد[148] كه اگر خواستيد تلافى كنيد، با عملى كه با شما شده متناسب باشد و اگر شكيبايى كنيد، براى شما بهتر است: «و‌اِن‌عاقَبتُم فَعاقِبوا بِمِثلِ ما عوقِبتُم بِهِ و‌لـَئِن‌صَبَرتُم لَهُوَ خَيرٌ لِلصّـبِرين». (نحل/16، 126)مقام شهيدان:
پس از غزوه اُحُد براى نخستين بار مسلمانان با خيل شهيدان و افزون بر آن، تبليغات سوء منافقان كه اگر با ما بوديد كشته نمى‌شديد، مواجه شدند; بدين جهت مسلمانان آرزو داشتند كه از حال برادران شهيدشان آگاه شوند.[149] خداوند در پاسخ به آنان و مقام شهيدان اُحُد خطاب به پيامبر يا هر انسانى،[150] اين آيات را نازل كرد. آنان را كه در راه خدا كشته شده‌اند، مرده مپنداريد; بلكه زنده‌اند كه نزد پروردگارشان روزى داده مى‌شوند. به آن‌چه خدا از فضل خود به آن‌ها داده است، شادمانند و براى كسانى‌كه از پى ايشان‌اند و هنوز به آنان نپيوسته‌اند، شادى مى‌كنند كه نه بيمى برايشان است و نه اندوهگين مى‌شوند...: «و‌لا‌تَحسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلوا فى سَبيلِ‌اللّهِ اَموتـًا بَل اَحياءٌ عِندَ رَبِّهِم يُرزَقون * فَرِحينَ بِما ءاتـهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ و يَستَبشِرونَ بِالَّذينَ لَم‌يَلحَقوا بِهِم مِن خَلفِهِم اَلاَّ خَوفٌ عَلَيهِم و لا هُم يَحزَنون». (آل‌عمران/3، 169ـ170)برحسب نقل ديگر، اين آيات در مقام شهيدان بدر و اُحُد نازل شده است.[151]
افزون بر آيات قرآن، رسول خدا هم در مراحل گوناگون از بازماندگان شهيدان دل‌جويى كرد.[152] و هنگامى كه در برابر شهيدان اُحُد قرار گرفت، فرمود: من بر شهيدان گواهم كه هيچ كس در راه خدا زخمى نمى‌شود، مگر آن‌كه خداوند وى را در قيامت برمى‌انگيزد; در‌حالى‌كه از زخمش خون مى‌چكد كه رنگ آن مانند خون، و بوى آن هم‌چون مشك باشد.[153]
منابع
اسباب النزول، واحدى; انساب الاشراف; البحرالمحيط فى‌التفسير; البداية والنهايه; التبيان فى تفسير القرآن; تاريخ‌الامم و الملوك، طبرى; تاريخ خليفة‌بن خياط; تاريخ المدينة المنوره; تاريخ اليعقوبى; تفسير جوامع الجامع; تفسير القرآن العظيم، ابن‌كثير; تفسير القمى; التفسير الكبير; تفسير المنار; تفسير نمونه; جامع‌البيان فى تفسيرالقرآن; الجواهر‌الحسان فى تفسير القرآن، ثعالبى; الدرالمنثور فى التفسير بالمأثور; دلائل النبوه; الروض الانف; روض‌الجنان و روح‌الجنان; السيرة الحلبيه; سيره رسول خدا; السير والمغازى، ابن‌اسحق; السيرة النبويه، ابن‌كثير; السيرة النبويه، ابن‌هشام; الصحيح من سيرة النبى الاعظم(صلى الله عليه وآله); الطبقات الكبرى; غررالتبيان فى من لم يسم فى القرآن; فرازهايى از تاريخ پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله); فروغ ابديت; الكامل فى‌التاريخ; كشف‌الاسرار و عدة‌الابرار; الكشاف; لسان‌العرب; مجمع‌البيان فى تفسيرالقرآن; مروج الذهب و معادن الجوهر; المصباح المنير; معجم ما استعجم; معجم البلدان; المغازى; المنتظم فى تاريخ الملوك والامم; مفردات الفاظ القرآن; الميزان فى تفسيرالقرآن.لطف‌الله خراسانى
[1]. مروج‌الذهب، ج3، ص304.
[2]. روض‌الجنان، ج5، ص45.
[3]. المغازى، ج1، ص199; الطبقات، ج2، ص28.
[4]. تاريخ طبرى، ج2، ص59; تاريخ ابن‌خياط، ص38.
[5]. معجم البلدان، ج1، ص109.
[6]. الروض الانف، ج5، ص448; البداية و النهايه، ج4، ص9.
[7]. تاريخ المدينه، ج1، ص79.
[8]. صحيح‌البخارى، ج5، ص47; السيرة‌النبويه، ابن‌كثير، ج2، ص325.
[9]. تاريخ يعقوبى، ج2، ص47.
[10] . السير و المغازى، ص322; الروض الانف، ج5، ص419.
[11]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص61; الكامل، ج2، ص149.
[12]. اسباب‌النزول، ص196; السير و المغازى، ص322.
[13] . المغازى، ج1، ص200; تاريخ يعقوبى، ج2، ص47.
[14]. مجمع‌البيان، ج2، ص824.
[15]. المغازى، ج1، ص202; المنتظم، ج2، ص263.
[16]. تاريخ طبرى، ج2، ص59; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص62.
[17]. المغازى، ج1، ص203; تاريخ طبرى، ج2، ص59.
[18]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص66; الطبقات، ج2، ص28.
[19]. مجمع‌البيان، ج2، ص824.
[20]. المغازى، ج1، ص203; انساب الاشراف، ج1، ص383.
[21] . تاريخ طبرى، ج2، ص59; السيرة النبويه، ابن‌كثير، ج2، ص327.
[22]. انساب الاشراف، ج1، ص383; المغازى، ج1، ص204ـ205.
[23]. الطبقات، ج2، ص28; المغازى، ج1، ص208.
[24]. الكامل، ج2، ص150; تاريخ طبرى، ج2، ص59.
[25]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص62; الروض الانف، ج5، ص422.
[26]. سيره رسول خدا، ص458.
[27]. المغازى، ج1، ص207; انساب الاشراف، ج1، ص383.
[28]. الطبقات، ج2، ص28ـ29; المنتظم، ج2، ص263.
[29]. المغازى، ج1، ص208ـ210; الروض الانف، ج5، ص423.
[30]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص63; الطبقات، ج2، ص29; المغازى، ج1، ص210.
[31] . الصحيح من سيره، ج6، ص106.
[32] . السير و المغازى، ص324; الطبقات، ج2، ص29.
[33]. سيره رسول خدا، ص459ـ460.
[34]. السيرة‌النبويه، ابن‌كثير، ج2، ص329; الصحيح من سيره، ج6، ص106.
[35]. نمونه، ج3، ص72.
[36]. المغازى، ج1، ص213; المنتظم، ج2، ص263.
[37] . السيرة‌النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص63; دلائل‌النبوه، ج3، ص207ـ208.
[38]. الطبقات، ج2، ص29; الكامل، ج2، ص150.
[39] . السيرة‌النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص63; الطبقات، ج2، ص29.
[40]. السيرة‌النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص63; المغازى، ج1، ص213ـ214.
[41]. جامع‌البيان، مج3، ج4، ص94ـ95.
[42]. المصباح، ص243 «راح» و ص443 «غدا»; سيره رسول خدا، ص477.
[43]. تاريخ طبرى، ج2، ص61; الروض الانف، ج5، ص426.
[44]. المغازى، ج1، ص215; الطبقات، ج2، ص30.
[45]. انساب الاشراف، ج1، ص385; المغازى، ج1، ص216.
[46]. الطبقات، ج2، ص30; المنتظم، ج2، ص264.
[47]. تاريخ طبرى، ج2، ص61; معجم مَااستعجم، ج1، ص109.
[48] . السيرة النبويه، ابن‌اسحاق، ص325; البداية والنهايه، ج4، ص12.
[49]. المغازى، ج1، ص219; المنتظم، ج2، ص264.
[50] . السيرة الحلبيه، ج2، ص42; المغازى، ج1، ص216.
[51]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص64; الكامل، ج2، ص150.
[52]. المغازى، ج1، ص219; الطبقات، ج2، ص30.
[53]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص65; الروض‌الانف، ج5، ص426.
[54]. جامع‌البيان، مج3، ج4، ص223; السيرة‌النبويه، ابن‌كثير، ج2، ص331.
[55]. المغازى، ج1، ص220; المنتظم، ج2، ص264.
[56]. انساب الاشراف، ج1، ص387; المغازى، ج1، ص221ـ222.
[57] . السيرة النبويه، ابن‌اسحاق، ص329; الروض الانف، ج5، ص426.
[58] . مجمع‌البيان، ج 2، ص825; البداية والنهايه، ج 4، ص17; الصحيح من سيره، ج 6، ص115.
[59]. المغازى، ج1، ص224; سيره رسول‌خدا، ص463.
[60] . الطبقات، ج2، ص30; الكامل، ج2، ص152.
[61]. المغازى، ج1، ص224; دلائل النبوه، ج3، ص209.
[62]. مجمع‌البيان، ج2، ص825.
[63]. الطبقات، ج2، ص30; انساب الاشراف، ج1، ص387.
[64]. تاريخ طبرى، ج2، ص63; السيرة النبويه، ابن‌كثير، ج2، ص333.
[65]. المنار، ج4، ص100; انساب الاشراف، ج1، ص388.
[66]. المغازى، ج1، ص223; السيرة النبويه، ابن‌اسحاق، ص326ـ327.
[67]. تاريخ طبرى، ج2، ص62ـ63; تاريخ ابن‌خياط، ص38.
[68] . مجمع‌البيان، ج2، ص825.
[69]. الطبقات، ج2، ص31; الروض الانف، ج5، ص439.
[70] . المغازى، ج1، ص229ـ230; مجمع‌البيان، ج2، ص825.
[71]. تاريخ طبرى، ج2، ص62; دلائل النبوه، ج3، ص210.
[72]. المغازى، ج1، ص284; التفسيرالكبير، ج9، ص36.
[73]. المغازى، ج1، ص232ـ233; المنتظم، ج2، ص266.
[74]. الكامل، ج2، ص154; تفسير قمى، ج1، ص141.
[75]. السيرة النبويه، ابن‌اسحاق، ص329; الروض الانف، ج5، ص435; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص94.
[76]. الطبقات، ج2، ص32; دلائل النبوه، ج3، ص310; روض‌الجنان، ج5، ص92.
[77]. السيرة‌النبويه، ابن‌كثير، ج2، ص342; جامع‌البيان، مج3، ج4، ص149.
[78]. تاريخ طبرى، ج2، ص66; الكامل، ج2، ص156.
[79]. المغازى، ج1، ص237.
[80]. انساب الاشراف، ج1، ص394; الكامل، ج2، ص157.
[81]. السيرة النبويه، ابن‌كثير، ج2، ص342; الكامل، ج2، ص155.
[82]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص80; دلائل النبوه، ج3، ص265.
[83]. المغازى، ج1، ص240.
[84]. الكامل، ج2، ص154.
[85]. مجمع البيان، ج2، ص826.
[86]. دلائل النبوه، ج3، ص283; البداية و النهايه، ج4، ص38.
[87]. تفسير قمى، ج1، ص143.
[88]. مجمع‌البيان،، ج2، ص826; الكامل، ج2، ص154.
[89]. السيرة النبويه، ابن‌كثير، ج2، ص343; تاريخ طبرى، ج2، ص67; روض‌الجنان، ج5، ص94.
[90]. المغازى، ج1، ص250; تاريخ طبرى، ج2، ص67ـ68.
[91]. اسباب النزول، ص192.
[92]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص94; الطبقات، ج2، ص36.
[93]. تاريخ طبرى، ج2، ص70; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص91.
[94]. دلائل النبوه، ج3، ص214; المغازى، ج1، ص249.
[95]. الطبقات، ج2، ص37; المغازى، ج1، ص249.
[96]. المغازى، ج1، ص249ـ250.
[97]. المغازى، ج1، ص270ـ271.
[98]. المغازى، ج1، ص269ـ270.
[99]. الكامل، ج2، ص160; مجمع‌البيان، ج2، ص844.
[100]. السير و المغازى، ص334; دلائل النبوه، ج3، ص213.
[101]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص129; تاريخ‌يعقوبى، ج2، ص48.
[102]. تاريخ طبرى، ج2، ص71; المنتظم، ج2، ص269ـ270.
[103]. الطبقات، ج2، ص33; انساب الاشراف، ج1، ص400.
[104] . السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص97 ـ 98; الكامل، ج2، ص162 ـ 163.
[105]. المغازى، ج1، ص300ـ307.
[106]. المغازى، ج1، ص313; دلائل النبوه، ج3، ص306ـ308.
[107]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص101ـ102; سيره‌رسول‌خدا، ج1، ص475.
[108]. نمونه، ج3، ص78; فرازهايى از تاريخ پيامبر، ص311.
[109]. المغازى، ج1، ص340.
[110]. المغازى، ج1، ص317.
[111]. الدرالمنثور، ج2، ص368ـ369.
[112]. المغازى، ج1، ص319; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص106.
[113]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص106.
[114]. الميزان، ج4، ص5; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص106.
[115]. بحارالانوار، ج20، ص57، 63، 79; اسباب‌النزول، ص152 و 195.
[116]. جامع البيان، مج3، ج4، ص113.
[117]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج2، ص588; بحارالانوار، ج19، ص107ـ108; فروغ ابديت، ج1، ص450.
[118]. التبيان، ج3، ص36.
[119]. غررالتبيان، ص231.
[120]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص64; تفسير ثعالبى، ج1، ص311.
[121]. اسباب النزول، ص138.
[122]. كشف الاسرار، ج2، ص260.
[123]. مجمع‌البيان، ج2، ص824; الكشاف، ج1، ص409.
[124]. جامع‌البيان، مج3، ج4، ص98.
[125]. روض الجنان، ج5، ص103.
[126]. تفسير ابن‌كثير، ج1، ص420.
[127]. جامع البيان، مج3، ج4، ص169.
[128]. جوامع‌الجامع، ج1، ص211; جامع‌البيان، مج3، ج4، ص169 و 171.
[129]. المنار، ج4، ص181.
[130]. مجمع‌البيان، ج2، ص858; جامع‌البيان، مج3، ج4، ص166; تاريخ طبرى، ج2، ص60.
[131]. جامع‌البيان، مج3، ج4، ص105.
[132]. مجمع البيان، ج2، ص858.
[133]. جامع‌البيان، مج3، ج4، ص105.
[134]. التبيان، ج2، ص579.
[135]. مجمع البيان، ج2، ص828.
[136]. المغازى، ج1، ص235; البحرالمحيط، ج3، ص331.
[137]. التفسيرالكبير، ج9، ص81; مجمع‌البيان، ج2، ص876.
[138]. جامع البيان، مج 3، ج 4، ص171.
[139]. مجمع‌البيان، ج2، ص872; تفسير ثعالبى، ج1، ص309.
[140]. التبيان، ج3، ص19; تفسير ثعالبى، ج1، ص303.
[141]. مجمع‌البيان، ج2، ص864; روح‌المعانى، مج3، ج4، ص154.
[142]. مجمع‌البيان، ج2، ص843; جامع البيان، مج3، ج4، ص136.
[143]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص129; الطبقات، ج2، ص33.
[144]. مجمع‌البيان، ج6، ص605.
[145]. جامع‌البيان، مج8، ج14، ص254; الدرالمنثور، ج5، ص179.
[146]. تفسير ابن‌كثير، ج2، ص614.
[147]. تفسيرثعالبى، ج2، ص246; الكشاف، ج2، ص645.
[148]. الكشاف، ج2، ص645.
[149]. روض‌الجنان، ج5، ص146; جامع‌البيان، مج3، ج4، ص227.
[150]. اسباب النزول، ص109ـ110.
[151]. مجمع البيان، ج2، ص880.
[152]. المغازى، ج1، ص268.
[153]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص97ـ98.