دكتر منصور پهلوان، عضو هيأت علمی دانشكده الهيات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در مصاحبه اختصاصی با خبرنگار سرویس اندیشه ايكنا پيرامون «زيبايی شناسی قرآن» گفت: به دو لحاظ می‌توان زيبايی و جمال را در قرآن كريم بررسی نمود؛ يكی آنكه زيبايی چه جايگاهی در قرآن كريم دارد و اين كتاب آسمانی برای آن چه ارزشی قائل است؟ و ديگر آن كه قرآن كريم از چه زبيايی‌هايی برخوردار است؟
در بخش نخست بايد بگوييم كه در تعاليم قرآنی، پروردگار، مظهر زيبايی مطلق است و عبارت «ان‌الله جميل و یحب الجمال: خدا زيباست و زيبايی را دوست دارد» نشانه‌ای از آن است. تعاليم و دستورات انبيا نيز برای تحقق جمال در جهان طبيعت است.
وی افزود: در قرآن كريم از صفت «جميل» در وصف افعال و حالات لطيف پيامبران استفاده شده است، به طور مثال درآيه 18 از سوره مباركه يوسف در باب صبر حضرت يعقوب (ع) در فراق فرزندش يوسف (ع) می‌فرمايد: «فصبر جميل»
و يا در آيه 85 از سوره مباركه حجر، خداوند به پيامبر اكرم (ص) دستور می‌دهد كه «فاصفح الصفح الجميل» يعنی در برابر لجاجت، نادانی‌ها، تعصب‌ها و مخالفت‌های سرسختانه مشركين، ملايمت و محبت نشان ده و از گناهان آنان صرف نظر كن و آنان را ببخش، ببخشی زيبا، ببخشی بزرگورانه.
و نيز در آيه 5 از سوره مباركه معارج: «فاصبر صبراً جميلا» پيامبر اكرم (ص) را به صبری جميل در برابر استهزا، تكذيب و آزار كافران، و در آيه 10 از سوره مباركه مزمل، «واهجرهم هجرا جميلا» به دوری و جدايی شايسته و جميل از دشمنان امر می‌فرمايد.
دكتر پهلوان گفت: اما در بخش ديگر، بايد بگوييم كه قرآن كريم، خود از زيبايی‌های فروانی برخوردار است كه قسمتی از آنها را می‌توان در زيبايی‌های لفظی و قسمت ديگر را در زيبايی‌های معنوی خلاصه نمود.
وی در توضيح زيبايی‌های لفظی گفت: در باب زيبايی‌های لفظی، كافی است بدانيم كه اعجاز قرآن كريم به واسطه فصاحت و بلاغت آن، مورد تأكيد دانشمندان فراوانی بوده است. در حقيقت زيبايی‌های فراوان قرآن در زمينه‌های معانی، بيان و بديع از ديرباز موجب شگفتی اديبان و فصيحان و بلغيان بوده است. به طور مثال، در حيطه بدايع قرآن «ابن ابی الاصبع» كتاب معروف «بدايع القرآن» را نگاشته و بدايع اين كتاب آسمانی را در حد توان شرح داده است.
وی افزود: همچنين در زمينه معانی و بيان با استفاده از اسلوب قرآن، كتب متعددی به رشته تحرير درآمده است كه مورد استناد و استفاده اديبان قرار گرفته است. اصولا علم معانی، بيان و بديع بواسطه تركيبات زيباي قرآن كريم و تلاش برای درك اين زيبايی‌ها به وجود آمده است. مثلا «رمانی» در كتاب «النکت لاعجاز القرآن» زيبايی‌های ادبی قرآن را در موضوع‌های مجاز، كنايه،تشبیه و ساير علوم بلاغی گوشزد كرده است، همچنين «زمخشری» در تفسير «كشاف» نكات بلاغی قرآن را متعرض شده است.
استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در ادامه به نمونه‌هايی از نكات بلاغی قرآن كه از زيبايی‌های بی‌نظير و منحصر به فرد اين كتاب آسمانی به شمار می‌آيد، اشاره كرد و گفت: به طور مثال در آيه 74 از سوره مباركه بقره كه می‌فرمايد: «ثم قست قلوبكم من بعد ذلك فهی كالحجاره او اشد قسوة...»، «قلوب» به «حجارة (سنگ)» تشبيه شده است. و در آيه 35 از سوره مباركه نور «مثل نوره كمشكوة» نيز صنعت تشبيه به كار رفته است؛ زيرا خداوند متعال در اين آيه، نور خود را كه در دل مومن می‌افكند به چراغی كه اسباب روشنايی در آن جمع شده باشد، تشبيه كرده است.
وی افزود: نمونه ديگر از زيبايی‌های لفظی قرآن، صنعت استعاره است. به طور مثال در آيه «و اشتعل الراس شيبا» آتش، مستعار منه و پيری، مستعارله است، و وجه آن شباهت روشنی آتش به سپيدی پيری است.
و يا آيه «والصبح اذا تنفس» كه از بيرون آمدن تدريجی نفس برای بيرون آمدن نور از مشرق، هنگام شکفته شدن تدريجی فجر، عاريت گرفته شده است.
وی گفت:آیه «بل یداه مبسوطتان» کنایه از جود و کرم فراوان خداوند متعال است و «زمخشری» در تفسير «كشاف» آيه 67 از سوره مباركه زمر«والارض جمیعا قبضته يوم القيامة و السموات مطويات بيمینه» را كنايه از عظمت و جلال خداوند متعال می‌داند و اما در آيه «اياك نعبد» مقدم داشتن معمول بر عامل و در آيه «فاالله هو الولی» وجود ضمير فصل (هو)، سبب پيدايش صنعت حصر گردیده و بر زیبایی‌های آیات افزده است.
وی افزود: شايان ذكر است كه صنعت ايجاز در آيه «و لكم فی القصاص حیوة يا اولی الالباب» و صنعت اطناب در آيات مربوط به توصيف عصای حضرت موسی (ع) در پاسخ به فرموده خداوند متعال«و ما تلك بيمینك يا موسی» نمونه‌هايی از زيبای‌های لفظی قرآن است كه دانشمندان غيرمسلمان زيادی را مجذوب خويش ساخته است.
وی تصريح كرد: تناسب فواتح و خواتم سور نيز از زيبايی‌های بلاغی قرآن به شمار می‌آيد، مانند سوره مباركه مومنون كه با آيه «قدافلح المومنون» يعنی فلاح مومنان آغاز و با آيه «انه لايفلح الكافرون» يعنی عدم فلاح كافران، پايان می‌پذيرد و نيز سوره قلم كه با آيه «نون و القلم ... ما انت بنعمة ربك بمجنون» آغاز و با آيه «انه لمجنون» ختم می‌شود.
دكتر پهلوان در پايان در توضيح بعد ديگر از زيبايی‌های قرآن گفت: اما در زمينه زيبايی‌های معنوی قرآن بايد بگوييم، اساس قرآن متوجه جنبه‌های معنوی اين كتاب آسمانی است و زيبايی‌های الفاظ، عارض بر آن است، مطالب ارزشمند، مفاهيم زيبا و موضوعات ارزشمندی كه در قرآن كريم مورد بررسی قرار گرفته است، خود از عوامل اصلی زيبايی اين كتاب آسمانی است كه عرب و عجم را مجذوب خويش ساخته است.
905 بازدید
زیباشناسی قرآن
دكتر منصور پهلوان
کاربرد بس زیبا و بی‌نظیر صنایع بلاغی «حصر و اختصاص، حقیقت و مجاز، کنایه و تعریض، تشبیه و استعاره، ایجاز و اطناب، تناسب فواتح و خواتم و ...» در آیات قرآن، زیبایی‌های لفظی آن را منحصر به فرد ساخته است.