ماه رمضان كه از آن به عنوان ماه خود سازي و دستيابي به معرفت پروردگار ياد شده اين فرصت را به انسان مي دهد تا زماني هرچند
كوتاه، رها از بندگي دنيا، راه بندگي خالق را در پيش گيرد و گذشته پر از خطاي يك ساله خويش را با حالي كه برخاسته از شناخت خداوند است به آينده اي روشن پيوند زند.
ماه رمضان، فرصتهاي ارزشمندي را كه چون ستارگان، راه هدايت را براي آدمي معين مي نمايد، در اختيار ميهمان ضيافت الهي قرار مي دهد تا با استفاده از اين فرصتها به سر منزل مقصود راه يابد. يكي از اين فرصتهاي بي بديل كه در قرآن كريم به آن اشاره مستقيم شده، شب قدراست؛ شبي كه از هزار ماه بهتر است. شب قدر، به استناد مضمون روايات، شبي است كه پرونده يك ساله سرنوشت انسان در آن گشوده مي شود و به تأييد الهي مي رسد.

اولين پرسشي كه در خصوص اين شب به ذهن متبادر مي شود اين است كه معناي «قدر» چيست؟ و چرا اين شب، «شب قدر» ناميده شده است؟
خداوند در سوره قدر، شبي را كه قرآن در آن نازل شده «شب قدر» ناميده است، و به ظاهر مراد از آن تقدير و اندازه گيري است، چنانكه علامه طباطبايي اين وجه بيان را اختيار مي كند.( الميزان، ج20، ص 561)
آيه سوره دخان كه در وصف «شب قدر» است، بدين معنا دلالت دارد. خداوند در اين سوره در بيان ارزش، اهميت و جايگاه شب قدر، افزون بر نزول يكپارچه و كامل قرآن، به يك امر دايمي و هميشگي اشاره مي كند و مي فرمايد: «در آن هر حادثه اي كه بايد واقع شود، خصوصياتش مشخص و محدود مي گردد، اين امري است خلف ناپذير، امري است از ناحيه ما كه اين ماييم فرستنده رحمتي از ناحيه پروردگارت.»
از اين آيه استفاده مي شود كه شب قدر منحصر در شب نزول قرآن بر پيامبر گرامي(ص) و آن سالي كه قرآن در آن به صورت دفعي نازل شد، نيست، بلكه با تكرار سالها و گردش روزگار، آن شب نيز مكرر مي شود. پس در هر ماه رمضان از هر سال قمري شب قدر هست، كه در آن شب، امور سال آينده تا شب قدر سال بعد اندازه گيري و مقدر مي شود.
در سوره قدر نيز خداوند مي فرمايد: «شب قدر از هزار ماه بهتر است» و نيز مي فرمايد فرشتگان در آن شب نازل مي شوند. واژه «تنزل» نيز نشان بر دوام و استمرار و تكرار آن دارد.

طبق روايات فراواني كه در منابع شيعي آمده، شبهاي نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم ماه مبارك رمضان «شبهاي قدر» معرفي شده اند. (الدر المنثور، ج 6، ص 376)
چنان كه مي دانيم، شب قدر ميان سه شب از ماه مبارك رمضان، مردد است. شب نوزدهم، بيست و يكم يا بيست و سوم اين ماه. دلايل و روايات نيز چنان است كه گويا در اين مردد بودن و ابهام، تعمدي هست. وقتي از امام معصوم سؤال مي شود آخر كدام يك از اين سه شب، شب قدر است، پاسخ چنين مي آيد كه شما را چه باك كه بيش از يك شب به درگاه خداوند حاضر شويد و از گناهانتان استغفار كنيد.
نكته ديگري كه درباره شب قدر در روايات بدان اشاره شده، بحث تقدير زندگي سالانه انسان در آن شب است.
چنانكه در سوره «قدر» مي خوانيم، در شب قدر، «فرشتگان و روح، به اذن پروردگارشان به زمين نازل مي شوند.» و چنانكه روايات، در شرح و تفصيل اين آيه گفته اند، فرشتگان در هر شب قدر، اعمال بندگان خداوند را بر پيامبران و امامان معصوم(ع) عرضه مي كنند؛ زيرا ايشان «حجت» خدا بر زمين و ولي اويند. امام باقر(ع) در اين ارتباط مي فرمايد: در شب قدر به ولي امر(امام هر زمان) تفسير كارها و حوادث نازل مي شود و وي درباره خويش و ديگر مردمان مأمور به دستورهايي مي شود.(الميزان، ج 19، ص 101- 103)

يكي از سؤالهاي معمول كه در رابطه با معناي شب قدر در آيات و روايات مطرح مي شود، اين است كه اگر قرار است خداوند تقدير يك ساله انسان را در اين شب رقم بزند، پس نقش اختيار انسان در زندگي چيست؟ حال آنكه يكي از مباني كلامي تشيع، بحث مختار بودن انسان است كه در روايات فراواني از ائمه معصومين(ع) به آن اشاره شده است. با اين همه، در نگاه اوليه بين آنچه از ائمه اطهار(ع) در رابطه با اختيار و آزادي انسان آمده است و آنچه در تفسير شب قدر بيان شده، تناقضي به وجود مي آيد كه اين دو حيطه را در مقابل يكديگر قرار مي دهد.
آنچه از مجموع آيات و روايات به دست مي آيد اين است كه، شب قدر هيچ گونه منافاتي با اختيار انسان ندارد و بدون ترديد، او در سرنوشتي كه در شب قدر برايش رقم مي خورد، موثر است. حتي مي شود گفت نقش اصلي در تعيين سرنوشت به خود انسان سپرده شده تا آنچه بخواهد براي فرداي خود رقم بزند.
براي اثبات اين ادعا، مي توان به برخي ادله كه در ذيل مي آيد، استناد كرد:

در قرآن كريم به نزول قرآن وفرشتگان در شب قدر اشاره شده و نيز آن شب، «شب سلامت» خوانده شده است. حكمت معرفي شب قدر به عنوان شبي كه قرآن در آن نازل شده و شبي كه مقدرات در آن سامان داده مي شود، اين است كه بنده سرنوشت و مقدرات خويش را به قرآن پيوند بزند و آن را سرمشق و سرچشمه فكر و عمل خويش قرار بدهد، در صورتي كه هماهنگ با مفاهيم و معاني قرآن بود، عامل به قرآن، سعادتمند است و اگر مخالف با مفاهيم عالي قرآن بود، فاعل آن گمراه خواهد بود.

تاكيد همه پيروان فرق و مذاهب اسلامي بر اهميت شب قدر و شب زنده داري و تشكيل اجتماعات با شكوه براي خواندن دعا و مناجات و راز و نياز با پروردگار و طلب مغفرت از پروردگار، برخاسته از يك واقعيت انكارناپذير در خصوص دخالت انسان در سرنوشت خويش است.

در روايت معتبري آمده است؛ دعا سرنوشت انسان را تغيير مي دهد، از سوي ديگر دعاهاي وارده كه قرائت آن در شب قدر توصيه شده است به لحاظ عرفاني و معنوي مضامين بسيار بلندي دارد. مضمون دعاهاي وارده در شب قدر، نور اميد به فردايي بهتر را در دل انسان زنده مي كند و او ياري و لطف پروردگار را از زبان اولياي الهي مي شنود؛ لذا ندامت از گذشته سراسر وجودش را فرا مي گيرد و به اميد ساختن دنيا و آخرتي توأم با نور ايمان و اميد به الطاف الهي، برنامه هاي آينده را تدوين مي نمايد.
انسان با توسل به ادعيه مأثوره وارد مسير سرنوشت خويش گشته و آن را تغيير مي دهد. گاهي براي پيمودن مسير مقدرات، بر بال دعا و گاه بر بال عمل مي نشيند؛ گرچه دعا هم نوعي عمل شمرده مي شود. بنابراين، دعا در شبهاي قدر كه يك كار اختياري مي باشد منشأ اثر است و در سرنوشت افراد دخالت دارد؛ به همين دليل به آن سفارش فراوان شده است.

بي شك، دستيابي به فلسفه وجودي آنچه در تعاليم آسماني اسلام به آنها سفارش فراوان شده است، نيازمند تلاش در كسب معارف و شناخت ويژگيهاي بي بديل شريعت اسلام است. يكي از راه هاي رسيدن به مقامهاي بالاي عرفاني كه راه پيمودن مسير حق از آن مي گذرد، دقت در اعمال صالحي است كه از مؤمن به خداوند سر مي زند.
شب قدر يكي از ظرفيتهاي زماني ارزشمندي است كه مومنان و صالحان براي جبران كمبودهاي اعمال خود مي توانند از آن بهره برداري نمايند.
در اين ارتباط، روايتي نيز از امام باقر (ع) وارد شده، در پاسخ به اين پرسش كه چرا شب قدر به وجود آمده و به عبارت ديگر فلسفه شب قدر چيست؟ ايشان مي فرمايند: اگر خداوند كارهاي مؤمنان را چند برابر نكند، به سر حد كمال نمي رسند، اما از راه لطف كارهاي نيكوي آنها را چند برابر مي فرمايد تا كاستي هايشان جبران شود. براين اساس، «عمل صالح، خود بنده است؛ هنگامي كه يك عمل صالح معمولي با زماني پربركت و مقدس همراه گردد، از ارزشي چند برابر برخوردار مي شود و گاه همراه شدن يك عمل صالح با ولايت و اعتقاد و امامت مي تواند انسان را به اوج شرافت برساند؛ پس، راز سعادتمند شدن انسانها در شب قدر، عمل اختياري صالحي است كه با عنايت خداوند، بركت يافته و چند برابر مي شود.»