قرآن كريم سخن خداى سبحان است كه در آن هيچ باطلى نه وارد شده و نه وارد خواهد شد «لاياتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه تنزيل من حكيم حميد» (فصّلت/42) كسى كه با آن سخن گويد راست و صادق و كسى كه به آن حكم كند، حكمش نافذ و عدل است. كسانى كه به آن متمسك شوند راه يافته‏اند و آنان كه از آن اعراض و دورى كنند زيانكار خواهند بود؛ كه راه قرآن تنها راه مستقيم است. قرآن ميزان و دليل محكم و روشنگرى متين و كلام و سخنى فصل است. كسانى كه طالب عصمت و راه مستقيم هستند به آن راه جويند و اين كتاب سرچشمه همه معارف است.
تمام معارف بشرى از عقايد، اخلاق، احكام، اخبار گذشتگان و علوم طبيعى در آيات به ظاهر محدود قرآن گنجانده شده است.
بر ماست كه با تدبر در قرآن، حقايق، احكام، مواعظ و معارف و علوم آن را فهم كنيم «كتاب انزلنه اليك مبارك ليدّبّروا آياته و ليتذكّر اولواالألباب». (ص /29)
پس از جمع آورى و وحدت بخشى به نسخه هاى قرآن در عصر نزول، تلاش‏هاى علمى درباره قرآن مراحل مختلفى را طى كرد، در آغاز مسئله قرائت و فهم كلمات غريب قرآن، نقطه گذارى، اعراب و شماره گذارى آيات مطرح بود. ولى به تدريج مباحثى چون تفسير قرآن و سبك‏هاى مختلف آن از نقل اقوال (مأثور) تا بحث هاى اجتهادى و استنباطى قرآن مطرح گشت.
همچنين موضوعات ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، قرائت هاى هفتگانه و دهگانه مطرح شد، و روز به روز موضوعات علوم قرآنى، گسترش و تكامل يافت به گونه‏اى كه هر يك از مباحث علوم قرآنى تبديل به رشته هاى گوناگونى گرديد و در هر زمينه مباحث تخصصى به وجود آمد.

از آنجا كه اين كتاب مقدس، دستور و راهنماى زندگى مسلمانان است و اصول دين، معيارهاى اخلاقى، روابط اجتماعى، سياسى، قضايى و برنامه هاى اقتصادى مسلمانان بر اين كتاب استوار است، نبايد به اين اندازه بسنده كرد، بلكه بايد همراه با تحولات اجتماعى به پيش رفت و نيازمندى هاى جديد، پرسش ها و موضوعات نو را تبيين كرد و پاسخ گفت؛ اما اين همه حاصل نمى گردد مگر آنكه قرآن را به سخن گفتن آوريم و پاسخ پرسش‏ها و رفع نيازها را از قرآن بگيريم. و از آن جا كه پرسش‏ها، گوناگون و موضوعات متنوع است پاسخ قرآن جز در قالب طبقه‏بندى و فهرست كردن موضوعات و تفسير و نتيجه‏گيرى ممكن نخواهد بود. از اين‏رو در آغاز بايد به استخراج موضوعات و مباحث دست يازيد تا موضوعات طبقه‏بندى شده، راه را براى تفسير موضوعى هموار كند و دسترسى به پاسخ و ديدگاه قرآن آسان گردد.
معجم‏هاى موضوعى قرآن براى رسيدن به چنين مقصودى مورد توجه قرار گرفت و محققان به طبقه بندى و فهرست كردن آيات قرآن، متناسب با موضوعات گوناگون و ذوق و گرايش‏شان، عنايت ورزيدند.
و كتاب هاى بسيارى در اين زمينه با عناوين گوناگون همچون:
تصنيف الآيات، تفصيل الآيات، كشف المطالب
تبويب الآى طبقات الآيات، فهرست المطالب
فرهنگ موضوعى، المعجم الموضوعى، الفهرس الموضوعى
كشاف موضوعى دليل الموضوعات و... نام گذارى و منتشر شده است.

هدف از تهيه معجم هاى موضوعى، اطلاع رسانى به محققان و دانشورانى است كه در باره موضوعى خاص پژوهش مى كنند از اين رو جايگاه معجم موضوعى با معجم الفاظ و يا تفسير موضوعى متفاوت است.
در معجم لفظى، هدف امكان دستيابى به واژه مورد نظر در قرآن است، در صورتى كه معجم موضوعى به تمام مباحثى كه به گونه‏اى (به دلالت تطابقى يا تضمنى يا التزامى) با موضوع ارتباط دارد، مى‏پردازد. از اين رو معجم موضوعى در قالب الفاظ يك متن قرار نمى‏گيرد بلكه دائره خدمات پژوهشى و اطلاع رسانى آن بسى گسترده تر و وسيع تر است.
از سوى ديگر معجم موضوعى با تفسير موضوعى نيز تفاوت دارد زيرا در تفسير موضوعى ابتدا عنوانى گزينش مى‏شود، آن گاه بر اساس ترتيب منطقى مباحث به جمع‏بندى و تحليل موضوع در پرتوى آيات خاص پرداخته مى شود در حالى كه معجم موضوعى تنها جنبه اطلاع رسانى داشته و راهنماى محقق و زمينه‏ساز پژوهش و تحليل مى‏باشد.

فهرست يا فرهنگ موضوعى پيشينه زياد دورى ندارد. در گذشته چنين مرسوم بود كه هرگاه علماى اسلامى مى خواستند در باره مطلبى بحث كنند در آغاز، آيات قرآن را راجع به آن مطلب نقل مى كردند و سپس وارد بحث مى شدند بدين سان طبقه بندى موضوعى قرآن در ميان پژوهشگران اسلامى شكل گرفت.
از نخستين كسانى كه در جهان تشيع، قرآن را به شكل معجم موضوعى تنظيم كرد مرحوم علامه محمد باقر مجلسى بود. اين محقق بزرگ گرچه كتاب «بحارالانوار» را به عنوان مجموعه احاديث مربوط به موضوعات گوناگون اسلامى در باب‏ها و فصل‏هاى مختلف تنظيم نمود اما در آغاز هر باب و فصلى، آيات مربوط به آن فصل و موضوع را گردآورى كرد به گونه اى كه در مجموع اين كتاب 90 موضوع اصلى و 1400 موضوع فرعى از عناوين قرآن وجود دارد و اگر كسى از اين ديدگاه به كتاب بحارالانوار بنگرد، آن را نوعى معجم موضوعى قرآن خواهد يافت كه موضوعات و مباحث قرآنى را به شكل معجم قاموسى طبقه‏بندى كرده است.
پس از آن، كتاب «تفصيل الآيات» ژول لابوم مستشرق فرانسوى نخستين كار جدى در معجم موضوعى قرآن است كه موضوعات را همراه آيات آورده است و بر مبناى ترجمه فرانسوى كازيميرسكى از قرآن تدوين شده است. و محمد فؤاد عبدالباقى از فهرست‏سازان قرآن و حديث اين فهرست را تحت عنوان «تفصيل آيات القرآن الكريم» به عربى درآورد. در ايران فهرست ژول لابوم توسط محمد حسن خان صنيع الدوله با ترجمه فارسى و با توسعه و بازسازى تحت عنوان «كشف المطالب» به چاپ رسيد. پس از اين كار، «تفصيل الآيات» كيكاوس ملك منصور و «طبقات آيات» خليل صبرى به رشته تحرير درآمد و بدين ترتيب روند نگارش معجم‏ها و فرهنگ‏هاى موضوعى ادامه يافت كه ما پس از اين مقدمه به معرفى اجمالى آثار پديد آمده مى پردازيم و ويژگى هاى هر يك را برمى‏شماريم و در ضمن به مقايسه اين آثار با «فرهنگ قرآن» كه اثرى نو و كارى شگرف در اين زمينه است خواهيم پرداخت تا ابعاد تمايز و برجستگى هاى آن روشن گردد.

معرفى معجم‏ها و فهرست‏هاى موضوعى قرآن كريم به ترتيب حروف الفبا و بدون لحاظ الف و لام مى باشد.

5 جلد فارسى / چاپ اول 1381/ انتشارات سروش (انتشارات صدا و سيما)، تهران. ××× حسين اسكندرى
اين مجموعه كه هر جلدى براى هدف ويژه تهيه شده است، بدين ترتيب سامان يافته است كه ذيل هر مطلب آيه اى را مطرح و با توضيح اجمالى به تبيين مباحث مى پردازد مثلا جلد اول آن طرحى سراسرى براى حفظ و درك مفاهيم 313 موضوع اعتقادى اخلاقى اجتماعى اقتصادى از قرآن كريم است كه شامل شناخت، خداشناسى، جهان شناسى مرگ و برزخ و قيامت، قرآن شناسى، پيامبران، امامت و ولايت امام مهدى، حكومت اسلامى، انسان شناسى انسان و دشمنان مى باشد.
اين مجموعه كامل نيست بلكه از هر موضوعى، بحثى و آيه اى را آورده است .
جلد دوم آن تحت عنوان «تا آسمان» بحث دعا و نيايش و آداب و موارد آن در قرآن است.
جلد سوم تحت عنوان «شكوه آفرينش» به 30 آيه قرآن كه حاكى از نشانه هاى قدرت و حكمت خدا در آفرينش است اشاره كرده و توضيحاتى آورده است.
جلد چهارم تحت عنوان «نگين هستى» بحث انسان از آغاز تا انجام و ويژگى‏ها و جنبه‏هاى مثبت و آسيب پذيرى او و وظايف اش را در بر مى‏گيرد.
جلد پنجم تحت عنوان «براى بيدارى» طرح حفظ و درك مفاهيم 165 موضوع قرآنى در مورد معاد مى باشد كه ماهيت دنيا و سنّت‏هاى الهى، مرگ و برزخ و قيامت شناسى را مورد بحث قرار داده است.

كشاف موضوعى/ زينب عطيه محمد / السنن الالهيه فى الآفاق و الانفس و الامم/ 2 جلد عربى/ اشراف: الدكتور جمال الدين عطيه محمد / چاپ اول 1416ه/ نشر - دارالوفاء للطباعة و النشر قطر ××× زينب عطيه محمد
در اين كتاب به سنت‏هاى الهى در آفاق و انفس و امّت‏ها بر اساس واژه ها پرداخته است و به ترتيب تهجى به 90 واژه اشاره كرده است. در هر واژه نيز دسته بندى ارائه داده و آياتى را با توضيح مختصر از تفاسيرى همچون تفسير «سيد قطب» و «قشيرى» و «المنتخب» ابن عاشور و «فخر رازى» و ... با آن همراه ساخته است.
با توجه به توضيحات تفسيرى اين كتاب و دسته بندى پراكنده آن، اطلاع رسانى آن رسا نبوده و نسبت به مطالب آيات نيز جامع نيست. اما به هرحال كتاب قابل استفاده‏اى مى‏باشد.

1 جلد فارسى ××× دكتر محمد كريمى
براساس گفته مؤلف، اين مجموعه چكيده مهمّ‏ترين مسائل و موضوعات مورد بحث در قرآن است كه به صورت فشرده فراهم آمده است.
مطالب در 15 بخش مطرح شده است كه در هر بخش به صورت اجمال عناوينى ذكر مى شود و سپس آياتى پيرامون آن بيان گردد. محورها از اين قرار است:
اول - خدا
دوم - جهان
سوم - شناخت و معرفت
چهارم - انسان
پنجم - شيطان دشمن خدا و خلق
ششم - نهضت انبياء
هفتم - تاريخ (تقدير تاريخ)
هشتم - جهاد و مبارزه
نهم - ابتلاء و آزمايش
دهم - معاد و قيامت
يازدهم - انسان‏هاى ويژه يا طراز مكتب (مؤمنين - متقين - اولوالالباب)
دوازدهم - اقتصاد
سيزدهم - حكومت و سياست
چهاردهم - حقوق زن
پانزدهم - متفرقه
اين مجموعه بيشتر به جنبه اعتقادى نظر دارد و از مباحث احكام و اخلاق در آن چيزى نيامده است.

2 جلد عربى / چاپ دوم 1399 ه 1979 ميلادى ××× محمد زكى صالح
ترتيب مطالب كتاب از اين قرار است:
توحيد، اسماءاللَّه الحسنى، مفاتح الغيب، علم الساعة، الروح و النفس، ملائكه، خلق السماوات و الارض، خلق انسان، جن، حيوان، آدم و ابليس، لوح محفوظ، قضا و قدر، كسب نفس، غرايز الانسان، القرآن...، حكم قرآنيه، محمد رسول اللَّه و ...
اين موضوعات همراه با تفسير موجزى از آيات، در كتاب گردآورى شده و مطالب آيات مورد بحث قرار گرفته است. در اين مجموعه هر چند دسته بندى منطقى ارائه نشده اما نسبت به موضوعات فرعى كار خوبى عرضه شده است.
اين معجم موضوعى (و گاه تفسيرى) مشتمل بر 130 مدخل اصلى و برخى عناوين فرعى است كه ترتيب موضوعات، غيرالفبائى مى‏باشد. جلد اول آن از مباحث توحيد و آفرينش آسمان و زمين شروع شده و در جلد دوم از موضوعات وحى و زندگى انبياء، آغاز و در نهايت به احكام عبادى و جزائى اسلام خاتمه يافته است.
گزينش موضوعات در اين اثر تنها متكى به عبارات قرآن نيست به موضوعات جديد همانند دموكراسى، علوم تجربى و عناوين اقتصادى نيز توجه شده است. در اين كتاب از سيستم ارجاعات استفاده نشده و جاى فهرست الفبايى مدخل‏ها در آن خالى است.

2 جلد عربى/ نشر شركت سهامى چاپ گوتنبرگ تهران / چاپ اول 1334 / چاپ دوم 1348 ××× محمد محمود اسماعيل
مباحث اين كتاب در يازده بخش زيردسته بندى شده است؛ اركان اسلام، الهيات، غيبيات، نعم الهى، انبياء، تشريعات (شئون حاكم، معاملات ماليه و اجتماعيه)، الاجتماعيات، سياسية و الحروب، محاورات المختلفة، مقارنة بين الاضداد، امثال و تشبيهات. ويژگى‏هاى اين اثر عبارت است از:
اوّلاً دسته بندى خوبى نسبت به فصول كتاب انجام نگرفته است ثانياً آيات را به ترتيب نزول و به ترتيب مصحف مشخص كرده است.
ثالثاً جامعيت نداشته و برخى از مباحث مثل مباحث اخلاقى و علمى در آن نيامده و رابعاً ترتيب منطقى مباحث نيز رعايت نشده است.

1 جلد فارسى / چاپ دوم 1389 هجرى قمرى - 1348 ه ش/ تهران: انتشارات سهامى چاپ گوتنبرگ. ××× كيكاوس ملك منصور
اين كتاب كه ترجمه فارسى كتاب «تفصيل آيات القرآن» از «ژول لابوم» فرانسوى است با ترتيب موضوعى نگارش يافته و در 17 باب تنظيم گرديده است.
كه ابواب آن به قرار زير است:
1 - تاريخ
2 - محمدصلى الله عليه وآله وسلم
3 - تبليغ
4 - بنى اسرائيل
5 - تورات
6 - نصارى
7 - ماوراء الطبيعه
8 - توحيد
9 - قرآن
10 - دين
11 - عقايد
12 - عبادات
13 - شريعت
14 - نظام اجتماعى
15 - علوم و فنون
16 - تجارت
17 - علم تهذيب اخلاق
در اين اثر نيز ترتيب ابواب، منطقى نيست. امّا دسته بندى جامع و استقرايى صورت گرفته است. در بعضى از ابواب، موضوعاتى بحث شده است كه بهتر بود در باب ديگر بحث مى شد. مثلا در باب «عقايد» بحث توبه و استغفار و گناه مطرح شده است كه اگر در بحث تهذيب اخلاق مطرح مى شد بهتر بود. و يا سلسله آياتى در ذيل موضوعى آورده شده كه تنها يك آيه از آنها شاهد موضوع است.

1 جلد اصل فرانسوى مستدرك: ادوارد مونتيه مقدمه شعرانى/ انتشارات كتابفروشى اسلاميه/ چاپ 1360 ه. ش. ××× ژول لابوم
اين اثر نخستين معجم موضوعى قرآن است كه موضوعات مطرح شده در قرآن را همراه آيات آن آورده است. اين فهرست در هجده باب به ترتيب زير تنظيم شده است.
تاريخ، محمدصلى الله عليه وآله وسلم تبليغ، بنى اسرائيل، تورات، نصارا، مابعدالطبيعه، توحيد، قرآن، دين، عقايد، عبادات، شريعت، نظام اجتماعى، علوم و فنون، تجارت، علم تهذيب اخلاق، سعادت.
سپس ذيل هر بابى، عناوين فرعى همان باب مطرح شده كه در مجموع به 350 موضوع مى رسد. زير هر موضوع آيات مربوطه، با آدرس سوره و آيه آورده شده كه حجم كتاب را زياد كرده است.
از امتيازات كتاب، فهرست الفبايى موضوعات و ارجاعات اندك آن است گرچه اين ارجاعات اندك نمى تواند مشكل تداخل موضوعات و مترادفات را حل كند و محقق را راهنمايى نمايد اما تفطن نويسنده به روش ارجاعات در علوم اسلامى ستايش برانگيز است محمد فؤاد عبدالباقى، اين اثر را به عربى ترجمه و تكميل كرده است.

مع التفسير و التبيان/ 1 جلد عربى / نشر شركة دار الارقم بن ابى الارقم/ بيروت - لبنان/ ص 464 ××× عبود احمد الخزرجى
مؤلف، اين مجموعه را در سال 1412 هجرى قمرى به اتمام رسانده است و از كتاب‏هاى تفسيرى طبرى، ابن كثير، جلالين، زبدة التفسير من فتح القدير و كفاية اهل الايمان فى تفسير القرآن و نيز كتاب‏هاى رياض الصالحين امام نووى، كتاب الكبائر امام ذهبى و فهرست موضوعى آيات قرآن كريم××× 9 الفهرس الموضوعى لآيات القرآن الكريم/ چاپ چهارم 1409 / دار عمار - عمان و دارالجيل - بيروت/ ص 558 ××× اثر سيد محمد مصطفى محمد كه مبناى كار اوست در اين مجموعه استفاده كرده است.
در اين اثر دسته بندى منسجم و منطقى ارائه نشده است هر چند نسبت به موضوعات تا حدودى پرداخته و از متفرعات آن سخن گفته است و به صورت تفسير و پيام آيات، عنوانى آورده است اما تنها به يكى دو آيه بسنده كرده و استقراء كامل ننموده است. مباحث زير زنجير وار بدين ترتيب مطرح شده است كه نخست به صورت مجمل به ظواهر و پديده هاى مادى و معنوى اشاره مى كند سپس به مباحث توحيد و صفات و اسماء خدا مى پردازد و بعد به صورت مفصل به آيات كونى و به دنبال آن بصورت پراكنده به مسئله نبوت و معاد و مسائل غيبت و دعوت اسلامى و غزوات پيامبر و نيز احكام اسلامى و گناهان كبيره اشاره مى كند و براى هر مورد، تنها يك آيه مى آورد. برداشت هاى عنوانى در مطلع هر آيه از ويژگى‏هاى اين اثر مى باشد.

1 جلد عربى/ نشر دار قتيبة/ بيروت - لبنان/ چاپ 1405 ه/ ص 660 ××× محمد فارس بركات
اين كتاب كه در سال 1378 قمرى در دمشق منتشر شد، فهرست موضوعى متشكّل از 22 باب و 432 مدخل فرعى از مباحث قرآنى است كه ذيل هر موضوع آيات قرآن با ذكر نام سوره و شماره آيه آمده است.
فهرست باب هاى كتاب به ترتيب زير است:
الهيات، عبادات، ايمان، جهاد و هجرت، رسالت، يوم القيامة، محرمات، احكام و حدود، قصص و تاريخ، بنى اسرائيل، نصارا، اجتماعيات، كفر، فساد و جرم و فسق، امثال، علم، انسان، ابليس و شيطان، جن، شعرا، اخلاق حميده، اخلاق ذميمه.
عناوين فرعى عموما مركب و ترتيب موضوعات ذوقى مى باشد.
اين كتاب با توجه به كاستى هاى تفصيل الآيات ژول لابوم و جبران آن كاستى ها به تنظيم موضوعات قرآنى اقدام كرده است.
در برخى از باب‏ها توضيح كوتاهى در باره چگونگى دلالت آيه به موضوع مورد نظر آمده است و سيستم ارجاع دهى نيز در برخى از مدخل‏ها اعمال شده است.
فهرست و ترتيب الفبايى مدخل‏ها يكى از كمبودهاى اين مجموعه است كه مناسب بود فهرست نمايه اى از موضوعات ابواب در پايان كتاب آورده شود.

1 جلد عربى ××× محمد محمود محمد
اين كتاب بر اساس حروف تهجى، واژه ها و موضوعات قرآنى را مطرح و آدرس آيات مربوطه را آورده است.
نمايه هاى انتخابى چندان استاندارد نيست و موضوعات ارجاعى آن مشخص نشده است مثلا «اكل در رمضان» كه هم در «رمضان» مى‏آيد و هم در «اكل» تنها در «اكل» آورده شده است و نسبت به استخراج آيات پژوهش جامع انجام نگرفته است.
به هر حال اين كتاب با اصطلاحات قرآنى و با گستردگى اطلاعات نسبتا خوب، قابل استفاده مى باشد.
همه عناوين به شكل مركب تنظيم شده كه مجموع آنها 1433 مدخل و تعداد آياتى كه در اين قسمت معجم آورده 18010 آيه است. اعلام فهرست شده 103 مدخل و آيات آن 706 آيه است.
مؤلف خود را محدود به موضوعات تصريح شده در الفاظ قرآن نكرده بلكه به استنباط و انتزاع موضوعات از محتواى آيات نيز پرداخته است، از اين‏رو دايره موضوعات گسترده تر است.
متن آيه، ذيل مدخل و عناوين نيامده است بلكه به نام سوره و شماره آيه بسنده شده است، از سوى ديگر سيستم ارجاع در آن لحاظ نشده است و عناوين مركب، نظم و ترتيب خاصى ندارد.

1 جلد عربى / ناشر دارالاضواء/ وزيرى، ص 256 / چاپ اول 1362 ××× محمد العربى الغروزى
در اين كتاب به مباحث زير پرداخته شده است:
توحيد، ايمان، علوم تخصصى، اعتصام، طهارت، صلاة، زكات، نكاح، حج، صيام، طلاق، نفقات، يمين، مزارعه، فرائض، خلافة و امارة، قضا و شهادات و حدود، طب، جهاد، رؤيا، حقايق و رقائق، اخلاق، ترهيب، منافقان و كافران و مشركان، مواعظ، محاسن اللسان، آفات اللسان، قصص تاريخ، سيدنا محمد، قيامت، فتن و اشراط الساعة.
مجموعه مباحث در 28 فصل اصلى تقسيم شده است و در هر مبحث، عناوين ريز آن با ذكر نام سوره و شماره سوره و آيه آمده است بدون اين كه متن آيه ذكر شود.
چينش مباحث كتاب ذوقى است زيرا نه براساس ترتيب منطقى موضوعات عمل شده است و نه ترتيب الفبائى. البته از فهرست كتاب مى توان عناوين اصلى و فرعى موضوعات و سير مباحث را به دست آورد. در مجموع بيش از هزار عنوان فرعى مناسب با مباحث كلى در اين كتاب طبقه بندى شده. اما از ساختار درختى و طبقه‏بندى نظام‏وار موضوعات و بهره‏گيرى از سيستم ارجاعات خبرى نيست.

1 جلد عربى/ تقديم دكتور هشام نشابة/ ص 1230/ نشر مؤسسة الريات- بيروت لبنان/ چاپ اول جمادى الاخرى 1422 ××× اسامة كامل ابو شقراء
اين كتاب شامل ده جزء است هر جزء شامل باب‏ها و هر باب شامل فصلهايى مى‏باشد:

باب اول ايمان باللَّه، باب دوم ايمان بالملائكه، سوم ايمان بالكتب و قرآن، چهارم ايمان بالانبياء والرسل، پنجم ايمان به يوم الاخر، ششم امور متعلقة بالايمان.

باب اول الصلاة، باب دوم صيام، باب سوم الزكاة و الصدقات، باب چهارم حج والعمرة، باب پنجم امور متعلقة بالفرائض.

باب اول من الأكل و الشرب، باب دوم مشتركة فى الايمانيات والاعمال الدنيويه، باب سوم محرمات و نواه فى المعتقدات، باب چهارم محرمات و نواه فى الامور الدنيويه، باب پنجم محرمات و نواه فى اوقات محددة.

باب اول فى سلوكيات المسلم باب دوم فى صفات المسلم، باب سوم فى اعمال المسلم،

باب اول القانون الدستورى، باب دوم القانون المدنى، باب سوم اجتماعيات،
جزء ششم الخلق و المخلوقات
(در اين جزء مباحث جن و ابليس و خلق انسان و حيوان و نبات آمده است.)

موضوعات آورده شده بسيار كلى است مثلا در جزء «فرايض» باب اول صلاة است كه دو فصل دارد يكى عنوان صلاة و ديگر وضوء و تيمم يا در فصل «ايمان به ملائكه» آيات بسيارى راجع به ملائكه آمده كه موضوع ايمان در آنها نيست و تنها آيات را به ترتيب سوره‏هاى قرآن رديف كرده است.
اما نسبت به دسته‏بندى كلى كه ارائه داده است ذوق خوبى به كار برده است.
ساختار اين معجم موضوعى است و انتخاب موضوعات نيز گزينشى بوده است نه استقرائى. سيستم ارجاع و توضيحات در اين مجموعه لحاظ نشده است و در آوردن آيه نسبت به موضوع مورد نظر دقت لازم صورت نگرفته است.
نسبت به بعضى از مدخل ها تنها به آوردن آيات اكتفا شده و هيچ دسته بندى هم ارائه نشده است مثلا راجع به آدم‏عليه السلام و ابراهيم‏عليه السلام و ساير پيامبران از ابتداء هر آيه‏اى كه مربوط به آنها بوده را آورده بدون اينكه موضوعات فرعى آنرا مشخص كند.

1 جلد فارسى/ انتشارات كتاب يوسف - تهران: ناصر خسرو/ چاپ اول 1378/ ص 223 ××× احمد مخملى
مؤلف محترم با توجه به ضرورت مراجعه به قرآن در حل مشكلات اجتماعى، تربيتى و سياسى جامعه و مسائل روز به موضوعاتى كه در راستاى هدايت و روشنگرى قرار مى گيرد پرداخته است.
در اين كتاب متن آيات نيامده و تنها نام سوره و شماره آيه به همراه فيش موضوعى در ذيل موضوعات كلى آورده شده است مثلا اداى زكات به فقيران نشان رستگارى (لقمان/5) را تحت موضوع زكات در فصل فروع دين آورده است.
دسته بندى آيات در موضوعات خود تحت 18 فصل به قرار زير ارائه گرديده:
1 - اصول دين
2 - فروع دين
3 - مسائل اقتصادى
4 - مسائل تربيتى
5 - مسائل حقوقى
6 - مسائل خانواده
7 - مسائل فرهنگى
8 - اجل معين مرگ
9 - امتحان و آزمايش مرگ
10 - آمرزش، استغفار، توبه، عبادت
11 - ايمان و دين
12 - خدا
13 - خلقت
14 - دنيا، مكنت
15 - سرنوشت
16 - سوگند، نذر
17 - قرآن
18 - گمراهى ها
در اين اثر به رغم اينكه دسته‏بندى خوبى ارائه شده است، اما در آوردن آيات استقراء كامل صورت نگرفته است چنانكه نسبت به موضوعات نيز جامع نيست. مثلا مسائل طبيعى نيامده است. اين كتاب در حد خود قابل استفاده و در اطلاع رسانى مفيد خواهد بود.

1 جلد فارسى ××× عبداللَّه محمد الدرويش
مؤلف با دسته‏بندى موضوعى خاصى، به آيات همراه با آدرس و كلمه كليدى در آيه، اشاره مى‏كند و تقسيم‏بندى را در بخش اول به مباحث توحيد اختصاص مى‏دهد كه شامل مباحث پيرامون اللَّه، عبادات و ايمان است.
بخش دوم دعوت الى اللَّه تعالى است كه شامل مباحث جهاد، هجرت، غزوات و رسالت قرآن مى باشد.
بخش سوم وحى است كه شامل مباحث انبياء و پيامبران مى باشد. و در ذيل آن به مبحث ملائكه و صفات آنها نيز اشاره شده است.
بخش ديگر ساعت و آخر زمان است و بدنبال آن روز قيامت مى آيد كه مباحث حشر و بعث و جنت و نار و اصحاب اعراف را ذكر كرده است.
در مرحله بعد بحث محرمات همراه با آيات الاحكام و مباحث متنوع آورده شده است. بخش‏هاى ديگر عبارتند از: امثال و صور كه شامل قصص و تاريخ در قرآن است. اهل كتاب و بنى اسرائيل و نصارى، اخلاق، تهذيب اخلاق، اخلاق سيئى، كفر و شرك و نفاق و در نهايت بحث علم و انسان و علوم طبيعى و رياضى و آيات الهى در قرآن. در اين مجموعه ترتيب و دسته‏بندى مناسبى ميان موضوعات ارائه نشده است و گاهى مباحث تكرار گرديده است

دراسة تاريخية و تبويب موضوعى الآيات من القرآن الكريم/ 1 جلد عربى/ نشر جمعية الدعوة الاسلاميه العالميه/ چاپ دوم 1428 من ميلاد الرسول محمد/ طرابلس - الجماهيرية العربية الليبية الاشتراكيه العظمى / ص 364 ××× السايح على حسين
مؤلف اين كتاب در آغاز مقدمه جالبى در مورد قرآن، چگونگى جمع‏آورى، قرائت و حفظ آن آورده است و سبب اختلاف قراءات را با بيان قرائت مقبول متذكر شده است.
در اين كتاب كه به عنوان فهرست موضوعى آيات مى باشد مباحث در سه باب (عقيده - شريعت - القرآن فى الحياة) آمده است و هر بابى داراى فصولى است در باب عقيده به مباحث اللَّه و فنا (كه همان مباحث قيامت و معاد است) و بحث پيامبران و كتاب‏هاى آسمانى پرداخته است، در باب شريعت به فصل‏هاى عبادات، احوال شخصيه مثل نكاح و طلاق و مبحث عقوبات و فصل حلال و حرام و در باب آخر نيز به فصل‏هاى علاقات اجتماعيه، قضاء و اصول الحكم، علاقات الانسانيه و الدوليه و بحث جهاد و مال در قرآن مى‏پردازد؛ در آخرين فصل به مباحث علم پرداخته است.
شيوه ارائه آيات بدين صورت است كه ذيل هر موضوع، آيات به صورت كامل همراه با شاهد مى‏آيد.
در اين مجموعه مدخل كمتر مطرح شده و بيشتر موضوعات، تركيبى است بعضى از موضوعات در فهرست‏هاى ديگر كمتر مشاهده مى شود مثل «محمد على لسان عيسى» و يا «السعى فى سبيل الرزق». موضوعات اين مجموعه متنوع و كافى نيست و ملاك تقسيم بندى نيز چندان منطقى نمى‏نمايد.
اين كتاب در سه باب تنظيم شده است:
باب اول - عقيده - شامل چهار فصل مى‏باشد
1 - اللَّه خالق هستى، انسان، سجده و تسبيح ملائكه 2 - فنا و مرگ، روز حساب و جزاى اعمال و توبه 3 - رسالت و داستان انبياء 4 - كتب آسمانى، قرآن و دين.
باب دوم - شريعت - نيز چهار فصل دارد.
1 - عبادات 2 - نكاح و طلاق... احوال شخصيه 3 - عقوبات، قصاص، حدود
4 - حلال و حرام
باب سوم - قرآن در زندگى - داراى شش فصل مى‏باشد.
1 - ارتباطات اجتماعى، حقوق فرزند، علاقه بين زوجين 2 - قضاء و اصول حكم و شورى 3 - ارتباط انسان با ملل ديگر، اهل كتاب و كفار 4 - جهاد، جنگ و صلح 5 - ثروت در قرآن، بخل‏ورزى، ميراث، ربا ... و انفاق 6 - العلم، علم انسان، صاحبان علم.

طبقه بندى آيات قرآن بر اساس موضوع/ 1 جلد فارسى/ چاپ اول 1344 / چاپ سوم 1362 / انتشارات اميركبير تهران / ص 1102 ××× خليل‏اللَّه صبرى
اين كتاب در 26 فصل تنظيم شده است. و دسته بندى آنها به صورت استقرايى و ذوقى مى‏باشد.
فصل‏هاى كتاب از قرار زير است:
صفات خدا، مناجات ها و ادعيه، محمدصلى الله عليه وآله وسلم، معراج، ملامت و عتاب به او، اهل بيت و ياران محمدصلى الله عليه وآله وسلم، مهاجر و انصار، قرآن، مطالعه و اسرار خلقت، آزادى، فرهنگ، آب، كار و كوشش، شب و روز، آداب اجتماعى و وظايف اخلاقى، اخلاق ذميمه، جنگ و تبليغات اسلامى، خلقت آسمان، آفتاب و ماه، آدم و فرشتگان و شيطان، تكاليف انسان، عقود و ايقاعات، احكام ارث و وصيت، ازدواج و طلاق، داستان‏هاى قرآنى، موسى‏عليه السلام و فرعون و تورات و بنى اسرائيل، عيسى و مريم‏عليه السلام و انجيل و ساير انبياء، قيامت و دلايل آن، حالت روحى بشر، هدايت و اراده خدايى، يتيم و مال يتيم، غنائم و صدقات، جرايم، فضيلت و امتياز اسلام، آيات مشكل قرآن.
در اين اثر آيات با ترجمه و آدرس، ذيل موضوعات مى‏آيد و از سيستم ارجاع استفاده نشده است.

فهرست تفصيلى مفاهيم قرآن/ 1 جلد فارسى/ چاپ اول 1378/ نشر ذره - تهران / ص 864 ××× عبدالمجيد معاديخواه
موضوعات اين كتاب بر اساس الفباى مدخل تنظيم شده است كه همراه با موضوعات آيات مى‏آيد. ارجاعات مدخل‏ها خوب انجام گرفته است، اما نسبت به استخراج آيات پژوهش كامل صورت نگرفته است هر چند جامعيت مطالب خوب است. در مورد انتخاب واژه‏ها ملاك مشخص نيست؛ مثلا در مورد «تفكر» و «انديشه» واژه «انديشه» پذيرفته شده است.

كليد راهيابى به موضوعات و مفاهيم قرآن كريم / اكبر هاشمى رفسنجانى و محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن/ 8 جلد فارسى / ناشر موسسه بوستان كتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم) ××× مركز فرهنگ و معارف قرآن
ضرورت سامان يابى اطلاعات و اطلاع رسانى دقيق از موضوعات قرآن بر كسى پوشيده نيست. تلاشهاى خوبى در اين راستا صورت گرفته است امّا با اين همه، آنچه انجام گرفته است در خور معارف ژرف و آموزه‏هاى بلند قرآن كريم نيست. از اين‏رو پى‏ريزى روش نو كه بتواند بيانگر لطايف و حقايق عميق قرآن باشد؛ ضرورى مى‏نمود.
قرآن پژوه معاصر «آيت اللَّه هاشمى رفسنجانى» با توجه به اين ضرورت، سنگ بناى چنين طرحى را نهادند و كار عظيم براى تهيّه معجم موضوعى جامع و گسترده و در عين حال از نظر دستيابى به موضوعات سهل و آسان را شروع كردند.
اين كار يك فعاليت گروهى و سازمان يافته است كه طى مراحل و با تقسيم وظايف خاص انجام گرفته است. استخراج مدخل ها نخستين مرحله تدوين معجم بوده است كه اساسى‏ترين ركن در معجم نويسى و نگارش دائرةالمعارف مى‏باشد. در اين مرحله ملاك‏ها و شرايطى در نظر گرفته شده است مثل : قرآنى بودن، بار اطلاعاتى داشتن، از جنبه عربى و يا فارسى شناخته بودن و شهرت داشتن، گزينش مفرد، بساطت و كوتاهى واژه، اعلام مصرح و غير مصرح كه شامل نام اشخاص، اشياء، مكان ها و زمان ها و گروه‏ها مى‏شود.
مرحله بعدى و اساسى مرحله برداشت از آيات است كه پژوهشگران طبق اصول و ضوابطى و با مراجعه به پرونده علمى مدخل كه از منابع مختلف مثل تفسير راهنما، معجم هاى لفظى، تك‏نگارى‏ها و منابع تفسيرى مختلف تهيه شده و نيز با مراجعه مكرر به آيات، به استنباط از آنها مى پرداختند. و سپس آنها را در قالب فيش و در نهايت به طبقه‏بندى اطلاعات آنها اقدام مى كردند.
در مرحله بعد اطلاعات توسط گروهى كارشناس ارزيابى شده و طى مراحلى، كنترل و بازبينى مى گرديد تا از اتقان و انضباط خاص و روانى و شيوايى برخوردار باشد. بدين ترتيب كارى عظيمى سامان يافت كه مى‏تواند گام بلندى براى عرضه و اكتشاف معارف قرآنى به شمار آيد.
ساختار اين مجموعه كه احتمالا تا 30 جلد خواهد رسيد به ترتيب حروف الفبا از مدخل آب شروع شده و تا يهود ختم خواهد شد.
از ويژگى‏ها و اختصاصات اين فرهنگ، ترتيب الفبايى - موضوعى آن است كه به شكلى منسجم اطلاعات را طبقه بندى مى‏كند به گونه‏اى كه مى توان از هر موضوع يا مدخلى، طرحى سازمان يافته استخراج نمود.
ويژگى ديگر آن جامعيت و گستردگى و نيز استشهاد به آيات است، كه در كمتر معجمى پيدا مى شود.
برداشت‏هاى قرآنى ذيل موضوعاتى كه ممكن است كمتر به آن توجه شود، توضيحات لازم در جايى كه ممكن است آيه به ظاهر ناظر بر موضوع نباشد. و چينش موضوعات و گزينش مدخل هاى مفيد در تمام زمينه هاى مختلف معارف اقتصادى اخلاقى اعتقادى طبيعى و... برجستگى‏هاى ديگر اين اثر گرانسنگ است.