حلول ماه مبارك رمضان كه ماه نزول قرآن كريم است، زمينه ساز فرصتى مناسب براى نگرشى ژرف تر در موضوع تلاوت قرآن و تدبر در آن است. از آن جا كه قرآن كريم، كلام آفريننده انسان هاست با ديگر سخن ها تفاوت اساسى داشته و داراى آثار ويژه اى است كه در هيچ كلام ديگرى يافت نمى شود. خواندن قرآن و شنيدن آن حتى براى كسانى كه با زبان عربى آشنايى نداشته و معناى آيات الهى را نمى فهمند به عنوان عملى نيك در پرونده اعمالشان ثبت شده، آمرزش گناهان، نورانيت دل و ثواب اخروى را در پى دارد. افزون بر اين، مطابق روايت امام صادق(عليه السلام) حتى نگاه كردن در قرآن نيز عبادت بوده و وجود داشتن يك جلد از قرآن در خانه، موجب طرد شياطين از آن خانه مى شود. [1]
در حديث مشهورى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) فرموده اند: خانه هاى خود را با تلاوت قرآن نورانى كنيد زيرا هر خانه اى كه در آن قرآن، بسيار تلاوت شود خير آن خانه زياد شده و اهل آن گشايش مى يابند و آن خانه براى اهل آسمان نورافشانى مى كند چنان كه ستارگان آسمان براى اهل دنيا نورافشانى مى كنند. [2] با توجه به آثار مثبت ياد شده است كه در آيات متعددى، سخن از تلاوت قرآن به ميان آمده است مانند: «إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَـبَ اللَّهِ...يَرْجُونَ تِجَـرَةً لَّن تَبُورَ» [3] اما بايد دانست كه گرچه قرآن كريم به دليل آن كه مبارك [4] است; براى هر يك از اقشار جامعه بهره مناسبى داشته و حتى تلاوت آن نيز روح افزا و دلكش است ولى حديث تدبر در قرآن حديث ديگرى بوده و قلّه رفيع آثار دنيوى و اخروى آن بسى مرتفع تر از آثار تلاوت بدون تدبر است. سرّ مطلب آن است كه غرض اصلى از نزول قرآن، هدايت انسان ها به سوى كمال و سعادت واقعى آنان است و اين غرض تنها با عمل كردن به دستورات قرآن محقق مى گردد و عمل به قرآن ميسر نيست مگر پس از فهميدن آن چه قرآن در صدد بيان آن است و تنها راه رسيدن به اين درجه از فهم، تدبر و تفكر در آيات الهى است. در حقيقت تلاوت قرآن نيز مقدمه اى براى تدبر در آيات آن است. بى سبب نيست كه قرآن كريم، خود نه تنها در بيش از سيصد آيه به تفكر و تذكر و تعقل دعوت كرده، [5] بلكه هدف از فرو فرستادن قرآن را تفكر، [6] تعقل [7] و تدبر در آيات الهى دانسته است. «كِتَـبٌ أَنزَلْنَـهُ إِلَيْكَ مُبَـرَكٌ لِّيَدَّبَّرُواْ ءَايَـتِهِ» [8]
تدبر در آيات قرآن داراى چنان آثار ژرف و گسترده اى است كه چيزى نمى تواند جاى گزين آن شود. مهم ترين اين آثار، از بين بردن جهل و نادانى در ابعاد گوناگون زندگى فردى و اجتماعى انسان هاست. توضيح آن كه بيشتر آدميان در اثر انس شديد به مظاهر گوناگون زندگى دنيوى كه براى همگان قابل احساس است و به سبب نداشتن ارتباط مستقيم با حقايق الهى و امور اخروى، از درك حقايق جهان دور افتاده، گاهى خرافات بى پايه و اساس را حقيقت مى پندارند و گاهى واقعيت ها را از افسانه ها و خرافات به شمار مى آورند. پى آمد اين نادانى تأسف بار، مبتلا شدن افراد انسانى به بيمارى هاى غير قابل علاج روحى و مبتلا شدن جوامع انسانى به ذلّت و عقب ماندگى و اسير شدن در دام دولت هاى مستكبر و سلطه جو و خوردن فريب نقشه هاى شيطانى آنان است. قرآن كريم با بيان مهم ترين حقايقى كه انسان ها در راه رسيدن به سعادت فردى و اجتماعى خود بدان نياز دارند و با جداسازى دقيق اوهام و خيالات از حقايق، به مبارزه با اين خصلت خطرناك پرداخته است. براى روشن تر شدن مطلب به ذكر دو مثال مى پردازيم.
1. بيشتر انسان ها، زيادى اموال و فرزندان و بهره مندى از مقام هاى دنيوى را مايه سعادت حقيقى مى پندارند و نيز چنين تصور مى كنند كه تنها راه به دست آوردن روزىِ بيشتر، فراهم بودن اسباب ظاهرى و شناخته شده آن است. اين دو گمان باطل موجب مى گردند انسان ها به ناهنجارهاى اخلاقى متعددى دچار شده و جامعه از اعتدال لازم خارج گردد زيرا هر شخصى تلاش مى كند با تملّق و چاپلوسى و دروغ و دادن رشوه، نزد صاحبان ثروت و مقام داراى منزلتى شده و خود به پست و مقامى نائل گردد و با غيبت و تهمت، رقيب را از صحنه خارج سازد و با خوردن حق مظلومان و گرفتن رشوه، به جمع آورى ثروت مشغول گردد. ناگفته پيداست كه رواج چنين امورى، جامعه را دچار چه بحران عظيمى خواهد كرد. تدبر در آيات قرآن كريم، از همان ابتدا راه شكل گيرى اين ناهنجارها را سدّ مى كند زيرا به انسان مى آموزد كه اولاً سعادت واقعى در ايمان به خدا و عبادت الهى و رعايت تقواست «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِى صَلاَتِهِمْ خَـشِعُونَ...» [9 ]نه بهره مندى از اموال و مقامات و لذائذ دنيوى «إِنَّمَآ أَمْوَ لُكُمْ وَ أَوْلَـدُكُمْ فِتْنَةٌ» [10] و ثانياً روزىِ هر شخصى به دست خدا بوده و خداوند خود با حكمت خويش به هر كس به اندازه مصلحت وى اعطا مى كند و هيچ امرى نمى توند آن چه را كه خداوند تقدير كرده تغيير دهد. «أَوَ لَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَآءُ وَ يَقْدِرُ» [11] و تلاش انسان ها براى بدست آوردن روزى نيز در طول اراده الهى داراى اثر است نه در عرض آن و تنها پس از اجازه خداوند مى تواند مؤثر باشد.
2. بسيارى از دولت هاى جهان، با ديدن شوكت ظاهرى و امكانات نظامى و اقتصادى كشورهاى مستكبرى مانند آمريكا، صهيونيست و انگليس، چشم حقيقت بين خود را از دست داده و چنين مى پندارند كه دولت هاى سلطه جو، داراى قدرت مطلق بوده و كسى را ياراى مقاومت در برابر آنان نيست. نتيجه اين تصور نادرست آن است كه برخى از كشورهاى اسلامى بر خلاف فرمان الهى [12] با ذلّت در برابر قدرت هاى استعمارگر زانو زده و به آنان اجازه مى دهند به مال و جان و ناموس مسلمانان تعدى كنند. در حالى كه براساس تعاليم نورانى قرآن، قدرت مطلق از آن خداى متعال است [13] و اگر مسلمانان با يكديگر متحد بوده و اختلافات را كنار بگذارند [14 ]و با همدلى و توكل بر خدا با دشمنان اسلام مبارزه كنند، خداوند آنان را يارى كرده و بر دشمنانشان پيروز مى كند.«قَـتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ» [15] قرآن كريم با ذكر نمونه هاى عينى در اين زمينه مانند جنگ بدر كه در آن مسلمانان با وجود آن كه هم تعداد آنان و هم تجهيزاتشان كمتر از دشمنانشان بود، در عين حال با يارى خدا بر دشمن پيروز شدند; [16] اين عقيده را در قلوب مؤمنان هر چه بيشتر راسخ مى سازد. نكته در خور توجه و در عين حال عجيب آن است كه با وجود آن كه تدبر در قرآن اهميت ويژه اى داشته و در آيات الهى و روايات نقل شده از پيامبر و اهل بيت(عليهم السلام) بر آن تأكيد بسيارى شده، متأسفانه جوامع اسلامى آن گونه كه بايسته است به اين امر نمى پردازند.
بسيارى از مسلمانان به طور كلى با قرآن رابطه اى نداشته، از آن بيگانه اند و كسانى كه با قرآن مأنوسند نيز غالباً به فراگيرى قرائت، تجويد و صوت و لحن اكتفا كرده يا در گامى بالاتر به حفظ قرآن مى پردازند و يا در نهايت با معانى و مفاهيم قرآن در حدى سطحى آشنا مى شوند و بدين ترتيب خود را از بركات بى شمار تدبر در قرآن كه مقدمه اى براى عمل به آن نيز هست محروم مى سازند. به همين دليل است كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در قيامت از اين كه امت وى قرآن را ترك كرده و موجب مهجوريت آن شده اند به خداوند شكايت مى كند. «وَقَالَ الرَّسُولُ يَـرَبِّ إِنَّ قَوْمِى اتَّخَذُواْ هَـذَا الْقُرْءَانَ مَهْجُورًا» [17]
به اميد روزى كه با تدبر كافى در آيات هدايتگر قرآن، خود و جامعه خويش را از بيمارى كشنده نادانى نجات داده و بتوانيم حجاب ضخيم ناشى از دوستى دنيا را از رخ حقيقت كنار زده و حقايق هستى را آن گونه كه هستند مشاهده كنيم.

---

1 . اصول كافى، عربى، به تحقيق على اكبر غفارى، چاپ سوم، تهران، دارالكتب الاسلامية، آخوندى، ج 2، ص 613 و 614.
2 . همان، ج 2، ص 610.
3 . فاطر/ 35، 29 و نيز نمل/ 27، 29 ; بقره/ 2، 121.
4 . انعام/ 6، 92 و 155; انبياء/ 21، 50; سوره ص / 38، 29.
5 . الميزان، عربى، مؤسسه اعلمى، بيروت، ج 5، ص 255.
6 . نحل/ 16، 44.
7 . يوسف/ 12، 2.
8 . سوره ص / 38، 29.
9 . مؤمنون/ 23، 1 و 2 و نيز حج/ 22، 77 ; بقره/ 2، 189 ; آل عمران/ 3، 130.
10 . تغابن/ 64، 15 و نيز انفال/ 8، 28; آل عمران/ 3، 10و 116; انعام/ 6، 32.
11 . زمر/ 39، 52.
12 . مائده/ 5، 51; ممتحنه/ 60، 13 ; نساء/ 4، 141.
13 . انفال/ 8، 41.
14 . آل عمران/ 3، 103.
15 . توبه/ 9، 14 و نيز محمد/ 47، 7 ; حج/ 22، 38 و 39.
16 . آل عمران/ 3، 123.
17 . فرقان/ 25، 30.