گرچه تفسير مدون و مستقلي به نام تفسير علي (ع ) وجود ندارد اما مطالب تفسيري فراوان آن حضرت در لابلاي كتب روائي و تفسيري از طريق شاگردان آن حضرت نقل شده و در دسترس است .
گروهي از صحابه و ياران رسول خدا(ص ) چه در زمان حيات آن حضرت و چه پس از رحلت او در تفسير قرآن از شهرت بسزائي برخوردار بودند از جمله امير مومنان علي (ع ) عبدالله بن عباس عبدالله بن مسعود ابي بن كعب زيدبن ثابت جابربن عبدالله انصاري و... اما چنان كه از شواهد تاريخي و كتب تفسيري به دست مي آيد علي (ع ) اعلم مردم پس از رسول گرامي اسلام به تفسير قرآن و معارف اسلام بود و سني و شيعه هر دو اين معني را در كتابهاي تفسيري و تاريخي خود نقل كرده اند. چرا كه آن حضرت در دامن پيامبر بزرگ شده و هميشه در كنار آن حضرت ; هم در حضر و هم در سفر حاضر بود. او حتي در دوران تهجد و عبادت رسول خدا(ص ) در كوه حرا و نيز همراه او بود و از او جدا نمي شد.
در اين مورد ابن ابي الحديد مي گويد :
« در كتب صحاح روايت شده است كه وقتي جبرئيل براي نخستين بار بر پيامبر نازل گرديد و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت علي (ع ) در كنار پيامبر اسلام (ص ) بود » (1 ) .
گرچه در حال حاضر كتاب مدوني به عنوان تفسير از اميرمومنان (ع ) به چشم نمي خورد اما مطالب تفسيري علي (ع ) در كتابهاي حديثي و لابلاي روايات پراكنده است . چون اوضاع سياسي و اجتماعي آن روز به نحوي نبود كه هر كسي بتواند در گرداگرد وجود امام حلقه بزند و تفسير قرآن را بياموزد بلكه عده خاصي از ياران آن حضرت سينه خود را سپر كرده و توانستند تفسير قرآن را از مولي الموحدين مستقيما فراگرفته و به نسلهاي بعد از خود انتقال دهند. آنهم به صورت نقل روايت كه بعدها آرام آرام اين كار توسعه يافت و روايت را با درايت درهم آميختند و اخبار و احاديث تفسيري را به صورت مدون درآوردند.
يكي از فعاليتهاي امام در دوران خلفا تربيت شاگرد بود چنانكه استاد پيشوائي مي نويسند.
« يكي از فعاليتهاي امير مومنان در دوران خلفا; تفسير قرآن و حل مشكلات بسياري از آيات و تربيت شاگرداني مانند « عبدالله بن عباس » بود كه بزرگترين مفسر اسلام در ميان اصحاب به شمار مي رفت » (2 )
اقوال علما در باره اعلميت علي (ع ) به تفسير محمد حسين ذهبي از ابن عباس نقل مي كند : « چيزي از تفسير ياد نگرفتم مگر از علي (ع ) (3 ) و همچنين از ابونعيم در « الحليه » نقل مي كند كه علي (ع ) فرمود : « به خدا آيه اي نازل نشده مگر اين كه مي دانم كجا نازل شده درباره چه چيزي نازل شده و... چون خداوند به من قلب و فكري انديشمند و زباني جويا عطا كرده است » . و همچنين از ابن مسعود نقل شده كه گفت : « قرآن براساس هفت حرف نازل شده و هر حرفي هم ظاهري دارد و باطني ; و علي (ع ) به ظاهر و باطن آن آگاه بود(4 ) .
از عطا بن ابي رباح (يكي از بزرگان محدثان و فقهاي اهل سنت ) سوال مي كنند : آيا در ميان اصحاب محمد(ص ) عالمتر از علي بوده است در پاسخ مي گويد : « نه به خدا كسي را عالمتر از علي نمي شناختم » .
« همچنين « سعيد بن جبير » (5 ) كه خود يكي از مفسران بنام عصر تابعين و شيعي است مي گويد : « اذا ثبت لنا الشي عن علي (ع ) لم نعدل عنه الي غيره » ; « وقتي مطلبي از علي (ع ) براي ما ثابت مي شد از آن عدول نمي كرديم » . (6 )
همچنين مرحوم كليني در باب « انه كان شريكه في العلم » (علي شريك علم رسول خدا بود) آورده است :
« لم يعلم الله محمدا(ص ) علما الا و امره ان يعلمه عليا »
« ... خدا هيچ علمي را به پيامبر نياموخت مگر اين كه او را فرمان داد تا آن علم را به علي (ع ) بياموزد » . (7 )
پس كسي كه باب مدينه علم است و كليد علم پيامبر; قلم و بيان عاجز از وصف آن حضرت و علم او است لذا با اشاره مختصر به بيوگرافي اجمالي يكي از شاگردان ممتاز تفسيري آن حضرت يعني ابن عباس اكتفا مي كنيم تا عظمت استاد روشن شود.
ابن عباس كيست
عبدالله بن عباس پسر عموي پيامبر و از مفسران بنام صدر اسلام و ملازم و شاگرد درجه يك اميرمومنان علي (ع ) بود كه به اين شاگردي هميشه افتخار مي كرد و اظهار مي داشت من هرچه دارم از اميرمومنان است و سني و شيعه به تفسير او معتقدند. او گرچه هنگام رحلت پيامبر نوجواني دوازده يا سيزده ساله بيش نبود(8 ) ولي چون در مكتب علي (ع ) بزرگ شده و علم آموخته بود لذا يكي از مفسران بزرگ عالم اسلام بشمار مي رود . (9 )




مفسر بزرگ شيعه مرحوم طبرسي درباره ابن عباس مي نويسد :
« عبدالله بن عباس حبر » (10 ) « امت و ترجمان قرآن و وارث دو سوم علم پيامبر بود كه پيامبر در حق او دعا كرد و فرمود : « خدايا او را از آگاهان به دين و قرآن قرار ده » . لذا روايات مربوط به تفسير (نزديك به نصف احاديث تفسيري ) به او مستند است . (11 )
ابن عباس در باره علم اميرمومنان علي (ع ) مي گويد :
« علي (ع ) علم علما علمه رسول الله (ص ) و رسول الله علمه الله فعلم النبي من علم الله و علم علي من علم النبي و علمي من علم علي (ع ) و ما علمي و علم اصحاب محمد(ص ) في علم علي الا كقطره في سبعه ابحر » . (12 )
« علي (ع ) علمي را آموخت كه پيامبر آن را تعليم داد و و پيامبر را خدا تعليم داد; پس علم پيامبر از علم خدا و علم علي (ع ) از علم پيامبر و علم من از علم علي (ع ) است و علم من و علم اصحاب محمد(ص ) نزد علم علي (ع ) مانند قطره اي از هفت دريا است » .