«پلوراليزم‏» در لغت، به معناى كثرت‏گرايى و مقصود از آن در فلسفه دين، پذيرش حقانيت اديان مختلف است. طرف‏داران كثرت‏گرايى براى اثبات مدعاى خود، دلايل گوناگونى ذكر كرده‏اند كه تحليل و نقد آن‏ها را بايد در جاى ديگرى پى گرفت. (1) آن‏ها براى مشروعيت دينى بخشيدن به مدعاى خود، ظواهر برخى از آيات قرآن مجيد را مورد استناد قرار داده‏اند تا بدين‏سان نظريه خود را هم‏خوان با آن جلوه دهند.
نوشتار حاضر صرفا به نقد و تحليل مستندات قرآنى پلوراليست‏ها مى‏پردازد. بنابراين، از ذكر ادله قرآنى انحصار «صراط مستقيم‏»به‏اسلام‏وبطلان‏كثرت‏گرايى،به دليل‏اجتناب از اطاله كلام، صرف‏نظرگرديده و تبيين آن به مجال ديگرى واگذار شده است. (2)

اشتباه اساسى پلوراليست‏ها در تفسير آيات و استناد كثرت‏گرايى به قرآن از غفلت‏يا ناديده انگاشتن اصول و روش‏هاى تفسير قرآن سرچشمه مى‏گيرد. بنابراين، در ذيل، به بعضى از اصول علم تفسير اشاره مى‏شود:
1. توجه به مضمون، شان نزول و صدر و ذيل آيه: كثرت‏گرايان در تقرير مدعاى خود، تنها به ظهور بدوى آيه و در مواردى، به بخشى از آيه اتكا كرده و مدخليت آيه قبل يا بعد را ناديده مى‏انگارند.
2. توجه به كل قرآن: از آن‏جا كه قرآن كتاب خداوند حكيم است، با وجود نزول تدريجى آن در طول‏23 سال، آياتش از نظم و انسجام خاصى برخوردار است و به تعبير خود قرآن، در آن هيچ تهافت و اختلافى ديده نمى‏شود. (3) بر اين اساس، در تفسير دو آيه، بايد به مجموع آيات توجه نمود و در صورت وجود هرگونه شبهه و ابهام، بايد آن را با تامل در آيات ديگر، حل و فصل كرد. به ديگر سخن، بايد تفسير قرآن را از خود قرآن طلبيد; «القرآن يفسر بعضه بعضا.» (4)
3. توجه به شارحان حقيقى: در صورت رفع نشدن ابهام از آيه‏اى، بايد به تفسير شارحان و مفسران حقيقى كلام الهى - پيامبر اكرم و ائمه هدى‏عليهم‏السلام - مراجعه كرد; چرا كه قرآن حاوى آيات متشابه و داراى بطون متعدد است و به تصريح خود، درك عمق آن‏ها، اختصاص به مطهرون، - كه مصداق بارز آن ائمه اطهارعليهم‏السلام هستند - دارد; «لا يمسه الا المطهرون.» (واقعه:79)

چنان كه اشارت رفت، كثرت‏گرايان مى‏كوشند با استناد نظريه خود به شريعت، ادله و شواهدى از آن ارائه دهند كه گام اولين آن‏ها تمسك به ظواهر برخى آيات است. اما با وجود اين، به قاعده علم تفسير و هرمنوتيك ملتزم نماندند و در تفسير و استناد به آيات، اصول و روش بحث‏هاى تفسيرى را سهوا يا عمدا رعايت نكردند. در ذيل، مستندات قرآنى آنان تحليل و نقد مى‏شود:

گوهر و لب نظريه «پلوراليزم‏» بر اين نكته استوار است كه حقيقت دين و اسلام، كه خداوند آن را از انسان مى‏خواهد. تسليم مطلق و سر تعظيم فرودآوردن بر آستان قدس حضرت حق است. اما اين‏كه آن در قالب آيين خاصى مانند يهود يا مسيح يا اسلام تحقق پيدا كند، تاثيرى در ماهيت آن نمى‏گذارد.
كثرت‏گرايان بر اين باورند كه از منظر قرآن، «اسلام‏» معناى عام - يعنى تسليم مطلق به خدا - دارد كه شامل تمامى اديان، به خصوص اديان اهل كتاب، مى‏شود. رهاورد اين باور آن است كه گام‏نهادن‏بر صراطمستقيم و اسلام اختصاص به امت اسلام ندارد و شامل‏پيروان‏اديان‏ديگرنيزمى‏شود.آن‏هابه‏آيات‏ذيل استناد مى‏كنند:
1. حضرت ابراهيم‏عليه‏السلام از خداوند اسلام حقيقى و امتى مسلمان از نسل خويش درخواست مى‏كند: «ربنا واجعلنا مسلمين لك و من ذريتنا امة مسلمة.» (بقره:127)
2. حضرت موسى‏عليه‏السلام‏نيزقوم‏خودرا «مسلمين‏» مى‏خواهند: «و قال‏موسى‏ياقوم‏ان كنتم‏آمنتم بالله‏فعليه‏توكلواان‏كنتم‏مسلمين.»(يونس: 84)
آقاى بازرگان با اشاره به آيات مزبور، مى‏نويسد: «قرآن بر خلاف ما، كه اسلام و مسلمانى را به خصوص خودمان گرفته‏ايم، گروندگان صالح ساير پيغمبران را مكرر مسلمان مى‏خواند... چطور مى‏شود در نزد خدا فقط آيين امت آخرالزمان دين محسوب شود، در حالى كه از ساير پيغمبران و كتب آن‏ها همه جا تجليل و تاييد به عمل مى‏آيد.» (5)
3. «و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه.» (آل عمران: 85) آيه مزبور دليل روشنى بر رد «پلوراليزم‏» است. اما برخى از آن‏ها كه مى‏خواهند شمارگان ادله قرآنى مدعاى خود را بيش‏تر كنند، تفسير موافق نظريه خود عرضه داشته و اسلام را در اين آيه، به تسليم مطلق و به اصطلاح خود، «اسلام واقعى‏» تفسير كرده‏اند; چنان كه آقاى سروش مى‏نويسد: «شما اگر به تفسير الميزان مرحوم‏علامه‏طباطبائى‏مراجعه‏كنيد،آن‏جاخواهيدديدكه‏ايشان‏اسلام را درست‏به همين معناى «اسلام واقعى‏»، كه ما گفتيم، گرفته‏اند و گفته‏اند كه منظور حقيقت تسليم در برابر خداوند است.» (6)
ايشان پس براى تاييد تفسير خود، به روايت‏حضرت على‏عليه‏السلام استشهاد مى‏كند كه فرمودند: «الاسلام هو التسليم.» (7) (درباره صحت و سقم انتساب نظر مذكور به علامه طباطبائى در ادامه، توضيح داده خواهد شد.)
4. «ان الدين عندالله الاسلام.» (آل عمران:19) برخى اسلام را در اين آيه مانند آيه پيشين، به تسليم مطلق تفسير كرده و كوشيده‏اند از آن حقانيت اديان متعدد را استنتاج كنند. آقاى بهاءالدين خرمشاهى براى اين منظور، با اشاره به تفسير بعضى از مفسران اسلام به تسليم مطلق مى‏نويسد:
«بعضى از مفسران از جمله شيخ طوسى، زمخشرى، طبرسى در جوامع الجامع، بيضاوى و از معاصران، جمال الدين قاسمى و مرحوم محمدجواد مغنيه، اسلام را در اين‏جا نه به معناى اسلام محمد [دين مبين اسلام]، بلكه اسلام ابراهيمى مى‏گيرند; يعنى توحيد و تسليم در برابر خداوند.» (8)

درارزيابى‏دليل‏نخست‏كثرت‏گرايان، نكات ذيل در خور تامل است:
1- انحصارگرايى در تفسير اسلام: در اين كه «اسلام‏» به معناى تسليم و خضوع است، ترديدى وجود ندارد، اما نكته اساسى توجه به معانى استعمالى آن در قرآن مجيد است. با تامل در مجموعه آياتى كه در آن‏ها واژگان «اسلام‏» و هم‏خانواده‏هاى آن از باب افعال به كار رفته، (9) مى‏توان سه معناى ذيل را استنتاج كرد:
الف. تسيلم و خضوع در برابر خدا: در آيات متعدد، مقصود از اسلام و هم‏خانواده‏هاى آن همان تسليم و خضوع در برابر خداوند مى‏باشد كه گوهر اديان الهى است. پيامبران‏عليهم‏السلام پيش از حضرت محمدصلى الله عليه وآله اسلام را در زبان خود، به معناى خضوع و تسليم در برابر آفريدگار هستى به كار مى‏برند.
ب. معناى تكوينى: دومين معناى «اسلام‏» در قرآن، تسليم - به معناى انقياد و تاثر جبرى و تكوينى موجودات از امر الهى - است; مانند آيه «و له اسلم من فى السموات و الارض طوعا و كرها و اليه ترجعون.» (آل عمران:83)
تسليم و اسلام تمامى اهل آسمان‏ها و زمين به معناى انقياد و فرمان‏بردارى تكوينى آنان از امر الهى است. گواه آن قيد «كرها» است; زيرا تسليم اجبارى و از روى كراهت‏با معناى خضوع ناسازگار است.
ج. آيين خاص اسلام: در برخى از آيات، مقصود از اسلام نه مطلق اديان آسمانى و تسليم در برابر خدا، بلكه شريعت‏خاص حضرت محمدصلى الله عليه وآله است; مانند «واتممت عليكم نعمتي و رطيت لكم الاسلام دنيا.» (مائده:3)
آيه مزبور، كه در ماجراى غدير خم و معرفى جانشينى پيغمبرصلى الله عليه وآله نازل شده، از آيين آن حضرت به «اسلام‏» تعبير كرده است. «قل للذين اوتوا الكتاب و الاميين ءاسلمتم فان اسلموا فقد اهتدوا.» (آل عمران: 20) اين آيه خطاب به يهوديان و مسيحيان - كه به اعتراف كثرت‏گرايان داراى اسلام واقعى‏اند - و مشركان مى‏فرمايد: اسلام آوريد تا درهاى هدايت‏به روى شما بازگردد. روشن است كه اسلام در آيه مزبور صرف تسليم به خدا نيست; چرا كه آنان به زعم خود واجد آن‏اند. بلكه مقصود، پذيرفتن آيين اسلام است. ده‏ها آيه ديگر نيز وجود دارد كه در آن‏ها، اسلام به معناى «شريعت اسلام‏» استعمال شده است.
تكثر و اختلاف معانى «اسلام‏» در قرآن، ما را به اين نكته رهنمون مى‏سازد كه در تفسير آن، مطابق اصول و قواعد زبانى و تفسيرى، نبايد انحصارگرا بود و در همه موارد، «اسلام‏» را به معناى تسليم مطلق يا آيين خاص تفسير و استعمال كرد، بلكه بايد تفسير آن را با مداقه در معنا و صدر و ذيل آيه و شواهد ديگر به دست آورد. اما متاسفانه نكته مزبور ناديده انگاشته شده و كثرت‏گرايان در تفسير آيات، رو به انحصار آورده‏اند; تنها به يك يا بخشى از آن بسنده كرده و بدون ملاحظه آيات و قراين ديگر، به معناى لغوى آن دست زده‏اند.
2- سازگارى اسلام امت‏هاى پيشين با انحصارگرايى اسلامى: اين كه قرآن امت‏هاى پيامبران پيش از اسلام را مسلمان مى‏خواند، به اعتبار حق انگاشتن اديان پيشين در ظرف خاص خود است; به اين معنا كه گوهر دين، كه همان تسليم و خضوع در برابر خداست، در قلب‏هاى‏امت‏هاى‏پيشين‏باتصديق پيامبران آسمانى زمانشان، جاى گرفته‏است.از اين منظر، دين‏داراى‏حقيقت‏واحدبه‏شمار مى‏آيد. (10)
بنابراين، در نام‏گذارى امت‏هاى پيشين به «اسلام‏» از سوى قرآن ترديدى وجود ندارد. اما نكته مهم بقا و استمرار حقانيت آنان باظهور آيين اسلام است. آياتى كه مهندس بازرگان به آن‏ها استناد كرده، مثبت مدعا نيست. علاوه بر آن، آيات متعدد ديگرى خلاف آن را اثبات مى‏كنند. ولى تحليل اين نكته كه قرآن كريم باز هم پس از ظهور اسلام، اهل كتاب را تمجيد و آنان را به حقانيت توصيف مى‏كند، در ادامه خواهد آمد.
3- توجه نكردن به آيات پيشين: دكتر سروش بدون توجه به اين نكته، به تاييد كثرت‏گرايى پرداخته است، در حالى كه ظاهر آيه مزبور دلالت مى‏كند كه مقصود از «اسلام‏»، آيين اسلام است. اين دلالت‏با نگاهى به آيات پيشين، كه مورد غفلت واقع شده است، روشن مى‏شود. (11)
در آيات پيشين سخن از اخذ ميثاق خداوند از امت‏هاى پيشين مبتنى بر پيروى از حضرت محمدصلى الله عليه وآله به ميان آمده و در آن‏ها، اهل كتاب به دليل نپذيرفتن نبوت آن حضرت، به شدت توبيخ گرديده و به عنوان «فاسق‏» توصيف شده‏اند. با توجه به انسجام كامل آيات الهى و ناسازگار نبودن آن‏ها، تعيين «اسلام‏» در شريعت پيامبرصلى الله عليه وآله ضرورى است; زيرا در صورتى كه اسلام در آيه عام و شامل اديان ديگر باشد، با آيات پيشين تناقض پيدا خواهد كرد.
4- توجه نداشتن به آيات بعد: (12) كثرت‏گرايان همچنين; ناديده انگاشتن آيات بعد، در حقيقت دست‏به تحريف كلام الهى زده‏اند: زيرا آيات پيش مانند آيات پيشين، به توبيخ اهل‏كتاب مى‏پردازد و ظاهرنشان مى‏سازد كه اختلاف و عدم انقياد آنان در مقابل اسلام پس از محل و از روى ظلم و عداوت است. از اين‏رو، قرآن آنان را كافر به آيات الهى و مستحق عذاب مى‏داند و تاكيد مى‏كند كه يگانه راه هدايت آن‏ها منحصر به پذيرفتن شريعت اسلام است.
به ديگر سخن، هر چند صدر آيه به تنهايى مى‏تواند مطلق و شامل اسلام نيز باشد، اما مضامين آيات بعدى، به خصوص تكرار واژه «اسلام‏» به صورت «فان اسلموا فقد اهتدوا»، مفسر و مقيد مطلق صدر آيه است و درصدد بيان اين نكته است كه دين، كه تسليم مطلق است، در هر عصرى تجلى و ظهور خاصى دارد. نمود خاص آن در عصر حضرت محمدصلى الله عليه وآله، ايمان و تسليم به شريعت آن حضرت است.
اما در پاسخ به دكتر سروش در حديث‏حضرت على‏عليه‏السلام، كه اسلام را به تسليم تفسير فرموده است، بايد گفت: حضرت در اين حديث‏شريف، در مقام بيان حقيقت اسلام است كه گوهر اديان را مى‏سازد يا آن كه در مقام تفسير آيين اسلام به لازمه آن است; به اين معنا كه اسلام مستلزم خضوع انسان و تسليم كامل او در برابر خداوند است.
اما اين كه حضرت در اين حديث در مقام بيان تعميم اسلام به مطلق اديان است‏به گونه‏اى كه آن‏ها نيز در عرض آيين اسلام، دين حق باشند، بر خلاف ظاهر حديث است. شواهد و قراين ديگر تاييد مى‏كند كه آيين اسلام در نظرگاه امام على‏عليه‏السلام، آيينى كامل و ناسخ است، آن حضرت اسلام را دين برگزيده خدا و غالب، و اديان ديگر را در برابر آن، ذليل و مغلوب توصيف مى‏كنند. اين روايات باتفسيرى كه كثرت‏گرايان از حديث مزبور عرضه مى‏كنند، هم‏خوانى ندارد، مگر اين كه گفته شود - نعوذ بالله - حضرت تطور راى داشته و از لوازم معرفت‏بشرى مصون نبوده است!
5- تحريف راى مفسران: پلوراليست‏ها براى بالا بردن عده و عده خود و شكل دينى و تفسيرى بخشيدن به نظريه خود، به تحريف كلام و نظر مفسران بزرگ‏روى آورده و سعى نموده‏اند با نقل بخشى از عبارت آنان، در تفسير اسلام به تسليم مطلق، چنين وانمود مى‏كنند كه آنان نيز با تعميم اسلام به تسليم مطلق، طرفدار حقانيت اديان ديگرند. اشتباه عمدى يا سهوى آنان در فهم نكردن مقصود مفسران از تغيير مزبور است.
همان‏گونه كه در تعريف دين و شريعت گفته شد، گوهر دين يكى بيش نيست و آن تسليم و خضوع در برابر خداوند است. مفسران با تعريف اسلام، متذكر مى‏شوند كه گوهر اين آيين همان تسليم است كه پيش از اين، در اديان ابراهيمى يافت مى‏شد. اما آنان پس از تعريف مزبور، تذكر مى‏دهند كه تسليم در برابر خداوند در هر زمانى، نمود خاصى دارد. حقيقت تسليم در عصر پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله گرويدن به آيين او است و كسى كه خارج از آن باشد، اعم از اهل كتاب و غير آن‏ها، حقيقت اسلام برايش تحقق نيافته است. از اين‏رو، مفسران اهل كتاب را كافر و مستحق عذاب الهى مى‏دانند. (13)
براى اثبات اين مدعا و پرهيز از كلى‏گويى، به نصوص مفسران در اين مقوله اشاره مى‏شود:
شيخ طوسى (م 460 ق): ايشان همانند ساير مفسران، حقيقت دين الهى را واحد - تسليم مطلق - مى‏داند و اسلام حقيقى را نيز تسليم محض در برابر خداوند ذكر مى‏كند، اما خاطر نشان مى‏سازد كه دست‏يازيدن به حقيقت اسلام در عصر پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله، منوط به ايمان به آن حضرت است. به ديگر سخن، اسلام ابراهيمى وقتى واقعيت پيدا مى‏كند كه منجر به اسلام محمدى گردد; «و الاسلام يفيد الانقياد لكل ما جاء به النبى‏صلى الله عليه وآله.» (14)
وى در تفسير آيات بعد، تاكيد مى‏كند كه هدايت اهل كتاب به گام نهادن بر آستان اسلام محمدى‏صلى الله عليه وآله بستگى دارد (15) و در صورت روبرگردانى از آن، در شمار كافران خواهند بود. (16)
زمخشرى (م 528 ق): با توجه به آيات قبل، وى اسلام را در آيه شريفه، به «عدل و توحيد» تفسير مى‏كند و با توسل به آن، به نقد ديدگاه اشاعره، كه قايل به جبر و رؤيت الهى و منكر عدل خدا بودند، مى‏پرازد. (17) سپس با همين اصل، اسلام اهل كتاب را نيز مورد جرح قرار مى‏دهد; زيرا آنان به دو يا سه خدا روى مى‏آوردند.
وى در ذيل آيه مزبور و آيات ديگر، اهل كتاب را دور از اسلام حقيقى و صراط هدايت مى‏داند و تاكيد مى‏كند كه نپذيرفتن اسلام محمدى‏صلى الله عليه وآله به دليل روحيه رياست‏طلبى آنان است، در حالى كه در حقانيت آيين اسلام، شبهه‏اى نيست: «و لا شبهة فى الاسلام‏». (18)
شيخ طبرسى (م 548 ق): در تفسير مجمع البيان، ايشان نيز مانند شيخ طوسى، لازمه اسلام حقيقى را التزام به اسلام محمدى‏صلى الله عليه وآله ذكر مى‏كند (19) و منكران آن را كافر مى‏خواند. (20)
همو در تفسير جوامع الجامع - كه مورد استناد برخى مدعيان است - همانند تفتازانى وارد بحث‏شده و اهل كتاب را به دليل تصديق نكردن نبوت پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله، تكفير كرده و در ذيل آيه 20 همين سوره تصريح نموده كه يگانه دين و اصلى است كه تمامى انسان‏ها ملزم به قرار بدان هستند. (21)
بيضاوى (م 791 ق): وى پس از تفسير «اسلام‏» به تسليم در تفسير آيه، با صراحت مى‏گويد: تنها دينى كه مورد ضايت‏خداوند قرار گرفته فقط اسلام است; يعنى: توحيد و التزام به شريعت‏حضرت محمدصلى الله عليه وآله. (22)
در تفسير آيه 41 سوره بقره (آمنوا بما انزلت مصدقا لما معكم) با نقل حديث ضرورت تبعيت از حضرت موسى‏عليه‏السلام در صورت زنده بودن، بيان مى‏دارد كه هيچ‏گونه تنافى بين آن حضرت و پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله نيست; چرا كه بشارت به ظهور اسلام و لزوم پيروى از آن از آموزه‏هاى شريعت‏حضرت موسى‏عليه‏السلام بوده است (23) و اين آياتى را كه نيز جهانى بودن شريعت‏حضرت موسى‏عليه‏السلام يا فضيلت‏بر جهانيان دلالت مى‏كند - مانند «انى فضلتكم على العالمين‏» - به زمان خودشان محدود مى‏كند. (24)
محمدجمال الدين قاسمى (1332 ق): او در ذيل آيه‏19 سوره آل عمران، اسلام را به توحيد تعريف مى‏كند، اما نه به توحيد مطلق كه شامل اديان ديگر گردد، بلكه آن را مقيد به خضوع و التزام به شريعت‏حضرت محمدصلى الله عليه وآله مى‏كند. (25)
در تفسير آيات ديگر نيز بر وعده ظهور اسلام در اديان پيشين، توقف هدايت اهل كتاب به پذيرش اسلام و مانند آن تاكيد مى‏كند.
محمدجواد مغنيه (1979 م): وى مانند ساير مفسران، اسلام را به تسليم مطلق تفسير مى‏كند و از اين‏رو، امت‏هاى پيشين را داراى اسلام حقيقى مى‏داند، اما تاكيد مى‏كند كه حقيقت اسلام ابراهيمى در گرويدن به اسلام محمدى تحقق و معنا پيدا مى‏كند و در تفسير «فان اسلموا فقد اهتدوا» مى‏گويد: وراى اسلام محمدى جز كفر و ضلال نيست. (26)
علامه طباطبائى: دكتر سروش با تفسير «اسلام‏» به تسليم مطلق، پيروان اديان ديگر را از صاحبان تسليم و گوهر دين و در نتيجه،از رهروان صراط مستقيم معرفى كند و به عنوان تاييد نظر و تفسيرخود،تعريف علامه‏طباطبايى ازاسلام‏را مؤيد آن ذكر مى‏كند.
با تامل اجمالى در الميزان و آثار ديگر مرحوم علامه، نادرستى سخن او روشن مى‏شود. علامه‏رحمه الله اسلام را در آيه «ان الدين عندالله الاسلام‏» به تسليم مطلق، كه گوهر اديان الهى است، تفسير مى‏كند. اما متذكر مى‏گردد كه لازمه تفسير مزبور - يعنى به دست آوردن حقيقت تسليم - پذيرفتن اسلام محمدى است و از اين‏رو، تفسير مزبور - يعنى تعميم اسلام به تسليم مطلق - شامل اهل كتاب نمى‏شود; زيرا آنان با آگاهى از نبوت حضرت محمدصلى الله عليه وآله، راه طغيان در پيش گرفتند و سر از كفر درآوردند. (27)
ايشان تاكيد مى‏كنند كه آيه مورد بحث و آيات پس از آن در تاييد اسلام اهل كتاب، بلكه درمقام تهديد آنان به عذاب اخروى است. (28) پس در پايان بحث، در رد تفسير نادرست مزبور، مى‏فرمايند: تفسير بعضى از اين آيه مبنى بر آزادى اعتقاد در دين و آزاد گذاشتن مردم در آن، تفسير نابجايى است; چرا كه آيه اصلا در مقام بيان اصل مذكور نيست. (29)
شاهد ديگر آن كه هانرى كربن پرسيده بود: «همه اديان حق بوده و يك حقيقت زنده‏اى را دنبال مى‏كنند و همه اديان در اثبات وجود اين حققت زنده مشترك‏اند.» مرحوم علامه در نقد آن فرموده‏اند: «اسلام در حق كسانى كه عقايد حقه و مواد دينى براى ايشان بيان نشده يا بيان شده و نفهميده‏اند، كمال مسامحه را روا داشته و آن‏ها را «مستضعفين‏» مى‏نامد. در اسلام، هر چه تشديد است در حق كسانى روا داشته شده كه پس از روشن شدن حق و بيان شدن معارف دينى، از آن‏ها سرباز زنند.» (30)
اين سخن مدعيان در حالى است كه آنان از اصل «نسخ‏» در اسلام جانب‏دارى كرده‏اند كه پذيرش آن به معناى انكار حقانيت اديان پيشين در عصر ظهور اسلام است.
حاصل آن‏كه كثرت‏گرايان با تكيه بر تعريف: «اسلام‏» به تسليم مطلق و چشم‏پوشى از مقصود مفسران از تعريف مزبور، دست‏به تحريف آراء زده‏اند كه اين بر خلاف اصول و مشى مباحث علمى، به خصوص مباحث قرآنى و تفسيرى، است و اگر صاحب يك نظريه براى مدعاى خود موافقانى از عالمان معتبر نمى‏يابد، چه توجيه و ضرورتى دارد كه با تحريف كلام آن‏ها، به جعل موافق اقدام نمايد؟!

پلوراليست‏ها تكثر اديان و صراطها را به خواست و اراده خدا مى‏دانند; به اين معنا كه چون انسان‏ها داراى طبايع مختلف‏اند و در مناطق و زمان‏هاى گوناگون زندگى مى‏كنند، راه‏هاى ارتباطشان با خداوند نيز متفاوت خواهد بود. بر همين اساس، خداوند به سوى انسان‏ها پيامبران و اديان متعددى فرستاده است; چنان كه نوشته‏اند: «اولين كسى كه بذر پلوراليسم را در جهان كاشت‏خود خداوند بود كه پيامبران مختلف فرستاد و بر هر كدام ظهورى كرد و هر يك را در جامعه‏اى مبعوث و مامور كرد و بر ذهن و زبان هر كدام تفسيرى نهاد و چنين بود كه كوره پلوراليسم گرم شد.» (31)
آياتى كه براى تاييد و اثبات اين نظريه مورد استناد قرار داده‏اند عبارت است از:
1. «لكل جعلنا منكم شرعة و منهاجا و لو شاءالله لجعلهم امة واحدة و لكن ليبلوكم في ما آتيكم فاستبقوا الخيرات‏» (مائده: 48);
2. «ولوشاء الله لجعلهم امة واحدة و لكن يدخل من يشاء فى رحمته‏» (شورى: 8)
3. «ولوشاء ربك لجعل الناس امة و لا يزالون مختلفين الا من رحم ربك و لذالك خلقهم‏» (هود: 118 و119)
4. «و لكل وجهة هو موليها فاستبقوا الخيرات.» (بقره: 148)
يكى از نويسندگان در اين باره مى‏گويد: «به نظر مى‏رسد پلوراليزم معنايى عميق‏تر از آنچه مطرح مى‏كنند; دارد; يعنى براى هر قومى وجهه‏اى از راه تقرب به خداوند نهاده شده است و هر كس بايد از همان راهى كه در پيش روى اوست، در نيكوكارى بر ديگرى سبقت‏بگيبرد و اين دستور خدا هم هست.» (32)
وى آن‏گاه با استناد به آيات 148 سوره بقره و 48 سوره مائده مى‏گويد: «بر اين حقيقت دلالت دارند كه اولا، كثرت سفرا خواست الهى است; چرا كه «كان الناس امة واحدة‏» و لكن دور زمان اقتضا داشته است كه كثرت محقق شود... (33) اين كثرتى كه ما اكنون با آن مواجهيم در حقيقت راه‏هاى مختلفى است تعبيه شده از سوى خداوند و به سوى او، كه خود فرمود: «ولوشاء الله لجعلكم امة واحدة‏»; يعنى كه شما اكنون امت واحده نيستيد و صور مختلف داريد ولى «فاستبقوا الخيرات‏» و چون اين راه‏ها از سوى خداوند آمده است، همگى تام و تمام است و مى‏تواند پيرو را به بالاترين حدى كه براى انسان ممكن است‏يا به قول عرفا، به «فناء فى الله و بقاء بالله‏» برساند». (34)
آقاى بهاءالدين خرمشاهى نيز در پاسخ نقد نگارنده نوشته است: «خداوند كه آفريننده انسان است و از فطرت و طبيعت او و حيات و ذى جمعى و اجتماعى‏اش خبر دارد، مى‏داند كه انسان در عين آن كه اهل جمع و اجماع و تجمع است، اهل تفرقه و تفرق هم هست. لذا، مى‏فرمايد: «و اگر پروردگارت مى‏خواست مردم را امت‏يگانه‏اى قرار مى‏داد، ولى همچنان اختلاف مى‏ورزند (هود: 118) و با روان‏شناسى شگرف مى‏فرمايد: «كل حزب بما لديهم فرحون‏» (روم: 31); و قومى به آنچه دارند، دل‏خوش‏اند.» (35)

اشكال عمده در استناد تكثرگرايى به اديان، توجه نكردن به مضامين و آيات پيشين و پسين است. در ذيل، هر يك از آيات مورد بحث را به تفصيل مورد بحث قرار مى‏دهيم:

1- وجود تفاسير مختلف و معتبر: عالمان و مفسران صدر اسلام و قدما در طول چهارده قرن، براى تفسير اين آيه تفاسير و قرائت‏هاى گوناگونى عرضه داشته‏اند كه وجه اشتراك همه آن‏ها دلالت نداشتن اين آيه بر تاييد اديان ديگر است كه در ذيل به آن اشاره مى‏شود:
الف. مشيت قدرت: مقصود از آيه 48 مائده اين است كه قرآن مى‏فرمايد: اگر خدا مى‏خواست، اين قدرت را داشت كه با اكراه و قدرت مطلق خود، تمامى انسان‏ها را بر دين حق ملزم و منقاد كند، اما مشيت‏خداوند بر ايمان اجبارى مردم تعلق نگرفته، بلكه مشيت و خواست الهى در آزاد گذاشتن مردم بر انتخاب دين حق است تا با انتخاب دين حق، استحقاق عبوديت و پاداش الهى را كسب كنند. اما اعطاى اين آزادى به معناى تاييد اديان ديگر يا معاف بودن متخلفان از مجازات نيست، نظير استعمال مزبور در آيات ديگر نيز يافت مى‏شود; مانند:
«و على الله قصد السبيل و منها جائر ولوشاءالله لهداكم اجمعين‏» (نحل:9)«ولو شئنا لآتينا كل نفس هداها.» (سجدة:13)
هدايت انسان هدف و غايت اصلى خداوند است، اما او نمى‏خواهد آن را با قدرت و به اجبار به دست آورد، بلكه مشيت الهى بر هدايت اختيارى تعلق گرفته است. در عين حال، بر عاصيان وعده عذاب داده است. اما اين كه استدلال كرده‏اند آيه شريفه مذكور دلالت دارد بر اين كه اگر خداوند مى‏خواست، مردم را امت واحد - يعنى بر يك دين حق - قرار مى‏داد، اما چون چنين نكرده است، معلوم مى‏شود كه تكثر اديان خواست الهى است، در تحليل آن بايد گفت: مقصود از «شاء الله‏» مانند آيات اشاره شدن قصد تكوينى و اجبارى است، نه تشريعى; به اين معنا كه خداوند نمى‏خواهد با اكراه مردم را به سوى دين واحد حق سوق دهد. اما اين‏كه كدام يك از اديان موجود دين حق است، اين آيه در مقام بيان آن نيست، آن را بايد از آيات ديگر يافت. اين تفسير را شيخ طبرسى به قتاده و حسن نسبت مى‏دهد. (36)
ب. تكثر شرايع و نسخ آن‏ها: ابن عباس، از مفسران صدر اسلام، تفسير ديگرى ارائه مى‏دهد; وى معتقد است كه مقصود آيه اين است كه اگر خداوند مى‏خواست، مردم را بر محور يك دين حق در پرتو پيامبران الهى‏عليهم‏السلام جمع مى‏كرد و دين و شريعت از آدم تا خاتم يكى بين نبود و شرايع دچار تبدل و نسخ نمى‏شد. اما خداوند چنين نكرده بلكه اديان و شرايع متكثرى فرستاد و در شرايع پيشين تبدل انجام گرفت و توسط آيين خاتم منسوخ شدند. (37)
علامه طباطبايى‏رحمه الله با تعليل بيش‏ترى از اين تفسير جانب‏دارى كرده و معتقدند كه از مقصود «امة واحدة‏» در آيه شريفه، وحدت و يكنواختى استعدادها و بسترهاى پذيرش شرايع در بين انسان‏هاست; به اين معنى كه قرآن مى‏فرمايد: اگر خداوند مى‏خواست، مى‏توانست زمينه‏ها و استعدادهاى انسان‏ها را يكدست و يك‏نواخت‏بيافريند تا آن‏ها از ابتدا تا انتها، تنها قابليت و شايستگى يك شريعت را داشته باشند و در اين فرض، سخن از تكثر و تكامل شريعت‏به ميان نمى‏آمد، اما خداوند چنين نكرد، بسترى فراهم آورد تا انسان رو به رشد و تكامل نهد و اين با صرف اختلاف در مناطق جغرافيايى يا زبانى و نژادى ميسر نمى‏شود، بلكه راه آن اختلاف به حسب گذشت زمان و بالندگى استعدادهاى آدمى در پذيرش شريعت كامل است تا بدين‏سان، انسان قدم به عرصه امتحان بزرگ الهى بگذارد. (38)
بنابراين، از منظر علامه، آيه شريفه در مقام بيان و توضيح علت و راز اختلاف و تكثر شرايع پيشين است، به ديگر سخن، آيه مزبور و ديگر آيات در مقام اخبار از تكثر شرايع و تبيين اختلاف آن‏ها است. اما اين كه آيات مورد بحث علاوه بر آن، اعتبار و حقانيت‏شرايع پيشين را به زمان حاضر نيز سوق دهند، از ظاهر آيات برنمى‏آيد.
ج. نفى بعثت: تفسير سوم اين است كه اگر خداوند مى‏خواست مردم امتى واحد گردند، اصلا پيغمبرى را مبعوث نمى‏كرد تا مردم در پرتو عقل خود، گام بردارند و امت واحد شوند. اما او براى هدايت آنان، پيامبرانى فرستاد تا مردم با پيروى از آن‏ها، به درگاه حق نايل آيند، هر چند لازمه آن، عدم گرويدن بعضى مردم و در نتيجه اختلاف امت است.
رهاورد وجود تفاسير مختلف و معتبر اين است كه آيه مزبور داراى تفاسير معتبرى از سوى مفسران در طول چهارده سده است كه هيچ كدام از آن‏ها كم‏ترين دلالتى بر مدعاى كثرت‏گرايان نمى‏كند. و اگر به فرض تفسير آنان را به عنوان يك تفسير جديد در رديف تفاسير پيشين، كه از امثال ابن عباس، شيخ طبرسى و علامه طباطبائى نقل شده است و بدون ترجيح قرار دهيم، حداكثر دلالت آن افزودن يك تفسير جديد به صورت احتمال و فرضيه است، ولى مادام كه تفسير جديد، تفاسير و مبانى قرآنى ديگر انحصارگرايى را مورد جرح قرار ندهد، نمى‏توان تكثرگرايى را به آيه مزبور استناد داد. به ديگر سخن، تفاسير و قرائت‏هاى عرضه شده درباره دلالت آيه، متعارض خواهند بود و براى به دست آوردن موضع قرآن، بايد به آيات ديگر مراجعه كرد. اما - همان‏گونه كه خواهد آمد - نه تنها آيات ديگر كوچك‏ترين دلالتى بر مدعاى كثرت‏گرايان ندارد، بلكه همين آيه مورد بحث نيز دليل بر عكس مدعاى آن‏هاست.
2- ناديده انگاشتن آيات پيشين: گفته شد كه كثرت‏گرايان در مستندات خود، نوعا به يك يا بخشى از يك آيه استناد كرده وآيات پيشين و پسين يا صدر و ذيل آيه مورد بحث را ناديده انگاشته‏اند. اما تامل در آيات پيشين ضعف و سستى استدلال آنان را نشان مى‏دهد.
در اين آيات، خداوند به رسول خودصلى الله عليه وآله درباره ايمان نياوردن اهل كتاب تسلى مى‏دهد: «يا ايهاالرسول لايحزنك الذين يسارعون فى الكفر من الذين قالوا آمنا بافواههم ولم تؤمن قلوبهم و من الذين هادوا.» (مائده: 41) و در اين آيه، قرآن «مهيمن‏» و حاكم بر كتب پيشين وصف شده است: «و انزلنا اليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه و مهيمنا عليه.» (مائده: 48)
معناى «مهيمن‏» - چنان كه اهل لغت و تفسير ذكر كرده‏اند - عبارت از سلطه، حاكميت، مراقبت و انواع تعرف است. بنابراين، قرآن داراى سلطه و حاكميت‏بر تورات و انجيل و امثال آن‏هاست و همان‏گونه كه علامه طباطبائى‏رحمه الله ذكر كرده‏اند، هيمنت قرآن بر كتاب مقدس با حفظ اصول ثابت و فطرى آن و تغيير و نسخ آموزه‏هاى فرعى‏اش تحقق مى‏يابد. (39)
نكته ديگر اين‏كه ذكر وصف «ميهمن‏» پس از وصف «مصدق‏» براى زدودن توهم تاييد كامل قرآن بدون هيچ تغيير و تحولى در آن است كه احتمال داشت تكثرگرايان آن را دستاويز مدعاى خود قرار دهند.
آيه مورد بحث «ولوشاء الله لجعلكم امة واحدة‏» به همين نكته اشاره مى‏كند كه اگر خداوند مى‏خواست، شرايع پيشين را منسوخ نمى‏كرد، اما همه چيز از جمله، نسخ و اين كه كدام كتاب آسمانى «مهيمن‏» باشد، به اراده الهى بستگى دارد.
3- اختلاف در دين; معلول هواى نفس: برخى از تكثرگرايان كوشيده‏اند تا اختلاف مردم در دين و انتخاب دين خاص و نپذيرفتن دين ديگر را به عوامل طبيعى و فطرى استناد دهند; مثلا، نپذيرفتن اسلام از سوى اهل كتاب را مستند به دل بستگى آنان به قوم و مليت و دين و پيغمبر خودشان مى‏شمارند. بر اين اساس، چون خداوند نيز از اين نكته آگاهى داشته براى هر قومى پيغمبرى و دينى فرستاده است، چنان كه نوشتند: «واقعيت تاريخى اين است كه بشر، به تفرقه و فرقه شدن تمايل فطرى دارد... خداوند مى‏دانست كه هر پيامبرى از جانب او براى قوم خودش پيام وحيانى الهى را ببرد و مردم (كم يا بيش، همه يا گروهى) به آن بگروند و ايمان بياورند، در اين صورت، دل‏بسته ايمان خود خواهند شد و اگر يك يا دو، سه نسل بعد از آن‏كه با ايمان و دين خود انس گرفتند، پيامبر جديدى بيايد و بگويد دعوت و دين پيشين را رها كنيد و به دين جديدى كه من آورده‏ام بگرويد، اين كار براى مردم آسان نيست. همين است كه يهوديت، تاب قبول دعوت جديد مسيحيت را نداشت و مسيحيت تاب قبول دعوت جديد اسلام را و جنگ‏ها بين اين سه دين توحيدى فراوان درگرفته است.» (40)
آن‏گاه دو آيه ذيل را مؤيد مدعاى خود ذكر مى‏كنند: «لوشاء ربك لجعل الناس امة واحدة و لا يزالون مختلفين‏» (هود: 118) ; «كل حزب بما لديهم فرحون.» (روم: 32) (41)
در تحليل و نقد اين سخن، بايد گفت: دين و شريعت الهى فطرى و سازگار با نيازها و روحيات انسانى است (42) و اگر دين حق الهى به صورت ناب به انسانى عرضه شود كه گوهر فطرت او با اغراضى پست و گناه مكدر نشده، محال است كه از دين حق روبرگرداند.
حاصل آن‏كه حقيقت دين - يعنى تسليم در برابر خداوند - با پذيرفتن و انقياد امر الهى كه توسط پيامبران‏عليهم‏السلام ابلاغ مى‏شود، عينيت پيدا مى‏كند. اگر به فرض يهود پيام مسيح را، كه پيام الهى و فطرى بود، نپذيرفتند در حقيقت، اصل دين (تسليم) آن‏ها زير سؤال رفته است و نمى‏توان ادعا كرد كه آن‏ها بر فطرت خود باقى ماندند. آرى، آن‏ها تنها به تعصبات خشك و جاهلى خود، كه دور از حق است وفادار ماندند. درباره اسلام نيز نپذيرفتن آن از سوى يهود و مسيحيت، نه به دليل فطرت تفرقه دوست آنان و به تعبير نويسنده، «دلبستگى به ايمان خود»، بلكه به دليل روحيه حسادت و استكبار و ظلم آنان است كه بيش‏ترشان را به سوى عناد و عداوت با وجود علم به حقانيت اسلام سوق داد.
قرآن كريم در آيات متعددى اين راز را باز مى‏گويد:
«و ما اختلف الذين اوتوا الكتاب الا من بعد ما جاءهم العلم بغيا بينهم‏» (آل عمران:19)
«و ما اختلف فيه الا الذين اوتوا من بعد ما جائتهم البينات بغيا بينهم‏» (بقره:213)
و ده‏ها آياتى كه دعوت به وحدت مى‏كند و از تفرق در دين و انتخاب راه غير مستقيم (سبل) نهى مى‏نمايد كه اين‏جا مجال ذكر آن‏ها نيست. (43)
علامه طباطبائى‏رحمه الله در تفسير گرانسنگ خود، بين اختلاف مردم در امور دنيا و معيشت و اختلاف در دين، تفصيل قايل شده و تاكيد كرده‏اند كه منشا اختلاف مردم در دين جزء بغى و حسادت نيست. (44)
آرى، حساب مردم ناآگاه و جاهل به حقانيت آيين مقدس اسلام از حساب عالمان جداست; قرآن آنان را مستضعف و اميدوار به رحمت الهى توصيف مى‏كند.
اما استناد به آيه 32 سوره روم، قابل تامل و تعجب است; چرا كه همين آيه شريفه و آيه پيش از آن از جمله آياتى است كه صريحا تفرق در دين را نهى نمى‏كند و آن را از اوصاف مشركان مى‏شمارد: «... و لا تكونوا من المشركين من الذين فرقوا دينهم و كانوا شيعا كل حزب بما لديهم فرحون‏» (روم: 31)
آيه مزبور دل‏بستگى هر گروهى به متعلقات خود را انكار نمى‏كند، اما آن را هم تاييد نمى‏كند، بلكه در صورت تعارضى آن با فطرت و دين حنيف، آن را از اوصاف مشركان و اهل دوزخ مى‏شمارد.

در تفسير اين آيه نيز تفاسير گوناگونى عرضه شده، اما در هيچ يك از آن‏ها به رويكرد جديد كثرت‏گرايى اشاره نشده است:
1- مشيت قدرت: توضيح و شرح آن مانند آيه پيشين است و نيازى به تكرار ندارد. جبائى، (45) ، زمخشرى (46) و ديگران از اين تفسير جانب‏دارى كرده‏اند.
2- اشاره به معاد: برخى از مفسران برآن‏اند كه با نگاهى به آيات پيشين و ذيل همين آيه، ما را به اين نكته رهنمون كنند كه آيه اصلا اشاره‏اى به وحدت يا تفرق دين در دنيا ندارد، بلكه آيه درمقام بيان و توضيح حال مردم در قيامت است كه اگر خداوند اراده كند همه مردم را در قيامت داخل بهشت‏يا جهنم مى‏كند و بدينسان امت واحد شكل مى‏گيرد; چرا كه او مالك مطلق انسان‏هاست. آيه پيشين پيامبرصلى الله عليه وآله را ملزم مى‏كند كه مردم را از معاد بيم دهد. در آن روز، مردم دو دسته و دو طيف‏اند: «و تنذر يوم الجمع لا ريب فيه فريق فى الجنة و فريق فى السعير و لو شاء الله امة واحدة و لكن يدخل من يشاء في رحمته و الظالمون ما لهم من ولى و لا نصير.»
روشن است كه مورد بحث آيه در مساله معاد و تقسيم مردم به دو فرقه اهل جنت و اهل سعير است. ادامه آيه كه مى‏فرمايد: ورود به ساحل رحمت الهى در گرو مشيت اوست و براى ظالمان - يعنى مخالفان دين حق - ياورى نيست، شاهد ديگرى بر اختصاص بحث‏به مساله قيامت است.
علامه طباطبائى‏رحمه الله كه معتقد به تفسير قرآن با قرآن هستند، از اين تفسير حمايت مى‏كنند و تفسير اولى را نمى‏پذيرند. (47) برخى از قدماى مفسران نيز چنين قرائتى را ارائه داده‏اند. (48
اما اين‏كه چگونه كثرت‏گرايان آيه را از ظاهر، بلكه از نص خود برگردانده و آن را شاهد تكثرگرايى مى‏دانند، وجه آن روشن نيست و در صورت پذيرفتن آن به عنوان يك احتمال، دوباره اشكال پيشين مطرح مى‏گردد.

در تفسير اين آيه، دو نظر معروف وجود دارد:
1- مشيت قدرت: با نگاهى به آيات قبل، معلوم مى‏شود كه آيه مزبور درصدد بيان اختلاف مردم در دين است; مثلا، خداوند در آيات پيشين، پيامبرصلى الله عليه وآله را از باب ايمان نياوردن مشركان به اسلام، دل‏دارى مى‏دهد و اين نكته را يادآور مى‏شود كه مشركان صدر اسلام مانند پدرانشان و امت‏هاى پيشين از پذيرفتن دين حق روى برگردانده بودند. (49) نكته مهم نه تاييد مردم در اختلاف دينشان، بلكه وعده عذاب كامل براى آن‏ها در قيامت است.
خداوند براى تسلى بيش‏تر پيامبر خود، به اعطاى كتاب آسمانى به حضرت موسى‏عليه‏السلام و اختلاف امت او در آن اشاره مى‏كند و در پايان آيه مهلت كافران در دنيا را مجددا خاطرنشان مى‏كند.
بنابراين، در آيات پيشين، سخن از اختلاف مردم در دين الهى و تقسيم آنان به متاله و ملحد به ميان آمده است. خداوند پس از آن در آيه مورد بحث، به قدرت مطلق خود اشاره مى‏كند كه اگر مى‏خواست همه مردم را در زير چتر دين حق جمع مى‏كرد. اما مردم را در اين راه آزاد گذاشت تا خودشان صراط مستقيم را برگزينند و در آخرت منتظر سزاى انتخابشان باشند و چون اراده خداوند بر انتخاب دين واحد از سوى مردم به صورت اكراه و اجبار تعلق نگرفته، از اين‏رو، مردم داراى مذاهب و اديان متفاوت‏اند.
بنابراين، آيه شريفه دلالت‏بر تكثر اديان مى‏كند. اما اين كه حقانيت اديان مختلف رانيز تاييد كند، آيه هيچ اشاره‏اى بدان ندارد. به نظر مى‏رسد در اين‏جا پلوراليست‏ها بين دلالت آيه بر تكثر اديان و حقانيت آن‏ها خلط كرده‏اند و آيات پيشين - كه ذكر شد - و ديگر آيات خط بطلان بر توهم ديدگاه تكثرگرايى مى‏كشد.
بيش‏تر مفسران همانند قتاده، (50) طبرسى، (51) طوسى، (52) و علامه طباطبائى (53) تقرير مذكور را تاييد كرده‏اند.
2- اشاره به معاد: برخى همانند ابومسلم آيه را ناظر به معاد مى‏دانند كه تقرير آن پيش‏تر گذشت. اما به نظر مى‏رسد با توجه به شواهد آيات پيشين، تفسير اول از نقاط قوت بيش‏ترى برخوردار است.

در تفسير اين آيه، ديدگاه‏هاى متفاوتى وجود دارد كه تنها به تفاسير معروف و كلى از آن اشاره مى‏شود:
1- اشاره به قبله: قول معروف اين است كه مقصود از «وجهه‏» در آيه شريفه، قبله - يعنى سمت و سوى نماز و عبادت - است; به اين معنا كه اقوام و اديان گوناگون هر كدام به سوى جهت و محل خاصى عبادت و كرنش مى‏كنند; مثلا; يهود به سوى بيت‏المقدس، مسيحيان به سوى مشرق (ناصرى محل تولد عيسى) و مسلمانان به سوى كعبه.
دليل اين تفسير آيات قبل و بعد است كه هر دو ناظر به مساله قبله و تغيير قبله مسلمانان از بيت‏المقدس به سوى كعبه است. (54) علاوه بر آن، «وجهه‏» در لغت - چنان اهل لغت مانند فرا، (55) راغب، (56) و ديگران ذكر كرده‏اند - از «وجه‏» يا «جهت‏» مشتق شده كه به معناى قصد و مقصد، نه طريق و منهج است و تفسير وجهه به قبله موافق معناى لغوى آن نيز خواهد بود.
شيخ طبرسى ديدگاه مزبور را به بيش‏تر مفسران نسبت مى‏دهد و فخر رازى آن را قول مفسران - غير از حسن - ذكر مى‏كند، از قدما، ابن عباس، مجاهد، قتاده و از قدماى متاخر; اكثر قريب به اتفاق آنان همانند، طبرسى، (57) طوسى، (58) بيضاوى، (59) مراغى، (60) زمخشرى، (61) آلوسى، (62) و از معاصران علامه طباطبائى (63) آن را در ذيل آيه شريفه ذكر كرده‏اند. مفسران درباره مضاف‏اليه «كل‏» و همچنين مرجع ضمير «هو» وارد مباحث فنى شده‏اند كه اين‏جا مجال اشاره به آن نيست. (64)
بنابراين، آيه اساسا ناظر به بحث اختلاف اديان نيست تا مورد استناد تكثرگرايان قرار گيرد.
2- اشاره به اختلاف شريعت: تعداد اندكى از مفسران «وجهه‏» را به شريعت و منهاج تفسير كرده‏اند; به اين معنا كه خداوند در اين آيه، سخن از اختلاف شرايع به ميان مى‏آورد. حسن از طرف‏داران معروف و قديمى اين تفسير است، اما تاكيد مى‏كند كه مقصود از اختلاف شرايع، اختلاف در «شريعت‏» در مقابل «دين‏» است; به اين دليل كه حقيقت دين يكى بيش نيست: اما قالب‏ها و چهارچوب‏هاى «شريعت‏» متعدد بوده و با تغيير اوضاع و ملت‏ها، آن نيز رو به تطور نهاده است. از اين‏رو، نظريه «نسخ‏» شرايع پيشين، نظريه‏اى صحيح و عقلانى است. (65)
برخى از مفسران مانند فيض كاشانى (66) آن را در كنار تفسير سابق ذكر كرده‏اند. طرف‏داراين اين ديدگاه در مرجع ضمير «هو» اختلاف نظر دارند; بعضى مرجع آن را «كل‏» مى‏دانند; به اين معنا كه براى هر قومى شريعت و راهى است كه آن فرد و قوم خود به سوى آن درحال حركت و سير است، بنابراين قول، اگرچه آيه دلالت‏بر تعداد اديان مى‏كند، اما ثبت‏حقانيت آن نيست. به ديگر سخن، آيه درمقام بيان و اخبار وضع مردم و امت‏هاست كه هر قوم و ملتى براى خود راهى انتخاب كرده‏انتد.
برخى ديگر مرجع «هو» را خداوند مى‏دانند; به اين معنا كه براى هر قومى منهج و طريقى است كه خداوند آن‏ها را به سوى هدف و طريقشان سير مى‏دهد. دراين فرض، اين‏سؤال‏مطرح مى‏شودكه مقصود از «وجهه‏» مطلق طريق، اعم از حق وباطل، است‏يا شريعت و آيين حق؟
استناد هدايت و راهنمايى به سوى باطل به خداوند خارج از شان متاله است، اگرچه كثرت‏گرا باشد. اما دليل اين‏كه خداوند مردم را به سوى شرايع حق سوق مى‏دهد، اصلى است كه قرآن كريم بر آن صحه گذاشته و شرايع و امت‏هاى پيامبران را مصاديق آن ذكر كرده است. ولى اين‏كه صحه‏گذاردن قرآن بر آن‏ها دلالت‏بر حقانيت اديان ديگر، به خصوص اهل كتاب، مى‏كند و اين كه مسيحى يا يهودى شدن با راه‏نمايى و سوق دادن خداوند صورت گرفته است; بايد گفت: استنتاج چنين رهيافتى اولا متفرع بر تفسير «وجهه‏» بر شريعت - بر خلاف ظاهر آن - و همچنين برگرداندن ضمير «هو» به «الله‏» است كه خود جاى تامل دارد. ثانيا، اين تفسير مخالف آيات ديگر، بلكه حتى ماقبل آيه (67) مورد بحث است كه به صراحت، دلالت‏بر هدايت نيافتن و شقاق اهل كتاب مى‏كند و نپذيرفتن اسلام را مستند به تبعيت آنان از هواهاى نفسانى خودشان مى‏كنند ازاين‏رو، هيچ وجهى براى استنباط تكثرگرايى از آيه مزبور وجود ندارد.
3- اشاره به اختلاف غايت: تفسير سوم، كه تفسيرى دقيق و عرفانى بوده و با معناى لغوى «وجهه‏» نيز موافق است، مقصود از «وجهه‏» را جهت و غايت مى‏داند و آيه بر اين نكته دلالت مى‏كند كه براى هر قومى در مسير دنيوى خود، به حسب استعداد و لياقتش، مسير و مقصد كمالى وجود دارد كه خداوند آن را بدان هدف توجه مى‏دهد (بازگشت ضمير هو به الله) يا اين‏كه خود قوم و انسان بدان مقصد متوجه است. محى الدين عربى چنين تفسيرى عرضه داشته است كه تنقيح بيش‏تر آن مجال بيش‏ترى مى‏طلبد. (68)
حاصل آن‏كه تفسير تكثرگرايان از آيه به سود خود، يك تفسير ابداعى است كه با آيات قبل و بعد آيه مورد بحث و آيات ديگر ناسازگار است و تاويل معناى آيه بدان تفسير، به ناديده‏انگاشتن سه تفسير معقول و معروف - كه خود به ديدگاه‏هاى گوناگونى تفسيم مى‏شود - بستگى دارد و در صورت پذيرفتن آن به عنوان يك فرضيه، اشكال پيشين تكرار مى‏شود.
برخى تحليل آيه شريف (فاستبقوا الخيرات) را مستند ديگرى براى «پلوراليزم‏» ذكر مى‏كنند; زيرا آيه عموم مردم را به مسابقه و انجام خيرات براى نيل به قرب الهى دعوت مى‏كند و اين دعوت و مسابقه در صورتى معنا و مفهوم پيدا مى‏كند كه همه مردم از شرايط و زمينه يكسانى براى انجام مسابقه برخوردار باشند و آن با صراط مستقيم و حق انگاشتن طريق و دين آنان عينيت پيدا مى‏كند.
«در مسابقه هم، براى آن‏كه عادلانه باشد، همه بايد از شرايط يكسانى برخوردار باشند; چنان كه در مسابقه دو، همه در يك خط مى‏ايستند و هيچ كس نبايد يك قدم جلوتر يا عقب‏تر از ديگرى باشد. پس، از آيه «فاستبقوا الخيرات‏» استنباط مى‏شود كه هر يك از اديان الهى راه رسيدن به خداست.» (69)
اينان همچنين مدعى شده‏اند كه «الخيرات‏» - كه به عنوان شرط مسابقه ذكر شده - در همه اديان الهى مانند اسلام و يهوديت‏به صورت يكسان محقق است. (70) ترديدى نيست كه خداوند همه مردم جهان، اعم از اهل كتاب و غير آنان را به اسلام محمدى‏صلى الله عليه وآله دعوت كرده است و بر اين مطلب ده‏ها و بلكه صدها آيه دلالت دارد. در حقيقت، خط آغاز مسابقه حقيقى از همين نقطه شروع مى‏شود و به تعبيرى، شرط حضور در مسابقه ثبت نام در دفتر شريعت اسلام است و كسانى كه نامشان در اين دفتر حك نشده، اصلا در دور مسابقه نيستند تا سخن از شرايط عادلانه و ناعادلانه به ميان آورند، قرآن كريم افراد خارجان از اين مسابقه از جمله اهل كتاب را كافر، فاسق، معاند و اهل عذاب مى‏خواند و بدين‏سان، مردود بودن آنان را از پيش اعلام كرده است.
به ديگر سخن، خطاب «فاستبقوا» به حاضران در مسابقه - يعنى مسلمانان - است كه تمامى مفسران نيز اين را تاييد مى‏كنند. اگر به فرض دعوت به خيرات را عام و شامل اهل كتاب نيز بدانيم، معناى اين سخن آن است كه براى هر قوم طريق و شريعت‏خاصى وجود دارد و خدا از پيروان شرايع مى‏خواهد كه در صورت نپذيرفتن شريعت كامل و آخرين الهى از باب حداقل هم كه شده، راه خيرات و احسان را پيشه كنند; مانند دعوت اهل كتاب به اصل مشترك اديان ابراهيمى - يعنى توحيد (71) - كه خداوندبارها آنان را به اسلام محمدى‏صلى الله عليه وآله فرا خوانده، اما تاكيد كرده است كه در صورت نپذيرفتن اسلام، دست‏كم، به اصل توحيد پاى‏بند بمانند. بنابراين، اولا خطاب آيه مختص مسلمانان است. ثانيا، در صورت تعميم، از آن، صرف دعوت به كارهاى خير استفاده مى‏شود و آيه هيچ دلالتى بر تاييد حقانيت‏شرايع گوناگون ندارد.

در باور كثرت‏گرايان، قرآن از «صراط مستقيم‏» به صورت مطلق و نكره سخن مى‏گويد كه مقصود از چنين كاربردى ابلاغ اين نكته است كه هر پيامبرى براى خود و امتش يك «صراط مستقيم‏» دارد و ما با كثرت پيامبران و يا دست‏كم، پيامبران صاحب شريعت، با صراطهاى مستقيم مواجه خواهيم بود. برخى از آيات مستند كثرت‏گرايان عبارت است از:
1- «انك على صراط مستقيم‏» (زخرف:43) آن‏ها معتقدند كه آيه شريفه پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله را تنها به گام برداشتن او بر يك منهج و صراط مستقيم توصيف مى‏كند واز آن چنين برمى‏آيد كه ما نه با يك «صراط مستقيم‏» خاص و معروف مانند آيين اسلام، بلكه با صراطهاى مستقيم و حق مواجه‏ايم. دليل ادعا و استناد مزبور مطلق و نكره ذكر شدن «صراط مستقيم‏» مقيد شده آن با «ال‏» معرفه و عهد است تا اختصاص آن به صراط مستقيم خاص و معلوم - يعنى ريعت‏حضرت محمدصلى الله عليه وآله - استنتاج نگردد.
2- «انك لمن المرسلين على صراط مستقيم‏» (يس: 4);
3- «يتم نعمته عليك و يهديك صراطا مستقيما» (فتح: 2) دو آيه همانند آيه پيشين، خطاب به پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله است و وجه استدلال آن نيز بعينه تكرار شده است.
4- «و هداه الى صراط مستقيم‏» (نحل:121) اين آيه ناظر به حضرت ابراهيم‏عليه‏السلام است كه خداوند مى‏فرمايد او را به صراط مستقيم هدايت كرده است.
دكتر سروش با استناد به آيات مزبور مى‏نويسد: «اين نكته را بايد به گوش جان شنيد و تصوير و منظر را بايد عوض كرد و به جاى آن كه جهان را واجد يك خط راست و صد خط كج و شكسته ببينيم، بايد آن را مجموعه‏اى از خطوط راست ديد كه تقاطع‏ها و توازى‏ها و تطابق‏هايى با هم پيدا مى‏كنند، بل حقيقت در حقيقت غرقه شد. و آيا اين‏كه قرآن پيامبران را بر صراطى مستقيم (صراط مستقيم) يعنى يكى از راه‏هاى راست، نه تنها صراط مستقيم (الصراط المستقيم) مى‏داند، به همين معنا نيست؟» (72)

دليل مزبور شايد يكى از ضعيف‏ترين ادله كثرت‏گرايان باشد كه به بعضى از كاستى‏هاى آن اشاره مى‏شود:
1- توجه نكردن به معناى «صراط مستقيم‏»: اشكال اساسى اين ديدگاه توجه نكردن به مفهوم صراط مستقيم در قرآن است. با نگاهى اجمالى به موارد استعمال آن در قرآن (قريب 32 مرتبه)، روشن مى‏شود كه مقصود از آن حقيقت دين - يعنى تسليم به امر الهى - است; چنان كه بعضى از آيات معرفت ربوبى همراه با تعبد و عبادت حق را «صراط مستقيم‏» معرفى مى‏كند: «و ان‏اعبدوني هذا صراط مستقيم‏» (يس: 61); «ان الله ربي و ربكم فاعبدوه هذا صراط مستقيم.» (آل عمران: 51)
از اين‏رو، در بعضى آيات صراط به خود خداوند اضافه شده است: «صراط الله الذى له ما فى السموات و الارض‏» (شورى: 53); «قال فبما اغويتني لاقعدن لهم صراطك المستقيم‏» (اعراف:16)
در برخى ديگر از آيات، «صراط مستقيم‏» به معناى هدايت در مقابل ضلالت‏به كار رفته است: «من يشاء الله يضلله و من يشاء يجعله على صراط مستقيم.» (انعام:39)
بنابراين، حقيقت «صراط مستقيم‏» همان عبوديت الهى و التزام به دين آسمانى است. «صراط مستقيم‏» مانند نور است كه در پرتو آن، انسان به قرب الهى مى‏رسد و همان‏گونه كه حقيقت نور واحد است و بيش از يكى نيست، «صراط مستقيم‏» نيز يكى است، اگرچه مانند نور، از شدت و ضعف برخوردار است.
اما «صراط مستقيم‏» الهى از زمان نخستين پيامبرصلى الله عليه وآله همواره با تطور زمان و استعداد پيامبران و امت‏ها روبه تكامل نهاده است. رهيافت وحدت حقيقت صراط، استعمال نشدن آن به صورت جمع است، بر خلاف «شريعة‏»، «منهاج‏» و «سبل‏» كه به صورت متعدد به صيغه جمع به كار رفته. ولى رهيافت مشكك و تطورپذير بودن آن استعمال در بيش‏تر موارد به صورت نكره است; (73) به اين معنا كه هر چند اصل صراط يكى است، اما صراط مستقيمى كه حضرت آدم‏عليه‏السلام - مثلا - از آن سخن مى‏گويد و بر آن رهنمون شده، از حيث كمال و تكامل غير از صراط مستقيمى است كه حضرت محمدصلى الله عليه وآله آن را ارائه داده و خود بر آن استوار است.
علامه‏طباطبائى‏رحمه الله‏دليل‏ديگرى‏نيزبراى‏تنكيرصراط ذكر مى‏كند و آن عظمت‏شان آن است كه در علوم ادبى عرب جارى است. (74)
از مطالب گذشته، روشن شد كه صراط مستقيم همانند حقيقت اسلام، در هر عصرى جلوه و مظهر خاصى دارد; مثلا، امت‏يهود تا زمان‏ظهورحضرت عيسى‏عليه‏السلام در «صراط مستقيم‏» گام‏برمى‏داشتند، اما با ظهور آن حضرت، ادامه استقامت صراط آنان بستگى به تسليم در مقابل شريعت‏حضرت عيسى‏عليه‏السلام داشت و در صورت نپذيرفتن آن حضرت، نه تنها آنان حظى از «صراط مستقيم‏» پيشين خود نداشتند، بلكه سر از كفر در مى‏آوردند; چنان كه آن حضرت امت‏يهود را به «صراط مستقيم‏» دعوت مى‏كرد و حقيقت آن را اصل توحيد و عبادت ذكر نمود: «ان الله ربي و ربكم فاعبدوه هذا صراط مستقيم فلما احس عيسى منهم الكفر قال من انصاري الى الله قال الحواريون نحن انصارالله امنا بالله و اشهد بانا مسلمون ربنا آمنا بماانزلت واتبعنا الرسول فاكتبنامع الشاهدين.» (آل عمران: 51 -53)
دقت در آيه شريفه، ما را به نكات ظريف و اساسى حقيقت «صراط مستقيم‏» و اسلام رهنمون مى‏شود:
آيه حقيقت صراط مستقيم را صرف توحيد نمى‏داند، بلكه ركن دوم آن را عبادت و پيروى از خدا ذكر مى‏كند و چون يهود به دليل ايمان نياوردن به حضرت عيسى‏عليه‏السلام، فاقد ركن دوم بودند، آيه آنان را خارج از مدار «صراط مستقيم‏» و كافر توصيف مى‏كند. در بخش دوم، حقيقت اسلام و مسلمان شدن را ايمان به كتاب آسمانى و پيروى از پيامبر عصر حاضر ياد مى‏كند.
نكته ديگر اين كه تعريف مزبور از «صراط مستقيم‏» اختصاص به عصر حضرت عيسى‏عليه‏السلام و قوم يهود ندارد و با ظهور حضرت محمدصلى الله عليه وآله هر كس به دين او نگرود، در حقيقت، خارج از «صراط مستقيم‏» و كافر است. (پيش‏تر نيز آياتى كه بر كافر بودن اهل كتاب دلالت مى‏كرد، گذشت.)
2- جواب نقضى: نكته دوم اين‏كه اگر به فرض محال بپذيريم كه استعمال «صراط مستقيم‏» به صورت نكره دليل بر تكثر آن است، بالضرورة استعمال آن با «ال‏» تعريف و عهد، دليل بر وحدت آن خواهد بود: «اهدنا الصراط المستقيم صراط الذين انعمت عليهم غير المغضوب عليهم ولاالضالين.» (حمد:6 -7)
در اين آيه، علاوه بر ذكر «صراط مستقيم‏» به صورت معرفه، با دو قيد ديگر نيز مقيد شده كه مطابق بعض روايات، آن دو قيد يهود ومسيحيت‏است‏كه‏تصريح‏به خروج آنان از «صراط مستقيم‏» مى‏كند.
3- تحليل آيات «صراط مستقيم‏»: از مطالب گذشته، ضعف و سستى و تمسك كثرت‏گرايان به آيات مورد بحث ظاهر شد. در اين‏جا، به دو نكته اشاره مى‏شود كه اولا، استناد به استعمال «صراط مستقيم‏» به صورت نكره در لسان پيامبران پيشين خارج از بحث است; چرا كه محل بحث نه در تكثر صراط در عصر پيش از اسلام، بلكه بحث ناظر به عصر اسلام و پس از آن است.
نكته دوم آن‏كه مقصود از آياتى كه در آن‏ها پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله اسلام را به صورت نكره بر «صراط مستقيم‏» مى‏داند، آيين مقدس اسلام است و شاهد بر آن، علاوه بر آيات ديگر، ماقبل و مابعد آيه سوم سوره «يس‏» است كه در آن، ابتدا خداوند به قرآن قسم ياد مى‏كند. (75) پس قرآن كتاب حضرت محمدصلى الله عليه وآله است; قرآنى كه همه مردم، اعم از اهل كتاب و غير آنان را دعوت به اسلام كرده; به كفراهل‏كتاب تصريح نموده و خود را كتابى «مهيمن‏» خوانده است.
ادامه آيه به توبيخ مذهب منكران اسلام مى‏پردازد و بر آنان وعده عذاب و نحل زنجير مى‏دهد; چرا كه آنان با وجود علم به حقانيت اسلام از آن رو برتافتند.
علاوه بر آيات خود صاحب شريعت و رهرو «صراط مستقيم‏» يعنى پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله - در روايات متعددى، به انحصار «صراط مستقيم‏» تصرحى شده كه در اين‏جا به يك نمونه بستنده مى‏شود:
ابن مسعود از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل مى‏كند كه آن حضرت يك خط راست و مستقيم كشيدند و فرمودند: «هذا سبيل الرشد»، سپس يك خط از جهت راست و يك خط از جهت چپ آن رسم كردند و فرمودند: «اين‏ها سبل و راه‏هاى كجى است كه بر سر آن شيطانى است كه بدان دعوت مى‏كند.» آن‏گاه حضرت اين آيه را تلاوت كردند: «و ان هذا صراطي مستقيما فاتبعوه.» (انعمام:153) (76) آيا مى‏توان با توجه به ماقبل و ما بعد آيه سوره يس و تفسير شخص پيامبرصلى الله عليه وآله‏از «صراط مستقيم‏» به صرف تنكير، آن را به صراطهاى مستقيم حمل كرد؟! ادامه دارد.