اطلاعات بسيار كمي از زندگي ابوالحسن علي بن هلال موجود است. از اينكه كجا و كي به دنيا آمده است چشم پوشي ميكنيم، ولي بيشتر عمرش را در شيراز و بغداد سپري كرده است. پدرش هلال نگهبان درها (بواب) و او به اين دليل به نام ابن بواب معروف شده و گاهي اوقات هم به نام «ابن سيتري» كه همان معنا را دارد هم نام برده شده است علي بن هلال كار هنري خودش را به عنوان تزئين كننده منازل شروع و سپس به كتابت و تذهيب كتابها ادامه داد و در نهايت براساس بيان خود ابن بواب به عنوان كتابدار حاكم ديلمي بهاءالدوله (403ـ379 هـ.ق) در شيراز منصوب شد.
گفته ميشود كه علي بن هلال حافظ كل قرآن بوده. جمعاً 64 مرتبه كل قرآن را كتابت كرده است. از اين مجموعه در حال حاضر تنها قرآن معروف چستربيتي موجود است. از ديگر كارهاي معروف ابنبواب كامل كردن اصول و قواعد خوشنويسي است كه حدود يك قرن قبل از او توسط وزير و خوشنويس ايراني، ابن مقله (وفات 328 هـ.ق) تدوين شده بود. ابن بواب به خاطر نبوغ هنري، اصول و قواعد ابداعي ابن مقله كه بيشتر تحت تأثير هندسه تناسبات رياضي بود، در ريتم، حركت و منحني حروف، تناسبات بسيار خوش آيند و چشم نوازي را به وجود آورد.
قرآن كوچك و منحصر به فرد كتابخانة چستربيتي ( CHESTER BEATTY ) شهر دوبلين، پايتخت ايرلند با گذشت 999 سال از كتابت آن، هنوز يكي از شاهكارهاي هنر اسلامي به شمار ميآيد. اين قرآن بر اساس كتيبة آخر قرآن توسط هنرمند بزرگ شيعه، استاد بزرگ هنر خوشنويسي و تذهيب، علي بن هلال مشهور به ابن بواب، در دوران حكومت شيعي آل بويه در سال 391 هـ.. ق (378 هـ..ش) در شهر بغداد، كتابت و تذهيب شده است. ابن بواب به نقل از ياقوت، مدتي در شيراز كتابدار كتابخانه امير بهاءالدوله، حاكم آل بويه بوده و بر طبق تاريخ، در زمان كتابت اين قرآن، امير بهاءالدوله حاكم بغداد بوده است. بيشتر محقيقن معتقدند كه قرآن مجموعه چستربيتي تنها قرآن موجود از آثار ابن بواب ميباشد. اين قرآن همچنين يكي از قديميترين خطي است كه به خط ريحان بر روي كاغذ نوشته شده است. تذهيب اين قرآن بسيار زيبا و هنرمندانه است. شيوه و روش تذهيب اين قرآن، شامل عناصر تزئيناتي ميباشد كه اين عناصر در دورههاي بعدي حتي تا به امروز به عنوان الفباي هنر تذهيب قرآن مجيد مرسوم گرديده است.

قرآن كتابخانه چستربيتي ( MS. K. 16 )، يك جلد قرآن كوچك با 286 صفحه به ابعاد 5/17*5/13 سانتيمتر ميباشد. طول و عرض سطح نوشته شده 5/13 * 9 سانتيمتر و هر صفحه داراي 15 سطر نوشته ميباشد. شش صفحه اول قرآن با كاغذ سفيد و براق بعداً به آن اضافه شده است. اين شش صفحه به شرح حال ابن بواب به زبان فارسي كه از كتاب ابن خلكان اقتباس شده است، اختصاص دارد. كتابت قرآن، تذهيب و عناوين همگي در صفحات اصلي قرآن قرار دارد. در صفحه آخر قرآن به اين موضوع اشاره دارد كه قرآن توسط علي بن هلال در بغداد در سال 291 هـ.ق كتابت شده است: كتب هذالجامع علي بن هلال بمدينة السلم سنة احدي و تسعين و ثلثمائة حامداً الله تعالي علي نعمه و مصليا علي نبيه محمد و آله و مستغفراً من ذنبه.
نوع و جنس كاغذ اصلي قرآن از نوع ظريف و محكم به رنگ قهوهاي خيلي كم رنگ است كه اين نوع كاغذ مختص به همان دوره بوده است. متن قرآن با مركب قهوهاي سير كتابت شده است. صحافي موجود اين قرآن از نوع صحافي اروپايي است كه در اثر اين صحافي قسمتهايي از حاشيه قرآن از بين رفته است. اين عمل متأسفانه قسمتهايي از تزئينات حاشيه قرآن شامل سرترنجها و شمسههاي كوچك را از بين برده است. متن قرآن كلاً با خط نسخ نوشته شده است بطوريكه كلمات خيلي به همديگر نزديك نوشته شدهاند، ولي با اين وجود به سادگي خوانده ميشوند. اسم سورهها در قسمت سرسورهها با خط ثلث نوشته شدهاند. علائمي مانند «عشر» و «سجده» كه در داخل شمسههاي كوچك حاشيه قرار گرفتهاند، به خط كوفي نوشته شدهاند.
ارزش هنري تزئينات قرآن چستربيتي كمتر از كتابت آن نيست. شايد مهمترين ويژگي اين قرآن تنوع زياد عناصر تزئيني است كه اين عناصر سنتي شد براي تذهيب قرآنهاي دورههاي بعد. هماهنگي و همخواني بين تزئينات قرآن و خطوط كاملاً نشان ميدهد كه هر دو توسط يك هنرمند كار شده است. تذهيبهاي اين قرآن را كلاً ميتوان به سه دسته طبقه بندي كرد:
1ـتذهيب تمام صفحه
2ـ تذهيب حاشيههاي قرآن
3ـ تذهيب سرسورهها
تذهيب كل صفحه در اين قرآن شامل پنج سري دو صفحهاي است كه از مجموعه آنها سه مورد در اول قرآن و دو مورد ديگر در آخر قرآن آمدهاند. از اين مجموعه پنج سري همچنين سه سري دو صفحهاي، تذهيب و نوشته قرار دارد و دو سري ديگر فقط با نقوش تزئيني آرايش شدهاند. قرآن با دو صفحه كاملاً تزئيني آغاز ميگردد.
در اين دو صفحه كل تزئينات و متن در ميان دو مستطيل ايستاده قرار گرفته است. هر دو صفحه جمعاً به چهار قسمت تقسيم شدهاند. در داخل هر قسمت علاوه بر متن كتابت شده، زمينه آنها با يك نقش اسليمي كه از وسط به دو شاخه تسيم شده است، تزئين شدهاند. متن كتابت شده در اين دو صفحه در برگيرنده اين مطالب است كه قرآن شامل: 14 سوره، 6236 آيه، 77460 كلمه، 3213501 حرف و 156051 نقطه ميباشد.
دو صفحه بعدي اين قرآن همچمن دو صفحه قبلي تذهيب شده است. در اين دو صفحه سطح دو مستطيل متقارن، به وسيله خطوط هندسي مشبك، جمعاً 12 شش ضلعي بزرگ و چند شش ضلعي كوچك بوجود آمده است. زمينه 12 شش ضلعي بزرگ به وسيله نقوش اسليمي و كلمات تزئين شدهاند. متن كلمات كتابت شده در داخل شش ضلعيهاي بزرگي، به بيان ترتيب آوردن سوره و آيات قرآن كه به مردم اهل كوفه منسوب به امام علي(ع) ميباشد، اختصاص دارد.
في عدد اهل الكوفه المروي عن امير المؤمنين علي بن ابي طالب علي محمد نبينا و عليه السلام (1).
شايان ذكر است در قرآنهاي قرون اوليه هجري چندين روش مانند روش كوفه، بصره، دمشق، مكه و مدينه براي ترتيب آوردن آيات قرآن مرسوم بوده است. مهمترين آنها همين روش مردم كوفه منسوب به حضرت علي (ع) بوده است. در قرون بعدي از آوردن اين مورد در اول قرآن خودداري شده است. در اين دو صفحه از قرآن نوشتههاي داخل شش ضلعيها به رنگ طلايي كتابت شده و زمينه شش ضلعيهاي رديف بالا و پايين براي تأكيد بيشتر به رنگ مشكي رنگآميزي شده است. متن چند شش ضلعي كوچك هم با يك گل «لوتوس» كه ريشهاش به نقوش تزئيني ايراني قبل از اسلام ميرسد تزئين شدهاند. دو صفحة بعدي اين قرآن هم كلاً به صورت تزئيني و بدون نوشته تذهيب شده است.
هر دو سطح مستطيلي شكل دو صفحه به وسيله شش جفت دايره (جمعاً 12 دايره) در اندازههاي مختلف كه در همديگر بافته شدهاند، تزئين شده است. قطر دو دايره بزرگتر به اندازه بلندي طول مستطيل، قطر دو دايره متوسط نيز به اندازه عرض مستطيل و دايره كوچك كه با همديگر تداخل دارند، مماس با پهناي حاشيه طولي مستطيل طراحي شدهاند. هر كدام از دايرهها از يك حلقه مركزي به رنگ طلائي و دو حلقه جانبي به رنگ خود كاغذ طراحي شدهاند. از برخورد دايرهها با همديگر يك «مداليون» ترنجي شكل در مركز تزئينات هر صفحه به صورت افقي به وجود آمده است. اين ترنج با نقشهاي بسيار عالي و زيباي اسليمي تزئين شده است.
تزئينات بقيه سطوح با نقوش هندسي كاشي شكل، شامل ستارههاي كوچك شش ضلعي و نقش Y شكل طرح شدهاند. اين نقشها به رنگهاي سفيد، قرمز سير، سبز و طلائي رنگآميزي شدهاند. در قسمت حاشيه هر طرف از دو صفحه مانند صفحات قبل با دو نقش ترنج به صورت قرينه تزئين شده است.
تزئينات دو صفحه آخر قرآن نيز شبيه به دو صفحه بالا با تغييراتي جزيي طراحي شدهاند. در اين دو صفحه قسمت تزئيني هر دو صفحه نيز با 12 دايره در هم تنيده، تقسيم بندي شده است.
نقوش تزئيناتي هر صفحه شامل يك جفت نقش بالي شكل به صورت قرينه در بالا و پايين و يك جفت نقش گل «لوتوس» در دو طرف عوض مستطيل طرح شدهاند. نقوشي بالي شكل به رنگ مشكي و با نقوش اسليمي تركيب شدهاند. نقش بالي شكل همچون گل لوتوس ريشه در هنرهاي تزئيني قبل از اسلام ايران دارد كه در اينجا به صورت ساده و همراه با نقش اسليمي طراحي شده است. تزئينات كتيبه سطوح با نقوش كاشي شكل تزئين شده است.
دومين دسته بندي تزئينات قرآن ابن بواب در كتابخانه چستربيتي، شامل تزئيناتي ميشود كه در قسمت حاشيههاي بيروني هر صفحه آمده است. اين تزئينات شامل سرترنجهايي كه همراه با اسم 114 سوره قرآن آمده و همچنين شمسههاي كوچك كه در وسط آن «عشر» و «سجده» نوشته شده است، ميگردد. سرترنجهايي كه همراه با اسم سورهها آمده اگر چه شبيه همديگرند ولي هيچكدام تكرار ديگري نيست. اكثر سر سورهها از تركيب گل لوتوس و برگهايي كه به صورت قرينهاي در دو طرف گل لوتوس طراحي شدهاند، شكل گرفتهاند.
علاوه بر سر سورهها، حاشيههاي هر صفحه با شمسههاي كوچك «عشره» كه نشان دهنده 10آيه ميباشد و شمسههاي كوچك «سجده» تذهيب شده است. شمسههاي كوچك آيه شمار تفاوت اندكي با همديگر دارند و تقريباً تمام آنها از دايرههاي طلايي به و جود آمدهاند، ولي شمسههاي «سجده» پركارتر و گاهي با يك پيچك گلدار و نقش اسليمي تزئين شدهاند. در بعضي صفحات اين شمسهها از تركيب مربع و يا ستارههاي هشت ضلعي در هم تنيده به وجود آمدهاند. در مركز اين شمسهها كلمه «سجده» به رنگ طلايي و با خط كوفي بر روي سطوح قرمز تيره، آبي و يا قهوهاي نوشته شدهاند. گاهي اوقات شمسه كوچك «عشره» و شمسه كوچك «سجده» لبههايشان روي همديگر قرار گرفته و يك تركيب يگانه را به وجود آوردهاند.
آخرين دسته بندي تذهيب اين قرآن شامل سر سورهها به صورت باندي مستطيل شكلاند كه اسم سوره به خط ثلث و يا نسخ همراه با تزئينات نقوش اسليمي را در خود جاي داده است. هر كدام از اين سر سورهها نيز با يك سرترنج كه با دقت به آن متصل گرديده است تزئين شدهاند. هر سر سوره با يك قاب تزئيني همراه ميباشد. در صفحه شناسنامه قرآن (آخرين صفحه متندار قرآن) در قسمت بالا و پايين از دو باند تزئيني مستطيل شكل استفاده شده است. اين دو باند كه به جاي دو سطر خالي صفحه آخر قرآن آمده است با نقشهاي برگدار اسليمي تزئين شدهاند.
تجزيه و تحليل عناصر تزئيني اين قرآن در حوزه هنرهاي تزئيني دوره اسلامي و تأثير گذاري آن بسيار مهم و قابل بحث است. به طور مثال استفاده از نقوش اسليمي و هندسي در اين قرآن و رنگ آميزيهاي بديع آن سنتي بزرگ را در پيش روي هنرمندان دورههاي بعدي ميگشايد.
ارتباط بين ارزشهاي هنري قرآن ابن بواب و ادامه سنت آن در نسخههاي خطي و ديگر آثار هنري، بسيار مشهود و محسوس است. به طور مثال اين ارتباط را در تذهيب ديوان شعر «سالم بن جندل» كه هماكنون در موزه توپقاپي استانبول نگهداري و به احتمال زياد حدود شصت سال بعد از قرآن كتابت و تذهيب شده، ميتوان ديد. تزئينات اين ديوان شباهتهاي زيادي با قرآن ابن بواب دارد. اين تأثيرپذيري در طراحي نقوش اسليمي و شمسههاي كوچك (به شكل شمسههاي «عشر» و «سجده») ديده ميشود. حضور نقوش اسليمي در سفالهاي نيشابور كه در قرن پنجم هجري ساخته شدهاند و يا تذهيب قرآنهاي معروف به «قرامطيان» كه در دوره سلجوقيان قرون ششم و هفتم كتابت شدهاند را نميتوان ناديده گرفت. به طور مثال نقش اسليمي صفحه آخر قرآن ابن بواب، دقيقاً براي تزئين يكي از قرآنهاي دوره سلجوقي كه هم اكنون در موزه برلين نگهداري ميشود، مورد استفاده واقع شده است. چنين شباهتهايي بين تزئينات قرآن ابن بواب و آثار هنري دورههاي بعدي، حكايت از تأثيرگذاري اين اثر هنري بر روند و شكلگيري هنر دورههاي بعدي دارد. از ديگر ويژگيهاي مهم قرآن ابنبواب، استفاده و به كارگيري نقوش تزئيني قبل از اسلام در هنر ايران است. نقوشي مانند «گل لوتوس» و يا نقش بالي شكل كه از هنر ساسانيان اقتباس شده است. ابن بواب با نبوغ هنري خود توانسته با تغيير و بازسازي اين نقشمايهها و با تأكيد بر جنبههاي تزئيني بر جنبههاي تزئيني آنها، شخصيتي كاملاً ممتاز و جديد به آنها بدهد.

نسخه خطي قرآن چستربيتي كه در سال 391 هـ.ق در بغداد در دوره حكومت امير بهاءالدوله ديلمي كتابت شده، يكي از قديميترين قرآنهايي است كه به خط نسخ كتابت شده است. اين قرآن تنها قرآن بر جاي مانده استاد بزرگ خوشنويسي و تذهيب، علي بن هلال مشهور به ابن بواب است كه به جرأت ميتوان گفت مهمترين اثر هنري است كه از حكومت شيعي آل بويه بر جاي مانده و داراي عناصري از قبيل آوردن اسم امام علي (ع) (در صفحات اول قرآن)، فرستادن سلام و درود بر آل محمد (در صفحه آخر قرآن) و استفاده از تقسيم بنديهاي 14 و 12 گانه در تذهيب صفحات قرآن (كه در فرهنگ شيعه معنا و مفهوم خاصي دارند) همگي بيانگر يك اثر هنري كاملاً شيعي است. اين قرآن در مقايسه با ديگر آثار محدود معماري آل بويه (مانند مسجد جامع نائين)، چند قطعه تخته چوبي مربوط به صحن امام علي (ع) (كه توسط عضدالدوله ديلمي ساخته شده و هم اكنون در موزه قاهره نگهداري ميشوند) و چندين قطعه پارچه داراي نقش و كتيبه، از ويژگي خاصي برخوردار است. هر چند اكثر اين آثار هنري از شاهكارهاي هنر اسلامي به حساب ميآيند، بي شك نميتوان از نقش ارزنده آنها در شكلگيري هنر اسلامي چشم پوشي كرد.