چکيدهراه های متفاوتی برای آموزش قرآن کريم به کودکان وجود دارد. يکی از بهترين راه های درک مفاهيم، موضوعات و قصص قرآن کريم استفاده از روش تصويرگری است. با بررسی ويژگی های سنی درکودکان دبستانی، متوجه اين موضوع مي شويم که از طريق نقاشی و تصوير مي توان بر جذابيت و شيرينی داستان پردازی و علاقة کودک به موضوع داستان افزود. علاوه بر آن درکِ مفاهيم از طريق تصوير بر حافظة طولانی مدت تاثيرگذارتر از بيانِ کلام است.
امروزه توسط اکثر مؤسسات فرهنگی و مراکز دارالقرآن از روش های تصويری برای آموزش قرآن به کودکان استفاده مي شود ولی کاربرد آن تخصصی و حرفه ای نيست. علاوه بر آن تصويرگری بسياری از کتب، نشريات و برنامه های آموزشی ديجيتالی قرآن کريم نيز دارای نقاط ضعف است.
اگر چه کاربرد اصولی از هنر تصويرگری در جذب و علاقمندی کودک تاثير فزاينده ای مي تواند داشته باشد، اما بيان ضعيف و غير حرفه ای آن هم خسارت های منفی جبران ناپذيری را بر روح کودک وارد مي کند. در اين مقاله با بررسی ضعف و نقاط قوت موجود در تصويرگری مضامين قرآنی کتابهاي کودکان، مي توان به ضرورت اين امر پرداخت که می بايستی بازنگری و توجهی عميق به امر تصويرگری کتابهاي قرآنی کودکان نمود و آن را به عنوان يک امر مهم در فرآيند آموزش درک مضامين قرآنی در نظر گرفت.

كليد واژه ها: مضامين قرآنی/ خصوصيات شخصيتی کودکان/ فرآيند فهم و درک کودک/ عناصر تصويری/ تصويرگر.

* استاديار و عضو هيئت علمي دانشگاه الزهرا (س)

امروزه متخصصان امر تعليم و تربيت، برای آموزش مفاهيم و موضوعات مورد نظرشان از روش آموزش غير مستقيم بهره مي برند. به گفتة پژوهشگران، 75 درصد فراگيری از طريق چشم انجام مي پذيرد. اين مطلب نشانگر آن است که در ميان روش های آموزش غير مستقيم، آموزش تصويری يکی از موفق ترين روش هاست.
مبحث فرآيند يادگيری و درک مفاهيم از طريق آموزش تصويری برای کودکان مي بايستی به گونه ای طرح و برنامه ريزی شود که مناسب با نيازهای عاطفی و روانی آنان و متناسب با خصوصيات شخصيتی ايشان باشد. ضبط مفاهيم وآموخته های دوران کودکی از طريق روش های تصويری، سال های سال در حافظه می ماند و به مانند گنجی پنهان در لايه های درونی ذهن تا دوران بزرگسالی تبديل مي شود. در خصوص درک مضامين قرآنی نيز اين چنين است.
با توجه به ضرورت اين روش در امر آموزش مضامين قرآنی به کودکان، امروزه بسياری از کتاب هاي قرآنی، نشريات و برنامه های ديجيتالی به تصويرگری موضوعات خود مي پردازند. از آنجا که بسياری از اين مؤسساتِ انتشاراتی، آشنايی اندکی با مخاطبان خود دارند و از عناصر تصويری صرفاً استفادة تجاری مي کنند، موفقيت چندانی در اين زمينه ندارند. تعداد زيادي از اين انتشارات به منظور جلب مشتری و بازاريابی، در کتاب هاي منتشرة خود از رنگ های پرهيجان و نقوش و اشکال عامه پسند و گاهي تصاويری به دور از فرهنگ قرآنی بهره مي گيرند. در حالی که با آگاهی از نيازهای کودکان در اين سن و شناخت آيات و قصه هاي قرآنی و همچنين داشتن تبحر در تصويرگری، مي توان از ساده ترين شکل ها و تصاويری بی پيرايه با رنگ های درخشان و متنوع استفاده کرد تا مفاهيم زيباي قرآنی را به کودکان آموزش داد.
تأکيد اصلی در اين پژوهش، نشان دادن نقاط ضعف و قدرت تصويرگری در کتب قرآنی کودکان است و به عنوان پيشنهاد راهکارهايی را برای استفادة بهتر از اين فن بيان مي دارد. شايان ذكر است براي اين منظور، از ميان 300 جلد كتاب و نشريه، 40 مورد گزينش و بررسي ميداني شده است.

يکی از اهداف اساسی و مهم در آموزش قرآن، تربيت و انسان سازی، شناخت خوبي ها و بدي ها و ارائة الگوی مناسب رفتاری است. در جوامع و فرهنگ های مختلف، روش های تربيتی تأثيرگذار متفاوت است. اصولاً در هر جامعه ای شاخصه هايی برای اعمال روش های تربيتی وجود دارد. سليقه ها، انتظارات، رشدِ فکری، تعلقاتِ فرهنگی و اجتماعی، سنت ها، آداب و رسوم، باورها، عقايد و جهان بينی، انتخاب روش ها و کاربرد آنها تأثير بسزايی دارد.
از مهم ترين و شناخته شده ترين روش های تربيتی که در اکثر جوامع کاربرد دارد، روش الگوگيری است. تربيت الگويی، در قرآن کريم نيز مورد تأکيد قرار گرفته است, به گونه ای که خداوند عزّوجلّ, پيامبراکرم (ص) را بهترين نمونه و سرمشق برای بشر معرفی کرده است؛(لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ )(احزاب/٢١)
آن گونه که حضرت علی (ع) مي فرمايند: «فبادرتک بالادب قبل ان يقسو قلبک و يشتغل لبک»(نامة 31 نهج البلاغه) «من به تربيت تو پرداختم پيش از آنکه دلت سخت و فکرت مشغول شود.» (فلسفی، محمد تقی،2/190). قلب کودک همچون زمين خالی است که هر بذری را در آن بريزيد رشد خواهد کرد. هدف از آموزش قرآن به کودکان در ابتدا، ايجاد آشنايی، انس و الفت، و سپس ايجاد شناخت، علاقمندی و درک و فهم محدود و در حد توان از مضامين بلند قرآن کريم برای ايشان است. در اهداف تربيتی حضرت علی (ع) با فرزندشان چنين مي خوانيم:
«و اجمعت عليه من ادبک ... و انت مقبل العمر... ذونيه سليمه و نفس صادفيه ...» «و بر ادب آموختن تو همت گماشتم ... در حالی که کودک ... و دارای نيتی سالم ونفسی صادق و پاک بودی.» (نهج البلاغه، نامه 31)
آشنايی کودکان با قرآن کريم را در سه وجه مي توان پيگيری کرد:
الف) داستان های قرآنی: 1- داستان حضرت موسي (ع) 2- داستان حضرت يونس (ع) 3- داستان حضرت ابراهيم (ع) 4- داستان های پيامبر اکرم (ص) 5- حضرت داوود (ع) 6- داستان آدم و حوّا (س) 7- حضرت ارسيا (ع) 8-حضرت سليمان (ع) 9- حضرت صالح 10- حضرت يوسف (ع) .
ب) آشنايی با مفاهيم و دستورات قرآنی: 1- آشنايي كودكان با نشانه هاي الهي 2- آيات قرآن در مورد آداب سخن گفتن 3- آيات مربوط به آداب اخلاقی و بيان خير و شر.
ج) آشنايی کودکان با فن تجويد و روخوانی قرآن: 1- آموزش تجويد با لحن عربي به زبان كودكان 2- آموزش جزء 30 قرآن 3- آموزش روخوانی.

انگيزه های يادگيری و دل مشغولي هاي کودکان در سنينِ مختلف فرق مي کند. يک کودک، انسان بزرگسالِ کوچک شده نيست. علايق و عواطف و روحياتش نيز کاملاً فرق مي کند. او موجودی است مستقل با خواسته ها و نيازهای عاطفی مستقل که بايد آن را شناخت و از همان زاويه با آن برخورد کرد. برای آموزش و تربيت کودکان بايد به روح شکننده و لطيفشان توجه کرد. سنين كودكي، سنين بايدها و نبايدها نيست، تنها با رفتار و روش های آموزشی غير مستقيم مي توان ارزش ها را به کودکان انتقال داد. روش آموزش بصری (ديداری) همراه با داستان پردازی برای کودک نقش مؤثرتری دارد.
«زيرا کودکان محسوسات را مي بينند و لمس مي کنند و اطلاعاتشان مبتنی بر عينيات است. بنابراين در شرايطی که اين امکان فراهم نشود، صحبت از اين پديده های غير ملموس بی نتيجه خواهد ماند و وقت کودکان و فرصت آموزشی از دست مي رود.» (ترکمان، منوچهر،/70)
برنامه و محتوای آموزشی مي بايستی متناسب با توانمندي های جسمی، ذهنی و عاطفی کودک تهيه شود. ارائة روش های نامناسب، بدون شک احساس خستگی و بی علاقگی در کودک ايجاد مي کند و بار معنايی و ياد دهی را از دست مي دهد. در برنامه ريزی آموزشی کودکان، بايد به حوصله و انرژی کودک نيز توجه داشت. کودکان اصولاً پر جنب وجوش و پر انرژی هستند و زمان بسيار محدود و کوتاهی را مي توانند آرام و بی حرکت بنشينند و در مورد موضوعی تمرکز کنند.
«زمانی که کودکان مي توانند با تمام وجود و با استفاده از همه حواس با مربی باشند، بسيار محدود است وتنها مي توانند به طور مستمر بين 10 الی 15 دقيقه به گفته ها و فعاليت های هدايت شده مربی توجه داشته به فعاليت بپردازند. بنابراين در برنامه ريزی بايد به انرژی و مدت زمان توجه کودکان از سويی و شرايط زمانی و مدت زمان آموزش هم توجه داشته باشيم.» ( همان،/68)
تمرکز کودکان را مي توان با بيان موضوعات مورد علاقةشان و استفاده از روش های پر تحرک و هيجان بر انگيز افزايش داد.

کودک از تکرار قصه، داستان، شعر و يا فيلم های متحرکی که به ويژه هيجان و حرکت داشته باشند، بی نهايت لذّت مي برد. او به طور طبيعی و با رضايتمندی به موسيقی، اشعار و اصواتی که دارای ريتم، وزن و قافيه است گوش مي دهد. آنها را تکرار مي کند و احساس شادمانی و سرخوشی به او دست مي دهد. از تکرار آنها احساس خستگی و آزردگی نمي کند. اگر چه مدت زمان توجه و تمرکز کودک کوتاه و کم است، ولی در مورد مطالبی که هيجان انگيز و پرهياهو باشد مقاومت نشان مي دهد و گذر زمان را متوجه نمي شود.
تحرّک، پويايی، جنب و جوش و شلوغ کاري هايی از اين دست، محرّک های خوبی به حساب مي آيند که در کودک علاقه و انگيزة يادگيري ايجاد مي کند. در برنامه ريزی آموزشی بايد به احساس شادابی و نشاط و رضايتمندی و تحريک پذيری کودکان توجه شود. ما با روش های نامناسب، شور و شادی، فعاليت و جنب و جوش، عشق و علاقه به کار و فعاليت را از او مي گيريم و در عوض، محتوايی نامأنوس و دور از ذهن در اختيار كودك قرار مي دهيم که هيچ گونه ارتباط و درک و تجربه ای از آن ندارد.

همان گونه که بيان شد، روش الگويی يک مبنای تربيتی در وجود انسان است که قرآن کريم نيز بر آن تأکيد دارد.
در فرايند شکل گيری شخصيت کودکان، بيشترين نقش متوجه الگوهای رفتاری است، چرا که يادگيری، اساس رفتار آدمي را تشکيل مي دهد. يادگيری های غير مستقيم، ضمنی يا مشاهده ای، پايدارترين و مؤثرترين يادگيری محسوب مي شوند و در اين ميان، مهم ترين نقش بر عهده الگوهای رفتاری است. به عبارت ديگر، از آنجايی که تقليد و همانند سازی يکی از مهم ترين روش های يادگيری در کودکان است، بنابراين هر قدر الگوی رفتاری نزد کودکان از شخصيت محبوب تری برخوردار باشد، رفتارهای کلامي و غير کلامي آنها بيشتر مورد توجه واقع مي شود.
الگوها و چهره های مطلوب در قرآن، صفات نيکو و الهی را بيان و ترسيم مي کند. از آنجا که آگاهی در سنين مختلف کودکی فرق مي کند، نقش مربی در معرفی الگوها و ايجاد شناخت و درک کودک بسيار مهم است. و به همين دليل روش های ارائه شده مي تواند کودک را متوجه اين الگو ها کند و يا ايجاد ملالت و خستگی نمايد.
الگوهای مطلوب قرآن در آياتی مانند:(وَإِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ)برايمان بيان شده است. بعضی از اين الگوها فردی و بعضی اجتماعی اند. شايد بسياری از الگوهای قرآنی برای کودکان قابل درک و تعميم نباشد، ولی در اين ميان الگوهايی داريم که کودک با آنها رابطة عاطفی بهتری برقرار مي کند و بسياری از بايدها و نبايدها را به عنوان «مثل» از قول آنها مي توان بيان داشت؛ مانند حيوانات که در قرآن کريم از اين روش به نيکوترين وجه استفاده شده است. کلاغ در داستان هابيل و قابيل نمونه ای از آن است.

از بارزترين ويژگي های تصويری تأثير گذار بر فرآيند يادگيری و علاقة کودکان به آن، مي توان از عنصر رنگ، حرکت، تنوع خط و شکل و تضادهای نقوش نام برد.
سرعت انتقال مفاهيم در بيان تصويری و تمثيلی، بسيار بالاتر از کلام است. در قرآن کريم نيز شاهد هستيم که برای بيان مفاهيم و مضامين اخلاقي و درک بهتر انسان ها، از بيان تصويری و داستان سرايی بهره مي جويد. و البته در بسياری از داستان ها از نقش حيوانات در ساختار داستان استفاده شده است.

مضامين تصويری قرآن کريم به طور کلی در دو قالب داستان سرايی و تشبيه و تمثيل قابل بررسی است. قرآن کريم از داستان سرايی برای بيان مفاهيم بلند و درک بهتر بهره می جويد و مطالب آموزنده و اخلاقی را در قالب داستان بيان می کند. در بيشتر داستان ها خداوند رحمان از نقش حيوانات در ساختار داستان استفاده می کند. امروزه ما می دانيم که داستان سرايی از هنرهای پر جاذبه و تاثيرگذار است که پيام خود را به صورت غير مستقيم برای مخاطب بيان می دارد.
در فرهنگ ها و تمدن ها برای بيان زيباتر، گوياتر و دلنشين تر موضوعات، از تشبيه و تمثيل و ايجاز استفاده مي کنند. اين شيوة بيان در قرآن کريم با ظرافت آمده است. بسياری از مضامين تشبيهي و تمثيلی آيات قرآنی نيز ساختاری تصويری دارند. اصولاً زبان تشبيه و تمثيل برای درک بهتر مفاهيم جذابيت و تأثير بيشتری دارد.
انواع مضامين تصويری قرآن کريم که برای کودکان دلپذير است، عبارتند از: قصص انبيا، داستان حيوانات، توصيف بهشت و مواهب آن، آيات مربوط به ستارگان، آسمان ها و زمين، کوه و دشت.

آيا همة مضامين قرآن کريم برای کودک قابل درک است؟ آيا چنين خواسته ای درست است که انتظار داشته باشيم کودک همة موضوعات و مضامين داستانی را بفهمد؟
مسلماً کودک درک درستی از همة مضامين، آيات و سوره هاي قرآن کريم و حتی همة قصص ندارد. تنها آن دسته از موضوعات برای او قابل درک است که شناخت نسبی از آن داشته باشد، با آن برخورد کرده باشد و يا آنکه نسبت به آن موضوع توجه، علاقه و يا انگيزه ای خاص داشته باشد. در ميان مضامين قرآنی، بيان سادة مضامين ذيل برای کودکان جذاب، سؤال برانگيز و گاه مهيج است و آنها را به فکر فرو مي برد و در بسياری از موارد از آنها الگو پذيری دارند. اين مضامين عبارتند از: 1. قصص انبيا 2. داستان های حيوانات 3. تمثيل ها و تشبيه ها 4. وضعيت جهان (آسمان ها، ستارگان، درياها، کوه ها، دشت ها و ...).
تعدادی از داستان های قرآن کريم که حيوانات در آنها نقش دارند عبارتند از:
1. داستان حضرت ابراهيم (ع) و چهار پرنده؛ سورة بقره، آية 260.
2. داستان حضرت موسی (ع) و گاو زرد رنگ؛ سورة بقره، آية 67.
3. داستان حضرت عزير (ع) (يکی از پيامبران بين النهرين) و الاغ مرده؛ سورة بقره، آية 259.
4. داستان حضرت سليمان (ع) و هدهد؛ سورة نمل، آيات 18 تا 23.
5. داستان حضرت موسی (ع) و مار(عصای دستش)؛ سورة نمل، آية10.
6. داستان حضرت سليمان (ع) و مورچه ها؛ سورة نمل، آيات 16تا19. سورة سبا، آية 14.
7. داستان ابرهه و فيل سواران و پرندگان ابابيل؛ سورة فيل.
8. داستان اصحاب کهف و سگ ايشان؛ سورة کهف، آية 22.
9. داستان حضرت موسی (ع) و ماهی؛ سورة کهف، آية 63.
10. داستان حضرت يوسف و گرگ؛ سورة يوسف، آية 17.
11. داستان حضرت يونس و نهنگ؛ سورة صافات، آيات 139تا 146.
12. داستان حضرت صالح (ع) و شتر؛ سورة نمل، آيات 45 تا53.
13. داستان حضرت نوح و سوار شدن هر جفت از حيوانات بر کشتی؛ سورة هود، آية 40.
14. وحی بر زنبور عسل؛ سورة نحل آية 68.

در روش آموزش قرآن به کودکان در حال حاضر در کشور ما بيش از همه، اين دارالقرآن ها و مهد قرآن ها هستند که فعاليت دارند. اين مراکز به دو صورت مختلف سنتی و جديد، به آموزش قرآن کريم می پردازند. انگيزة مسئولين و مربيان همة اين مراکز معمولاً آشناکردن کودکان با قرآن است. آنها از طريق آموزش مستقيم يا غير مستقيم به اين امر مبادرت می کنند. در بعضی از اين مراکز روش های مرسوم سنتی آموزش قرآن نيز اعمال می شود, ولی اکثراً سعی بر آن دارند تا از روش های جديد بهره بگيرند. در ميان روش های جديد روش اشاره شايع تر از بقية روش هاست و پس از آن به روش حفظ و روش بازی نيز پرداخته می شود. در اين روش ها از تصويرگری به عنوان وسيلة کمک آموزشی استفاده می شود, نه به عنوان روش مستقل و قابل اعتنايی که بتواند شيوة آموزشی برای قرآن کريم به حساب آيد.
انس با قرآن، حفظ سوره ها و در مراحل پيشرفته تر حفظ کل قرآن، آموزش مفاهيم و آداب قرآنی، بيان قصه های قرآنی از جمله اهداف آموزشی برای کودکانِ سنين 4 تا 7 ساله است. اگرچه از مربيان خواسته می شود در مواردی به آموزش روخوانی قرآن نيز پرداخته شود اما از آنجا که روخوانی قرآن برای کودکان اين سنين همراه با شناخت درست حروف فارسی نيست، درک و شناخت کودک در اين زمينه کوتاه مدت است و بعضاً ديده شده که با آموزش های دبستانی مغايرت دارد و کودک را دچار خستگی، بی علاقگی، تضاد، وازدگی و تظاهر به يادگيری می کند, ولی عميقاً هيچ تأثيری ندارد. مسلماً اين گونه آموزش در کوتاه مدت تأثير خود را از دست می دهد.
علاوه بر دارالقرآن ها, بسياری از نشريات و انتشارات در صدد آن هستند تا به القای ارزش ها و آموزه های دينی و آموزش مفاهيم قرآن کريم به کودکان بپردازند. اين مؤسسات با باور بر ضرورت اين امر که درک مفاهيم قرآنی به کودکان با زبان تصوير قرين موفق است، مبادرت به نشر کتاب ها و مجله ها و لوح ها در اين باره می کنند. در اين قسمت ما با تحليل تصاوير اين کتا ب ها به بررسی نقاط قوت و ضعف آنها می پردازيم.

بسياری از نشريات و انتشارات در صددند ارزش ها و آموزه های دينی و مفاهيم قرآني را به كودكان بياموزند. اين مؤسسات با باور بر ضرورت اين امر که درک مفاهيم قرآنی به کودکان با زبان تصوير قرين موفقيت است، مبادرت به نشر کتاب ها و مجلات و لوح ها در اين باره مي کنند. در اين قسمت، ما با تحليل تصاوير اين کتاب ها به بررسی نقاط قوت و ضعف آنها مي پردازيم.
بررسی تصاويرِ کتاب ها و نشرياتی که مشخصاً به قصص و موضوعات قرآنی پرداخته اند، کاری بس دشوار است؛ زيرا انگيزة نشر اين کتاب ها با هم متفاوت است. در اينجا حدود 40 عنوان کتاب از ميان حدود 300 جلد کتاب موجود در بازار با اين مضمون انتخاب شده است. در گزينش اين کتاب ها ، سعی بر آن بود تا وجه غالب در بيان تصويرگری، متناسب با حيطة سنیِ کودکان دبستان و پيش دبستان باشد، ولی متأسفانه در بازارِ نشر ِکتابِ کودک، اين تقسيم بندی به درستی لحاظ نشده است و شاهد ضعف فزاينده ای در اين قسمت هستيم. اين کاستی تحقيق ما را نيز دستخوش تغيير کرده و گاهي حيطة تحقيق به کودکان سال های چهارم و پنجم دبستان نيز کشيده است. در بررسی اين کتاب ها مشخص مي شود كه به دليل شناخت نادرست ناشران از نيازهاي كودكان، کتاب ها يي منتشر مي شود که مناسبتی با علايق آنان ندارند و حتی گاه انگيزة مطالعه و جستجو را در کودک از بين مي برد و يا ايجاد تضاد، ترس، فرار و مقابله مي کند. از آنجايی که ناشران کتاب، مبادرت به تهية چند مجلد با يک عنوان يا موضوع مشخص مي کنند، در اينجا کتاب های 14 انتشارات که به موضوعات قرآنی پرداخته اند، مورد بررسی قرار مي گيرد.
1. کتاب های انتشارات رحيمي نژاد با عناوين «آخرين پيامبر خدا» جلد2، «ابراهيم خليل الله»، جلد1 و 2 و «حضرت نوح»، جلد1 با تصويرگری آرمان داوودی در پاييز1385 چاپ شده اند. اين سری کتاب ها برای گروه سنی کودکان دبستانی منتشر شده است. اگر چه متن کتاب به صورت نظم در آمده است، ولی تصويرگری آن خشن و طرح هايي هولناك دارد. هنرمند برای رنگ آميزی نيز از رنگ هايی تيره و غالباً خاکستری های رنگی استفاده کرده است.
تصاوير شمارة1و2 نمونه ای از تصويرگری اين کتاب هاست.
اين کتاب ها کمترين جاذبه را در ميان کودکان دارد و در کودک رغبت و انگيزه ای برای مطالعه ايجاد نمي کند. البته ممکن است اين تصاوير برای پسران نوجوان که روحيه ای ستيزه جو در اين دوران پيدا مي کنند، انگيزه ای برای توجه ايجاد کند.
2. انتشارات حضور نيز كتاب هايي با موضوعات قرآنی و مضامين داستان پيامبران با عناوين: «ابراهيم و پرندگان»، «هدية خدا»، «در شکم نهنگ»، «دوست خدا»، با نوشتاری از حسين صالح و تصويرگری فاطمه نصيری فرد و سعيد گائينی برای کودکان دبستانی به چاپ رسانده است. اين کتاب ها دارای کيفيت نسبتاً مناسبی از نظر هماهنگی متن و تصويرگری هستند. از نظر تطبيق با مستندات نيز از اعتبار برخوردار است و امانتداری در متن آن حفظ شده است. در تصويرگری کتاب اگر چه روانشناسی رنگ ها حفظ شده و همة فضای کتاب سرشار از شادابی و هيجان است، ولی طراحی مطلوب و شاخصی ندارد. ترکيب بندی کلی تصاوير، فاقد حرکت است و ضعف طراحی و ترکيب بندی در تصاوير، کاملاً ملموس است. تصاويرِ کتاب شاخصة ايلوستراسيون کودکان دبستانی را ندارد و حتی گاهی طرح ها جنبه ای طنزآميز و کاريکاتورگونه پيدا کرده اند که هم شأن موضوع داستان های والای قرآنی نيست. تصاوير شمارة 3 و4 نمونه ای از تصاوير اين کتاب هاست.
3. کتاب «ياران بهشت» از مجموعه کتاب های کودک قرآنی است که انتشارات موعود اسلام در سال 1383 و برای آشنايی کودکان دبستانی با مضامين قرآنی به چاپ رسانده است. اگر چه اين کتاب، هدف خوب و بلندی را برای درک معانی و مفاهيم زندگی ساز و آموزندة قرآن کريم در نظر دارد، ولی متن و تصوير آن هماهنگ نيست و تصاوير آن نيز، چه از جهت اجرا و چه از نظر تکنيک های تصويرگری کتاب کودک، دارای ضعف هاي بزرگي است. «لبخند فرشته» از ديگر کتاب های اين مجموعه است که با همان کيفيت به چاپ رسيده است. تصاوير شمارة 5 و 6 نمونه ای از تصاوير متن اين کتاب هاست.
4. مجموعه کتاب های پيامبران از انتشارات پيام دانش با شش عنوان حضرت نوح (ع) ، حضرت دانيال (ع) ، حضرت يوسف (ع) ، حضرت موسی (ع) ، حضرت يونس (ع) و حضرت داوود (ع) با باز نويسی سيده محبوبه هدايتي در مشهد به سال 1385 به چاپ رسيده است. اين کتاب ها برای مقطع سنی دبستان مناسب است.
داستان اين كتاب ها دربارة پيامبراني است که موضوعات آن در قرآن کريم آمده است. برای مثال کتاب حضرت يونس (ع) از زمان به پيامبری رسيدن حضرت يونس مي پردازد تا زماني كه به شكم نهنگ مي رود. آن گاه در شکم نهنگ از خدا طلب مغفرت مي کند و نهنگ به امر خدا او را به ساحل مي افكند. سپس حضرت يونس (ع) به شهر نينوا مي رود تا مجدداً به هدايت مردم بپردازد.
اگر چه متن کتاب با جملات كوتاه و دلنشين نوشته شده و تصاوير آن با طراحی جذاب و پر تحرک به متن ساده غنا بخشيده است، ولی كل داستان بار معنايی قابل درکی برای کودک ندارد. براي مثال در صفحات3، 4 و 11 کتاب آمده است: «يك روز خداوند حضرت يونس (ع) را به پيامبري انتخاب كرد و به او فرمان داد به شهر نينوا برود...». در اينجا نويسندة داستان علت انتخاب و برگزيده شدن حضرت يونس (ع) را بيان نمي کند. و يا آنکه «در بين راه ناگهان ترس بر حضرت يونس (ع) غلبه كرد و او ترسيد به شهر نينوا برود، چون شنيده بود كه مردم آنجا خيلي ظالم هستند و به همين دليل سوار يك كشتي شد.» يا اينكه «وقتي از دهان نهنگ بيرون آمد، آن وقت بود که به طرف شهر نينوا رفت، اما چون مردم به حرفش گوش نكردند، صبرش تمام شد. از خدا خواست آنها را عذاب كند و بعد از رفتن او آسمان تاريك شد و چون مردم عذاب را ديدند، توبه كردند و حضرت يونس در شهر ماندگار شد.» نويسنده در کل کتاب از منطق مناسبی برای داستان پردازی کودکانه استفاده نکرده است.
متأسفانه ناشر محترم در شناسنامة کتاب ذکر نکرده است که اين مجموعه کتاب ها از کدام منابع، ترجمه يا بازنويسی شده و تصاوير اين کتاب ها را نيز چه کسی تصويرگری كرده است. آنچه مسلم است تصويرگر با اصول نقاشیِ کتابِ کودک آشنايی داشته و تصاوير از جذابيت و تنوع رنگ و فرم برخوردار است و اصول زيبا شناسی بصری مطابق با علايق کودک به خوبی در آن رعايت شده است، اگر چه از نحوة اجرای طراحی ها به نظر مي رسد که تصويرگر اين مجموعه، ايرانی نباشد. تصاوير شمارة 7 و8 نمونه ای از آثار اين مجموعه است.
5. کتاب «مورچه و حضرت سليمان (ع) » از مجموعه کتاب های دفتر نشر فرهنگ اسلامی، دربارة قصه های حيوانات در قرآن کريم به چاپ رسيده است. کتاب هايی چون «هدهد و ملکة بلقيس»، «سگ ياران ِغار»، «کلاغ و هابيل»، «گاو بنی اسرائيل»، «قوچ آسمانی»، «وال و حضرت يونس»، «فيل و ابرهه»، «شتر خدا» و «خرِ حضرتِ عزير» از جمله ديگر کتاب های داستانی اين مجموعه است.
کتاب «مورچه و حضرت سليمان» را که برای گروه سنی سال های سوم و چهارم دبستان به چاپ رسيده است، آقای محمد رضا سرشار، بازنويسی كرده و برندة ديپلم افتخار کتاب کودک و نوجوان در سال1382 شده است. اين کتاب از نظر تصويرسازی و صفحه آرايی غنای والايی ندارد. چاپ ضعيف کتاب در رنگ پردازی نيز بر اين ضعف مي افزايد و از جذابيت کتاب برای اين گروه سنی مي کاهد. تصوير شمارة 9 نمونه ای از تصويرگری اين کتاب است.
6. کتاب «آدم و حوا» از مجموعه کتاب های نشر همکلاسی با داستان های قرآنی است که سهراب همراه، به نگارش در آورده و اکبر افشار و محسن صفياری تصويرگری كرده است. اين کتاب که در قطع خشتی به سال 1382 به چاپ رسيده، دارای متن داستانی است که برای سال های پايانی دبستان مناسبت دارد. از مجموعه داستان های ديگر اين انتشارات کتاب هايی چون: «موسی و فرعون»، «سليمان و ملکة مورچه ها»، «کشتی نوح»، «مردان آنجلس»، «داستان حضرت يوسف»، «ابراهيم و نمرود ستمگر»، «اصحاب اخدود» و «حضرت مريم» را مي توان نام برد.
متن اين کتاب ها دارای نگارشی سنگين است و کودک ارتباط راحتی با آنها برقرار نمي كند. تصويرپردازی اين کتاب ها نيز مناسب مقطع سنی مخاطبانش نيست. تصوير شمارة10 تصويری از کتاب آدم و حواست.
7. از مجموعة «در ساية قرآن» از انتشارات زيتون، کتابی تحت عنوان «بار سفر» به سال 1382 به چاپ رسيد که اگر چه جزو مجموعه کتاب های کودکان قرار گرفته است، ولی حقيقتاً نه از نظر متن و نه از نظر محتوا و تصوير، مناسبتی با جايگاه درک و علايق کودک ندارد. اين کتاب، شعر گونه ای است که مفاهيم عميق آيات قرآن را نه به صورت داستان و يا زبان شعر کودکانه, بلكه به صورت متنی نيمه ادبی بيان مي کند. در تصويرگری نيز هنرمند از عناصری نمادگرا بهره جسته است. کودک قابليت درک تصاوير نمادگرا را ندارد و از فضای ذهنی او بسيار دور است. تصوير شمارة 11 نمونة تصوير از اين کتاب است.
8. کتاب «در باغ قرآن» را انتشارات دانش موسوی مشهد منتشر كرده است که مرضيه براتی، هشت سوره از قرآن کريم را در اين كتاب به صورت شعر کودکانه درآورده و تلاشی در جهت شناخت قرآنی کودکان است. اين کتاب را طاووس صديقی تصويرگری کرده و به سال 1384 به چاپ رسانده است. اگر چه تصويرگر و شاعر محترم هر دو سعی کرده اند همراه با نياز کودک پيش دبستانی، اين کتاب را ارائه دهند، ولی در مجموع شاهد حرکتی ابتدايی و پيش پا افتاده در آن هستيم. همچنين ناهماهنگي متن و تصوير از جذابيت کتاب کاسته است و انگيزة لازم برای اشتياق کودک ايجاد نمي کند. تصوير شمارة 12 نمونه اي از تصاویر اين کتاب است.
9. کتاب «من مسلمانم» جلد1 و2 از انتشارات واسع و دامينة مشهد مقدس از ديگر مجموعه کتاب هايی است که با شعر و نقاشی به موضوعات قرآنی برای کودکان مي پردازد. در اين مجموعه, ضعف متن و تصويرگری و چاپ، دست به دست هم داده و مجموعه ای نه چندان موفق ارائه داده است. تصوير شمارة 13 نمونه اي از تصاویر اين کتاب است.
10. در ميان کتاب های مورد بررسی قرار گرفته، به نظر مي رسد های آموزش قرآن برای بچه ها، آموزش روانخوانی قرآن و آيه ها و نقاشي ها، از انتشارات جامعة القرآن الکريم برای مقطع سني پيش دبستان، دارای ويژگي هاي تصويري است که به آموزش قرآن با تصاوير رنگی و جذاب مي پردازد. در تصويرگری اين کتاب ها سعی شده است بسياری از ارزش های رفتاری و شخصيت پردازی قرآن مطابق با سن کودک به بيان تصويری درآيد.
کتاب «آيه ها و نقاشي ها»، كتاب آموزش قرآن به شيوة اشاره است كه در 4 جلد نشر يافته است و در آن آيات موضوعي همراه با معاني و تصاويرش آمده است. در هر صفحه در آغاز شمارة درسي، موضوع آيه و در كادر سمت چپ همان صفحه تصوير رنگ آميزي آورده شده است. در صفحة مقابل كل تصوير بزرگ نقاشي شده تا كودك آن را رنگ آميزي كند. تصاوير آيات با توجه به مفهوم آيات طراحي شده اند و در پشت كتاب, تصاوير تمامي آيات در كادرهاي كوچك نشان داده شده اند.
در مقدمة كتاب در قسمت شيوة استفاده از اين كتاب چهار مورد ذكر شده است.
نكتة اول اينكه «1. پس از اينكه كودك اشارة آيه را فرا گرفت، معناي آن از روي نقاشي براي او توضيح داده شود.» به نظر مي رسد براي رشد تفكر و بيان كودك بهتر است از خود كودك توضيح بخواهيم، تا اينكه مربی يا والدين، آن را توضيح دهند. حتي بهتر است براي درک بهتر کودک از نقاشي ها و ديگر نكات، از او پرسش كنيم و او را نسبت به مسائل اطراف كنجكاوتر نماييم.
دومين مورد «2. از فرزندتان بخواهيد با مداد رنگي نقاشي آيه را مطابق الگو رنگ نمايد.» آيا بهتر نيست از او بخواهيم آن گونه که دوست دارد، رنگ ها را مطابق سليقه اش رنگ آميزی کند؟ بچه ها در سن پيش دبستان، خود الگوپذير هستند و اين کار خلاقيت و پويايی ذهنی را از کودک مي گيرد. خوب است يك كتابِ آموزشي، تنوع بيشتري داشته باشد و خلاقيت را هم رشد دهد.
«3. از كودك بخواهيد در دفترش يك نقاشي از خودش در مورد موضوع آيه بكشد.» اين نکته ای بسيار پسنديده است. خصوصاً اگر او را در انتخاب شخصيت ها آزاد بگذاريم و به او فرصت جستجوگری و انتخاب بدهيم.
«4. با ملايمت از کودک بخواهيد که هنگام نقاشی رعايت احترام آيات را بنمايد.» نكتة چهارم كتاب نيز يک تأکيد اخلاقی و شخصيتی برای کودک به ارمغان مي آورد.
مسلماً اگر قبل از ديدن الگوی تصوير، از كودك بخواهيم آيه را در ذهن خود تجسم و روی کاغذ نقاشي كند، براي رشد تفكر و خلاقيت او مفيدتر به نظر مي رسد. به تصوير شمارة 14و15 نگاه کنيد.
11. کتاب های «يوسف پسر وفادار»، «موسی در مصر»، «موسی نجات مي يابد»، «داوود و جالوت»، «نوح و طوفان بزرگ» و شش عنوان ديگر از مجموعه داستان های قرآنی دربارة زندگی پيامبران است که انتشارات آيين تربيت برای کودکان مقطع دبستانی نشر داده است. اين کتاب ها با نثر لطيف و نقاشي های خوش آب و رنگ و جذاب، مقبوليت نسبتاً خوبی در ميان کودکان يافته اند و در ذهن کودک مطالب را به صورت شيوا مي گنجاند. متأسفانه در خصوص تصويرگر اين کتاب ها اشاره ای نشده است و منبع اصلی کتاب نيز مشخص نيست كه از چه مجموعه ای ترجمه و يا بازنويسی شده است. حداقل به عنوان حفظ امانت در شناسنامة کتاب مي بايستی مرجع اصلی کتاب آورده مي شد.
كتاب «موسی نجات مي يابد» از اين مجموعه، دربارة داستان زمان پيش از تولّد حضرت موسي (ع) تا هنگامي است كه حضرت به قصر فرعون مي آيد و فرعون كودك را به اصرار آسيه به فرزند خواندگی قبول مي كند.
متن داستان داراي نگارشی ساده است و تصاوير نيز با رنگ های متنوع براي كودكان جذابيت دارد. مقبوليت تا حد انتظاری را از ظاهر اين کتاب مي توان به دست آورد، ولی اشکال عمدة کتاب، متن ترجمه شدة آن است. در بعضی از قسمت ها متن دارای سنديت معتبری نيست. با توجه به اينكه در قرآن و احاديث معتبر ما، داستان پيامبران به طور جامع آمده است. چه قدر خوب است چنين کتاب هايی با مراجعه به اصل منابع همراه با نگارشی ساده، شيوا و مطابق با فرهنگ و گويش ايرانی بازگويی و تصويرگری شود.
آيا نيازي به ترجمة متونی ناهمگون با منابع معتبر هست؟ به ويژه اينكه در اكثر ترجمه ها، مترجم برای حفظ امانتداری، نياز به بيان کامل متنی دارد که ممکن است از نظر مستندات دچار ضعف و يا فاقد اعتبار باشد. مسلماً يک نويسندة ايرانی، اين داستان ها را با زبانی ساده مطابق با خاستگاه های ملی بهتر مي تواند به نگارش در بياورد.
در کتاب ديگری از اين انتشارات, «موسی در مصر» که شامل 16 صفحه است، با همان ساختار، داستان زندگی حضرت موسي (ع) را پس از ازدواج و رسيدن به مقام نبوت بيان مي کند، تا آنجا که حضرت موسي (ع) با معجزاتش به مصر مي آيد و فرعون و يارانش را به راه خدا پرستی دعوت مي کند.
يکی از نقاط ضعف در اين کتاب نيز همانند کتاب های ديگر اين مجموعه، استفاده نكردن از منبع اصلي و سنديت قرآنی داستان است. در اينجا ظاهراً تحريفاتی در داستان حضرت موسي (ع) صورت گرفته است. مشخص نيست نويسنده، اصل منابع و سندهای خود را از كجا گرفته است؛ زيرا بيان داستان با آيات قرآن و روايات اسلامي همسويی ندارد. تصاوير نيز با اينکه زيبا هستند، ولی جايگاه معنايی خود را نيافته اند. نگاه کنيد به تصوير شمارة 16.
12. مجموعه کتاب های «فندق» از نشر افق با زبان و تصاويری بسيار لطيف و ساده به بيان آموزه های دينی و آشنايی با مضامين اخلاقی برای کودک مي پردازد. يکی از نقاط قوت اين مجموعه، آن است که به موضوعات و آيات قرآنی به صورت مستقيم نمي پردازد، بلکه با توجه به شناخت توانمندي ها، علايق و نيازهایِ کودک در اين ردة سنی، کتاب ها نشر يافته اند. کتاب «مي خواهم نماز بخوانم» با تصويرگری آقای حسين صلواتيان، نمونه ای از اين مجموعه مي باشد که به آشنايی و آموزش نماز برای خردسالان مي پردازد. کودک با ديدن تصاوير، پی به پيام داستان ها مي برد و خود را به جای قهرمان تصويریِ کتاب مي گذارد که با هدايت و صميميت خانواده (پدر، مادر و ...) به شيرينی، آموزه های دينی و قرآنی را فرا مي گيرد. نکتة قابل توجه و تأکيد آن است که اين مجموعه کتاب ها با تدبّر، شناخت و علم طراحی شده است. در اهداف کتاب آمده است: «از آنجا که نماز برای اين گروه سنی واجب نيست، اصل، بيشتر بر ايجاد علاقه و انگيزه بوده است تا آموزش کامل و دقيق.» نگاه کنيد به تصوير شمارة 17.
13. از انتشارات بيان جوان، مجموعه کتاب هايی در خصوص آشنايی و انس کودکان با قرآن داريم که در آنها تلاش شده است کودک را از طريق تصاوير، با مضامين و سوره هاي جزء سی قرآن کريم آشنا کند. کتاب «خبر بزرگ» که به تعبير خودش نخستين تفسير گرافيکی قرآن در جهان است، توسط چهار تصويرگر اجرا شده است. اگر چه به نظر مي رسد تلاش اين گروه و نويسندة محترم آن، آقای محمد بيستونی، روشی بسيار صادقانه و جستجوگرانه است، اما نمي توان اين نکته را ناديده گرفت که اين مجموعه از آثار، هنوز نتوانسته است با ردة سنی خود ارتباط عميقی برقرار کند. تصاوير و نوشتار مي بايستی هماهنگی معنادارتری پيدا کنند و متناسب با مخاطب خود شکل پذيرند. تصوير شمارة 18 نمونه ای از آثار اين مجموعه است.
14. «پيک نماز» کتابی است از انتشارات نشر فرهنگ اسلامي که در اندازه ای متفاوت و قابل حمل و نقل بسيار راحت برای کودک تهيه شده است. اين کتاب که به آموزش نماز برای کودک دبستانی مي پردازد، فاقد تصويرگری توانمند است و متن آن اگرچه ساده نگارش يافته، اگر با شماره و يا علائمي خاص ترتيب مي يافت و يا طبقه بندی مي شد، برای کودک بيشتر قابل فهم مي شد. تصوير شمارة 19.
15. «قصة آيه ها» (داستان سورة دهر در ستايش خاندان علی (ع) ) با متنی شعر گونه از آقای مصطفی رحماندوست و تصويرگری آقای حسين صلواتيان، از کتاب های با ارزش در اين زمينه است که با بيانی لطيف، تفسيری زيبا و ساده به سورة انسان داده است. اين کتاب با تصويرگری ساده ولی پر مغز و رنگ های ملايم، روحی هماهنگ و متعالی يافته است. اين کتاب از نادر کتاب هايی برای کودکان است که صورت و معنا، هماهنگ و زيبا، در کنار يکديگر آمده اند و بار محتوايی برای کودکان دارند. تصوير شمارة20.
کتاب هایي چون «دوست خدا»، «هدية خدا»، «دوست من قرآن»، «قصه های قرآن»، «آخرين پرنده»، «آخرين سنگ »، «حيوانات بهشت»، «خدايی جز الله نيست»، «با نيکی و عدالت، قشنگ ميشه رفاقت», « I see allah everywhere»، «چند تا ستاره وای خدا»و «از آسمون تا اينجا» از ديگر کتاب های مورد ارزيابی قرار گرفته در اين مقاله بود که از نظر شيوة اجرا، چاپ و تصويرگری وجوهی مشترک با ساير کتاب ها داشت.
دو کتاب اخير،«چند تا ستاره وای خدا» و «از آسمون تا اينجا», تصوير شمارة 21 و22 از انتشارات کانون پرورش فکری از جمله کتب قرآنی هستند که راه جديدي را در بيان مضامين قرآنی در پی گرفته اند. اين مجموعه کتاب ها با اشعاری ساده، کودک را با آيات الهی آشنا و تلنگری در ذهن او ايجاد مي کند. همچنين با تصاويری جذّاب و ظريف با کودک ارتباط برقرار مي کند. اين دو کتاب از نظر متن و تصاوير، متفاوت از بقية کتاب ها هستند؛ زيرا به مضامين قرآنی به صورت غير مستقيم مي پردازند. تصاوير اين کتاب ها نيز بسيار لطيف، ساده و صميمي، با رنگ هايی درخشان و پرحرارت با خلوصی چشم گير نقاشی شده اند.
همان گونه که ملاحظه شد، جز چند انتشارات، مابقی با مبحث تصويرگری به صورت جدی و ضروری برخورد نکرده اند. بسياری از اين کتاب ها از نظر تصويرگری دارای نقاط ضعف هستند. در برخی از آنها اصول زيباشناسی هنر ی برای مخاطبان دبستانی و پيش دبستانی لحاظ نشده است، دسته ای ديگر حرمت های تصويری را حفظ نکرده اند. مسلماً ما اجازه نداريم چهرة پيامبران را به گونه ای به تصوير درآوريم كه تصوّر ناشايستی در ذهن کودک ايجاد کند. حرمت پيکر پيامبران و اولياءالله بايستی در تصاوير حفظ شود تا در ذهنيت کودک، تصويری شايسته، متناسب با شخصيت و هويت حقيقی رسولان نقش بندد.
در بعضی از اين کتاب ها، تصاوير، خشن و پرخاشگرند و با روحيه و علايق کودکان سازگاری ندارند و در بعضی ديگر، تصاوير با فرهنگ و رسوم ما همخوانی ندارد. تنها در تعداد بسيار معدودی از تصاوير، وجه جستجوگری و خلاقيت کودک مورد توجّه قرار گرفته است. از آنجايی که اين تصاوير مي تواند در حافظة بلند مدت کودک باقی بماند و نقش تأثيرگذاری در جاذبه ها و دافعه های رفتاری، علايق و باورهای او داشته باشد، پرداختن به اين امر به صورت علمي کاملاً ضروری و لازم به نظر مي رسد. بنابراين مي طلبد تا صاحبان نشريات از سه وجه آشنايی با مباحث قرآنی، آشنايی با روحيات و علايق کودکان و همچنين آشنايی با اصول تصويرگری به صورت تخصّصی به اين موضوع بپردازند.

تصویرگری کتاب کودک، گرایشی مستقل در هنرهای تجسمي است که با آشنايی مخاطب در راستای ياری رساندن به ادبیات کودک و نوجوان به کار گرفته مي شود. تصویرگران از نظر هنری بايد متناسب با روح قصه، داستان يا مضمونِ ادبيات خاصی که کار مي کنند، به تصويرگری بپردازند. در تصوير کردن مضامين بلند، متعالی و انسان ساز آیات قرآن کريم، ظرافت و دقت کار صد چندان مي شود.
پيوند و آشنايی تصويرگر با موضوعات مذهبی، اعتقاد و باور به آن و همچنين شناخت روح بلند قرآنی در کار او کاملاً مشهود خواهد بود. يکی از کارهای زيبای آموزش و پرورش در دو سالة اخير، انتشار کتاب های آموزش قرآن و تعليمات دين برای کودکان سال های اولية دبستان در قالب کتاب های زيبای «هديه های آسمانی» است. در جلد کتاب «هديه های آسمانی» سوم دبستان، نقاشی ای از چهرة شاداب دختر بچه ای را مي بینیم که پرحرارت و با انرژی با پوشش اسلامي ظاهر شده است. رنگ های درخشان، نقاشی ساده و زيبا، قطع کتاب و چاپ نسبتاً خوب، بر جذابيت آن افزوده است. بی ترديد اين تصوير در مخاطب خود ايجاد علاقه مي کند. در اين مسير هر قدر با ظرافت و وسواس حرکت کنيم، نتيجة بهتری خواهيم گرفت. تصويرگری های آيات قرآنی مي بايستی بدون ترديد هم شأن موضوعاتش، متعالی، پاک و روحبخش و نورانی باشد.
بيان باورهای دينی در قالب تصاويری ساده، سرزنده، آرامش بخش، شادی آفرين، نشاط آور و پرتحرک، مخاطبان کوچک ما را به فراگيری بيشتر موضوع جذب مي کند و در عين حال در او ايجاد رغبت برای مطالعه و خواندن موضوع مي کند.
عالم کودکی، عالم پاکي و بی آلايشی است. کودک، عاشق تحرّک، هيجان، شلوغی، شادابی و خنده است. او از هرگونه تلاطم هيجان انگيز و نشاط آور و جستجوگری استقبال مي کند و اگر غير از اين باشد، صاحب روحی بيمار خواهد بود. موسيقی، داستان و نقاشی وقتی در يک اثر انيميشن با هم پيوند مي خورند، روح و ذهن کودک را درگير مي کنند. تصاوير به او الگو مي دهند و شخصيت سازی مي کنند. امروزه بسياری از مبادی رفتاری کودکان با شخصيت های کارتونی و عروسکی چون سوپر من، باربی، اسپايدرمن، زورو و ... ساخته مي شود.
ين ادعا گزاف نخواهد بود اگر بگوييم نقش تصويرگری بر روح و ذهن کودک آن قدر عميق است که انديشه و تفکر و هويتِ کودک را متأثر از خود مي کند، به او مفاهيمي را مي آموزاند و سليقة او را تغيير مي دهد. غربي ها بيش از يک قرن است که از طريق تصاوير قهرمان های انيميشن در فيلم های متحرک، کتاب ها، عروسک ها و اسباب بازي هايی که از اين شخصيت ها توليد مي کنند، بر ذهن، روح، سليقه و رفتار کودکان جهان تسلط يافته اند و همان گونه که شاهد هستيم، فرهنگ خود را از اين طريق به همة دنيا سرايت داده اند. بسياری از کودکان مايلند همچون قهرمان های کارتون ها لباس بپوشند، حرف بزنند، بينديشند و رفتار کنند. متأسفانه امروزه به دليل رشد برنامه های نرم افزاری بازي های جنگجويانه و خشن- که آموزش غير مستقيم رفتارهای ناهنجار، قتل و بی رحمي و کشتار و جنسيت گرايی و مدگرايی را در بين کودکان رواج مي دهد - و همچنين توجه اصلی سازندگان آن به خاستگاه های روحی ـ روانی کودکان و آشنايی با نيازهای آنان، اين گونه شخصيت هاي كاذب مورد توجه و استقبال خوبی نيز قرار گرفته است.
جای آن دارد در چنين شرايطی، متوليان تعليم و تربيت کودکان نه در جهت تقابل، بلکه بيش از آن، در جهت رشد و اشاعة مفاهيم والای اخلاق و باورهای قرآنی، تلاشی عالمانه انجام دهند. با اميد به آنکه چنين مراکزی چه به عنوان دارالقرآن ها، مربيان مدارس، انيماتورها و يا ناشران موضوعات قرآنی برای کودکان، وجه غالب اهداف خود را، نه فقط تأمين منافع مالی، بلکه بيش از آن، رشد روحانيت و معنويت در ميان کودکان (نسل آينده) قرار دهند.
در اين قسمت مواردی برای هر چه پربارتر شدن تصويرگری مضامين قرآنی پيشنهاد مي شود و تفاوت آن با تصويرگری ساير کتاب ها ي کودکان بيان مي گردد.
1. تصويرگر اين کتاب ها مي بايستی علاوه بر آشنايي با آيات و سوره هاي قرآنی، به حرمت و قداست آن اعتقاد داشته باشد.
2. علايق و روحيات کودکان مقطع سنی را که برای آن کار مي کند، بشناسد و بر اساس نيازهای سنی آنان طراحی و رنگ آميزی کند. مانند تصاوير 21 و 22.
3. تصويرگران، مي بايستی آشنايیِ اوليه ای با مبانی تجسمي داشته باشند و با آگاهی از ويژگي های ترکيب بندی، رنگ، خط، بافت، شکل و نقش، به امر تصويرگری بپردازند. ايشان مي توانند با کاربرد اصولی اين مبانی، تصاويری هماهنگ و جذاب ارائه کنند.
4. استفاده از تصاوير ريتم دار و هماهنگ، استفاده از خطوط نرم و لطيف، استفاده از رنگ های درخشان و پر جذبه، هماهنگی رنگ و شكل در يک قالب مشترک، در بيان محتوايی مضامين و قصص قرآنی برای کودکان بسيار مفيد خواهد بود.
5. همچنين پس زمينة تصاوير مي بايستی به بيان معنايی و محتوايی اثر کمک کند. مانند تصوير شمارة 20.
6. بهره گيری از بافت ها و تکنيک هايی که مناسب با محتوای آيات باشد، متأسفانه در هيچ يک از تصاوير مورد بحث وجود ندارد.
7. استفاده از الگوهای مناسب فرهنگی در پوشش و آرايش مو و صورت.
8. ساختار تصاوير مضامين قرآنی، مي بايستی مناسب با بيان آيات باشد؛ يعنی اگر داستانی به صورت مستقيم صحنه پردازی شده است، مانند قصص انبيا، شخصيت پردازی شود، مانند تصوير7 و8، و اگر از تشبيه و تمثيل های قرآنی بهره گرفته، تصاويری ذهن گرا و خيالی را مناسب با آيات نقش کند. مانند تصوير شمارة20.
بدون ترديد در تصويرگری موضوعات غير قرآنی، دستِ هنرمند برای نقش کردن داستان و روايات بازتر است؛ زيرا نيازی به حفظ حرمت و يا رعايت اصول اخلاق دينی ندارد. از اين رو او مي تواند از تکنيک ها و بيان تصويری خلاق تری بهره گيرد و ذهنيات خود را نوگرايانه به نقش در آورد. در حالی که اين امر برای تصويرگران موضوعات قرآنی بسيار محدودتر است.

هدف از ارائة اين مقالة، شناخت ويژگي های بيان تصويری، به عنوان يکی از کاربردی ترين روش های آموزشی مفاهيم قرآن کريم برای کودکان دبستانی است. کاربرد صحيح نقش و تصوير و رنگ در شيوه های آموزشی به درک و شناخت بهتر کودک کمک مي کند. با اعمال اين روش، توجه كودك به آيات قرآني بيشتر و ارتباطش با مفاهيم قرآني عميق تر مي شود.
در دورة معاصر برای آموزش مفاهيم قرآنی به کودکان، مي بايست از روش های غير مستقيمي بهره برد که با ذوق و زيبايی و ريتم همراه باشد. استفاده از شيوة بيانی غير مستقيم مانند داستان پردازی، شعرگويی، نمايش، فيلم، انيميشن موفقيت بيانی تأثيرگذاری دارد و روح مخاطب را ناخودآگاه درگير و انگيزة پذيرش مطلب را بيشتر مي کند.
در روايتی عميق از امام صادق (ع) بر اين مطلب تأکيد شده است؛ «کونوا دعاة الناس بغير السنتکم» «مردم را به غير زبانتان (به سوی خدا) بخوانيد.» (حر عاملی،15/ 246)
غير زبان يعنی چه؟ مسلماً در اينجا منظور حضرت فقط بيان عملی در برابر بيان لفظی و کلامي نيست، بلکه ايشان ما را دعوت مي کنند که از شيوه های گوناگون، زبان ها و بيان های مختلف استفاده کنيم. شيوه ها و روش هايی که مطلوب و مناسب تر برای رساندن معنا و مفاهيم عميق باشد و تأثيرگذار باشد. روش هايی متناسب با نيازها و پيشرفت های زمانه. يکی از راه های مناسب برای بيان موضوعات قرآنی برای کودک و حتی بزرگسال، زبان تصوير است. اگر چه در حال حاضر نيز بسياری از مراکز آموزشی قرآن کريم و همچنين نشريات و مؤسسات انتشاراتی به اين شيوه مبادرت مي کنند، ولی تأثيرگذار نيست و يا آنکه بسيار مقطعی عمل مي کند؛ زيرا از روش تصويرگری، استفادة صحيح و علمي نمي شود. مشکلی که وجود دارد، آن است که بسياری از اين مؤسسات اصولاً به صورت علمي و تخصّصی با ويژگي های بيان تصويری آشنايی ندارند، امکان استفادة درست و بهينه را از اين رشته نداشته و از موفقيت چشمگيری در اين زمينه برخوردار نيستند. با تلاش، شناخت و جدی گرفتن اين روش و استفادة منطقی از آن مي توان در جهت رشد فراگير و درک بهتر و عميق تر قرآن کريم به کودکان امروز کمک کرد. کودکانی که مردان و زنان آيندة جامعة ما را مي سازند.

1. احمدی، علی اصغر؛ اصول تربيت، انجمن اوليا و مربيان، تهران،1381ش.
2. باهنر، ناصر؛ آموزش مفاهيم دينی همگام با روانشناسی رشد، چاپ و نشر بين المللی سازمان تبليغات اسلامی، چاپ دوم، تهران، 1381ش.
3. برادری، احمد؛ خدايی جز الله نيست، تصويرگر: آفرين ذبيح مند، يگانه مهر، تهران، 1383ش.
4. بهجت، احمد؛ هدهد سليمان، ترجمه: سرور کتبی، سروش، تهران، 1385ش.
5. بيستونی، محمد؛ خبر بزرگ، تصويرگران: حميد رضا خوشنام، بيتا حامد محمديان، بيان جوان، تهران، 1383ش.
6. ................... ؛ خدای من، تفسير گرافيکی سوره ناس، تصويرگران: حداد، خوشنام، محمديان، بيان جوان، تهران، 1385ش.
7. پياژه، ژان؛ شکل گيری نماد در کودکان، مترجم؟، نشر نی، تهران، 1382ش.
8. تالشی، مريم؛ حضرت نوح (ج1 و2)، تصويرگر: آلفرد شجاع بابايی، ايران جوان، تهران، 1385ش.
9. ترکمان، منوچهر؛ هفت گفتار درباره آموزش قبل از دبستان، چاپ سوم، مدرسه, تهران، 1379ش.
10. تی تبائ، رابرت؛ الفبای مديريت کلاس درس، مترجم: دکتر محمد رضا سرکارانی، چاپ پنجم، تهران، 1384ش.
11. حرعاملي، محمدبن الحسن؛ وسائل الشيعة، مؤسسه آل البيت، احياءالتراث، قم، 1412ق.
12. دورکی، نورا؛ حيوانات بهشت، ترجمه: نرجس عربانی، تصويرگر: سيمون تريت وی، سروش، تهران، 1383ش.
13. دهنوی، حسين؛ نسيم مهر، خادم الرضا عليه السلام، مشهد، 1384ش.
14. رزاقی، زهرا؛ آموزش مفاهيم قرآن با رنگ آميزی تصاوير، اسحاق، تهران، 1386ش.
15. رضا مهجور، سيامک؛ روان شناسی بازی، ساسان، تهران،1380ش.
16. سليمانی، افشين؛ کلاس خلاقيت، انجمن اوليا و مربيان، تهران،1381ش.
17. شعاری نژاد، علی اکبر؛ ادبيات کودکان، چاپ بيست و چهارم، اطلاعات, تهران، 1385ش.
18. شفيع آبادی، عبدالله؛ راهنمايی و مشاوره کودک، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی، تهران، 1379ش.
19. صفوی، امان الله؛ روش ها وفنون الگوهای تدريس، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی، تهران، 1383ش.
20. فلسفي، محمد تقي؛ گفتار فلسفي كودك از نظر وراثت و تربيت، هيئت نشر معارف اسلامي، 1340ش.
21. کريمي نيا، محمد علی؛ الگوهای تربيت کودکان و نوجوانان، چاپ اول، مؤلف، قم، 1375ش.
22. کلمر، هريس؛ آموزش مسئوليت به کودکان، ترجمه: پروين علی پور، به نشر، تهران، 1379ش.
23. کورتيس، آودری؛ برنامه درسی برای کودکان پيش دبستانی، ترجمه: محمد اطهاری، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی محراب قلم، تهران،1380ش.
24. مجموعه ترانه های خانه، از آسمون تا اينجا، کانون پرورش فکری، تهران، 1385ش.
25. ياب، ايرِيس؛ کليدهای آموختن به کودکان درباره خدا، ترجمه: مسعود حسامي زاده، کتاب های دانه، تهران، 1382ش.
26. يول، جرج؛ نگاهی به زبان (بررسی زبان شناختی)، ترجمه: نسرين حيدری، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی، تهران، 1374ش.

آموزش جزء سی قرآن برای کودکان به همراه قصه های جذاب قرآنی، گنجينه معرفت.
قصه های پيامبران(1)، گنجينه معرفت.
نرم افزار قرآنی رضوان، شرکت ميثاق نوين.
نرم افزار قرآن کودکان يادگيری، انتشارات بنی هاشم، اصفهان.