اين مقاله درصدد تبيين مبانى و زيرساخت‏هاى كلان روش‏شناسى علوم قرآنى است كه در چهار محور به بحث و بررسى فشرده درباره آن مى‏پردازد: هويت‏شناسى علوم قرآنى، جايگاه روش‏شناسى علوم قرآنى، روش‏شناسى علوم قرآنى در پرتو نگرش‏شناسى و تمايز و تشابه روش‏هاى علوم قرآنى . نخست، مفهوم علوم قرآنى در فرهنگ كلاسيك مطرح مى‏شود و سه علم مورد تعريف و شناسايى قرار مى‏گيرد: فلسفه علوم قرآنى، فلسفه قرآن‏شناسى و علم تفسير . سپس، جايگاه روش‏شناسى علوم قرآنى در ميان روش‏شناسى عمومى تحقيق، روش‏شناسى علوم، روش‏شناسى علوم اسلامى و روش‏شناسى احياى دين تبيين مى‏گردد و آنگاه، رابطه روش‏شناسى علوم قرآنى با نوع نگرش به قرآن مورد بررسى قرار مى‏گيرد و بر لزوم بازسازى و اصلاح نگرش به قرآن تاكيد مى‏شود و سرانجام، تمايز و تشابه روش‏هاى علوم قرآنى مطرح مى‏گردد و موضوع‏شناسى و نوع نگرش ما به آن به عنوان قابل دفاع‏ترين نظريه در تبيين فلسفى تمايز و تشابه روش‏ها معرفى مى‏شود .
كليد واژه‏ها: روش‏شناسى علوم قرآنى، هويت‏شناسى علوم قرآنى، جايگاه روش‏شناسى علوم قرآنى، تمايز و تشابه روش‏هاى علوم قرآنى .

علم در لغت‏به مفهوم دانايى است كه به صورت تصورى يا تصديقى و هر كدام به گونه بديهى و نظرى مصداق پيدا مى‏كنند . البته اين دانايى ممكن است‏به نحو شهودى و حضورى نيز محقق شود كه اهل عرفان بر آن تاكيد ويژه‏اى دارند . اما در اصطلاح فلاسفه و دانشمندان تجربى و علوم انسانى در معانى مختلفى به كار رفته است: در ميان فلاسفه يونان باستان و قرون وسطى به مطلق دانستنى‏هاى داراى مبادى و مسائل روشمند و داراى موضوع و رئوس ثمانيه يا اصول هشتگانه اطلاق مى‏شده‏است; ولى پس از پيدايش فلسفه‏هاى حسى و تجربى به ويژه پوزيتيويسم منطقى، علم به مفهوم دانش تجربى شناخته شد و در فلسفه ماترياليسم ديالكتيك و عرف علم‏محوران، تنها راه نيل به واقع قلمداد گرديد.
علوم به لحاظ موضوع و هويت، به بشرى و دينى تقسيم مى‏شوند . علوم بشرى، علومى هستند كه منشا پيدايش و تكامل آنها استعداد علمى و كنجكاوى بشرى است; ولى علوم دينى منشا الهى و آسمانى دارند و انديشه بشر در پيدايش آن نقشى ايفا نمى‏كند; بلكه در حفظ و نگهدارى اصالت و بازسازى و پيرايش آن نقش‏آفرينى دارد . علوم بشرى به علوم مبادى چون فلسفه علوم، فلسفه فيزيك، فلسفه رياضى و . . . و علوم مسائل چون علم هندسه، حساب، فيزيك، زيست‏شناسى و . . . تقسيم مى‏شود; چنان كه علوم اسلامى نيز به علوم مبادى چون فلسفه كلام، فلسفه دين، فلسفه عرفان و . . . و علوم مسائل تقسيم مى‏شود; مانند: انسان‏شناسى اسلامى، فلسفه اسلامى، كلام، اصول، علوم قرآن و حديث و . . . .
بنابراين، علوم قرآنى بخشى از علوم اسلامى است و آن عبارت است از: مجموعه اصول و قواعدى كه فهم قرآن به آنها بستگى دارد .

هدف اين مقاله بررسى معرفت‏شناسانه مبانى روش‏شناسى علوم قرآنى است . براى نيل به اين مقصود در چهار محور كلان به بررسى فشرده آنها خواهيم پرداخت: هويت‏شناسى علوم قرآنى، جايگاه روش‏شناسى علوم قرآنى، روش‏شناسى علوم قرآنى در پرتو نگرش‏شناسى و فلسفه تمايز و تشابه روشهاى علوم قرآنى .

علوم قرآنى در نگاه پيشينيان با نگاه معاصرين متفاوت است . علوم قرآنى در منظر آنان عبارت بوده است از: علم محكم و متشابه، علم قرائت‏ها، جمع و تدوين، تحريف و عدم آن، علم ناسخ و منسوخ و . . . ; ولى در نگاه معاصرين علوم قرآنى را مى‏توان در نگرشى كلان به سه قسم تقسيم نمود:
الف. فلسفه علوم قرآنى: اين علم درباره مبانى يا مبادى علوم قرآنى به بحث مى‏پردازد و از اين جهت مانند فلسفه علوم است . مسائل اين علم در اصل همان اصول موضوعه علوم قرآنى‏اند; چون، پيش‏نيازهاى فهم علوم قرآنى، تاريخ پيدايش علوم قرآنى، رابطه علوم قرآنى با علوم حديثى، رابطه علوم قرآنى با هنر و ادبيات، روش‏شناسى علوم قرآنى و . . . .
ب. فلسفه قرآن‏شناسى: در اين دانش كه همان مباحث علوم قرآنى به مفهوم كلاسيك آن است، اصول و مبانى قرآن‏شناسى (نه علوم قرآنى) بحث مى‏شود . تفاوت اين دانش با دانش پيشين در اين است كه در فلسفه علوم قرآنى، موضوع بحث، علوم قرآنى است; ولى در اين علم، موضوع، خود قرآن است . در آنجا با علم‏شناسى سروكار داريم و در اينجا با معلوم خارجى كه قرآن كريم است .
از مهم‏ترين مسائل اين علم عبارتند از: تاريخ تدوين قرآن كريم، امكان و فلسفه وحى، اعجاز قرآن، سبك‏شناسى ادبى قرآن و اين كه آيا قرآن زبانش علمى است‏يا تمثيلى و اسطوره‏اى و يا عرفانى، آيات محكم و متشابه و ويژگى‏ها و فلسفه آن دو، مساله تحريف لفظى و معنوى، مفهوم مكى و مدنى و تعيين مصداق‏هاى آن، شاان نزول آيات و چگونگى نزول قرآن و . . . .
اينها مسائلى هستند كه فهم و شناخت‏حقيقت قرآن به عنوان يك حقيقت و كتاب آسمانى به آنها بستگى دارد . پيشينيان، اين مسائل بنيادين را همان علوم قرآن مى‏دانستند .
ج. علم مسائل قرآنى يا دانش نگرش قرآن به مسائل: دانشى كه درباره شناخت مراد خداوند و نوع نگرش قرآن به مسائل مورد نياز انسان به بررسى مى‏پردازد، علم تفسير خوانده مى‏شود . اين دانش خود به دو نوع تقسيم مى‏شود: تفسير تجزيه‏اى يا تفسير آيه به آيه و تفسير موضوعى يا تفسير آياتى كه موضوع واحدى دارند . هر كدام از اين دو نوع تفسير روش خاصى دارد كه بايد در فلسفه قرآن‏شناسى مورد بحث و بررسى قرار گيرد . تفاوت اين دانش نيز با دانش‏هاى پيشين اين است كه علم نخست‏بحثى فلسفى درباره علوم قرآنى است; اما دانش دوم به قرآن‏شناسى به عنوان يك پديده و حقيقت اختصاص دارد . اين علم با تك‏تك آيات يا بخشى از آن‏ها سروكار دارد، نه همه آن‏ها .
به نظر مى‏رسد مهم‏ترين علم از علوم قرآن، علم سوم باشد و بقيه از جهتى نقش پيش‏نياز را نسبت‏به آن ايفا مى‏كنند .
بايد خاطر نشان ساخت كه علوم قرآنى به طور كلان در همين سه مورد خلاصه مى‏شوند و بقيه دانش‏هاى مربوط به قرآن‏شناسى به نحوى در يكى از اين علوم قابل اندراجند .

يكى از مباحث مهم و مقدماتى، پس از جايگاه و مفهوم علوم قرآنى، جايگاه روش‏شناسى تحقيق در علوم قرآنى است; يعنى، در ميان روش‏شناسى‏هاى ديگر، روش اين علوم چه جايگاهى دارد؟ آيا اين بحث همان بحث روش‏شناسى دين يا همان روش تفسير قرآن است‏يا همان بحث روش‏شناسى احياى دين؟ به عبارت ديگر، جايگاه اين گفتمان كجاست؟
در عرصه علوم به طور عام، شش روش كلان قابل طرح و بررسى است:
روش‏شناسى عمومى تحقيق، روش‏شناسى علوم، روش‏شناسى احياى دين، روش‏شناسى تفسير قرآن، روش‏شناسى علوم اسلامى و روش‏شناسى تحقيق در علوم قرآنى .
در شيوه نخست، اصول و قواعد حاكم بر مراحل تحقيق به طور عام مورد بحث قرار مى‏گيرد; يعنى، بيان مى‏شود كه هر تحقيقى از طرح سؤال و ايجاد مساله آغاز مى‏شود و در مرحله دوم اسناد و مدارك مربوط به آن موضوع و مساله جمع‏آورى مى‏شود و در گام سوم، فرضيه يا فرضيه‏ها ارائه مى‏شود تا آنكه نوبت‏بررسى و ارزيابى مى‏رسد كه محقق با اتخاذ روش متناسب با موضوع به ارزيابى و تجزيه و تحليل مساله مى‏پردازد و در گام بعدى به استنتاج و تدوين همت مى‏گمارد و حاصل تحقيق خويش را به صورت قانون و قاعده و اصل در اختيار حقيقت جويان قرار مى‏دهد .
روش‏شناسى تحقيق، عهده‏دار تبيين وظايف و شرايط هر يك از منازل و مراحل ياد شده است كه هر پژوهشگرى بايد به آنها عنايت كامل داشته باشد .
روش‏شناسى علوم يا متدولوژى يكى از مسائل مهم فلسفه علم است . در اين قلمرو، اصول و قواعد حاكم بر علوم در عرصه حقيقت‏يابى و يا علم خاص مورد بررسى قرار مى‏گيرد .
تفاوت اين دانش با دانش پيشين در عام و خاص بودن است; روش‏شناسى عمومى تحقيق عام است و بسان كليدى است كه به تمامى درهاى پژوهشى مى‏خورد; ولى متدولوژى، خاص هر علم ويژه همان علم است .
روش‏شناسى احياى دين عهده‏دار تبيين اصول و قواعد مربوط به شيوه احياى دين در قلمرو معرفت و عينيت است . دين ممكن است در دو عرصه انديشه و اعمال فردى و عينيت جامعه با انحطاط و ضعف مواجه شود . آنگاه احياگران دين به بازسازى آنها همت مى‏گمارند و اين عمل كه در قلمرو انديشه و عمل صورت مى‏پذيرد، روش‏شناسى خاصى لازم دارد كه بر اساس نگرش‏هاى مختلف اتخاذ مى‏گردد . بررسى شيوه‏ها و اصول و قواعد آن را دانش روش‏شناسى احياى دين بر عهده دارد (1).
روش‏شناسى تفسير قرآن يكى از مسائل مهم فلسفه علوم قرآنى است و آن عبارت از بررسى اصول و قواعدى است كه در تفسير و تبيين مراد خداوند از آيات به كار مى‏رود .
تفاوت اين نوع از روش‏شناسى با شيوه احياى دين در اين است كه احياى دين به مجموعه متون و منابع دينى اعم از قرآن و سنت، مربوط مى‏شود و عرصه رفتار فردى و اجتماع را نيز در بر مى‏گيرد; ولى روش تفسير قرآن ويژه قرآن كريم است .
علوم اسلامى نيز روش‏شناسى خاص خود را دارد كه فرزانگان غالبا از اين روش به «روش اجتهاد» تعبير مى‏كنند و قواعد آن را نيز در علم اصول فقه و قواعد فقهى بيان مى‏كنند; اما روشن است كه علوم اسلامى بسى فراتر از وادى فقه و مسائل فرعى است .
تفاوت اين دانش با دانش پيشين در اين است كه در اين شيوه با علم‏شناسى دين سروكار داريم; ولى در احياى دين با معرفت دينى و آثار فردى و اجتماعى دين به طور عام . از سوى ديگر، در گفتمان احيا قيد بازسازى و زنده كردن دين، ملاك اصلى در شناخت دين است; اما در روش‏شناسى علوم اسلامى چنان قيدى لحاظ نمى‏شود .
اينك مناسب به نظر مى‏رسد، از جايگاه روش‏شناسى علوم قرآنى بحث‏به عمل آيد .
در اين كه آن از روش‏شناسى علوم بشرى و روش‏شناسى عمومى تحقيق متمايز است، بحثى نيست; زيرا كه موضوع آن دو تماز آشكارى دارند . آنچه در خورد بحث است، تفاوت آن با روش‏شناسى احياى دين و روش‏شناسى علوم اسلامى است .
وجه مشترك آنها در اين است كه همگى روش‏شناسى دينى به شمار مى‏آيند; اما تفاوت آن با روش‏شناسى احياى دين در اين است كه محور بحث در روش‏شناسى علوم قرآنى «علم‏» است; ولى در احياى دين، محور بحث اعم از علم‏شناسى و پديدارشناسى است .
تمايز آن با روش‏شناسى علوم اسلامى نيز مورد ترديد نيست; زيرا كه در علوم دين شناختى با تماميت معارف دين، اما در علوم قرآنى فقط با علوم مربوط به قرآن سروكار داريم . وجه اشتراك آن دو نيز، دينى بودن و با علم‏شناسى سروكار داشتن است . بنابراين، يكى از مسائل اساسى فلسفه علوم قرآنى «روش‏شناسى علوم قرآنى‏» است كه با روش‏هاى ديگر علوم اسلامى، روش عمومى تحقيق و روش‏شناسى علوم متمايز است .

چگونگى نگرش به موضوع پژوهش است كه چگونگى اتخاذ روش تحقيق در آن موضوع را رقم مى‏زند . پس نگرش‏شناسى، زيربناى روش‏شناسى خواهد بود .
بحث ما در روش‏شناسى علوم قرآنى نمى‏تواند، بدون طرح انواع نگرش‏ها و نوع نگرش مطلوب به قرآن به انجام برسد . هفت نوع نگرش كلان به قرآن مطرح شده است كه هر كدام، روش خاصى را در فهم آن توصيه مى‏كند . آن نگرش‏ها عبارتند از: نگرش عاميانه، نگرش فلسفى و عقلانى، نگرش عرفانى، نگرش نقلى (اخباريگرانه)، نگرش انقلابى وايدئولوژيك، نگرش علمى (ساينتيستى) و نگرش ربانى يا نگرش جامع و مطلوب .
در نگرش عاميانه، قرآن كتابى است كه وجود آن در خانه و يا همراه آدمى مايه بركت است و خواندن آن بر مزار مردگان وسيله تحصيل اجر و ثواب اخروى است و اينكه نبايد بدون وضو به آن دست زد و قرائت آن نيز بر اجر و ثواب اخروى مى‏افزايد .
اما در نگرش اهل فلسفه و عقل گرايان، كتابى است كه با منطق و برهان سر و كار دارد و همواره خردپذير است و بر خلاف عقل و برهان سخن نمى‏گويد و اصولا كتابى است كه به تمامى امور به ديده برهانى مى‏نگرد و مطالب خرد گريز و خرافه به حريم آن راه نمى‏يابد .
در برابر اين نگرش، نگرش صوفيه و اهل عرفان قرار دارد . آنان بر اين باورند كه قرآن كتاب عشق است و به امور به ديده باطن مى‏نگرد و درصدد است از ظاهر براى عبور به باطن بهره‏گيرد . بنابراين، قرآن كتابى است داراى اسرار، و اسرار آن را نيز فقط اوليا و عرفاى حق‏بين مى‏دانند و اهل ظاهر يعنى، فلاسفه و متكلمان و فقها جز به پوسته‏اى از آن پى نمى‏برند . در اين بينش، زبان قرآن زبان رمزى و تاويلى خواهد بود و اين كه بايد براى فهم حقايق آن اهل اشارت بود; نه اهل عبارت يا دقت فلسفى و فقهى.
اخباريون و اهل حديث نيز مانند حنابله و مرحوم ملاامين استرآبادى در فهم قرآن به نفى نقش عقل آدمى و لزوم تمسك كامل به سنت پيامبر (ص) و صحابه و اهل بيت (ع) تاكيد مى‏ورزند و بر اين باورند كه جز راسخان در علم به معارف قرآن راه نمى‏يابند و قرآن كتابى است كه ظاهرش حجت نيست، مگر اين كه سنت نبوى يا صحابه و اهل بيت (ع) بر مراد آن صحه بگذارد .
دو نگرش ديگر كه حاصل راهيابى فرهنگ و ادبيات غرب و شرق به دنياى اسلام است، عبارت است از: نگرش انقلابى و مبارزه‏اى و ديگر، نگرش علمى و تجربه‏گرايانه . ماركسيسم طرز تفكرى بود كه به همه مسائل به ديده انقلابى و ايدئولوژى مبارزاتى مى‏نگريست . اين مكتب به طور عميق در جوامع غربى و شرقى موج نويى ايجادكرد تا آنجا كه به قرآن‏نگرى گروهى از مسلمانان تاثير گذاشت و قرآن در نظر آنان كتابى تلقى گرديد كه داراى ايدئولوژى انقلابى با نگرش ضد طبقاتى است . آنان حتى آيات عبادى و عرفانى را بر پايه تفكر انقلابى و ضد طبقاتى تاويل كردند . هدف اصلى اين نگرش آن بود كه در برابر ايدئولوژى انقلابى سوسياليستى رقيبى درست كنند و اسلام را به عنوان مكتب همگام با انقلاب ضد طبقاتى به خورد جامعه دهند (2).
عده‏اى ديگر از متفكران اسلامى چون رشيدرضا در مصر و مهندس بازرگان و دكتر رهسپار در ايران و سرسيد احمدخان هندى تحت تاثير موج علم‏گرايى و تجربه مدارى در غرب به نگرش علمى نسبت‏به قرآن روى آوردند و بر اين اصل تاكيد ورزيدند كه قرآن كتابى است كه با علوم و زبان تجربى قابل درك عميق است و راه فلاسفه، اهل عرفان و اخباريون ما را به جايى نمى‏رساند (3).
نگرش ديگر، نگرش جامع يا نگرش ربانى است; يعنى، نگرشى كه قرآن را آينه خدانما مى‏شمارد و بر اين باور است كه قرآن كتابى است مظهر تجليات اسمائى حضرت حق . به عبارت ديگر، خداوند وجودى است واحد در عين تلازم با كثرت، نامحدود و مطلق، داراى عشق و محبت نسبت‏به خود و آثار خود، توانايى و قدرت نامتناهى، علم و دانش بى‏نهايت، عزت و شكست ناپذيرى در برابر طاغوت‏ها و مستكبران .
قرآن نيز كه مظهر اسماء و صفات اوست، كتابى خواهد بود، مشتمل بر مفاهيم عشق، علم و آگاهى، قدرت و توانايى، عزت و مبارزه با كفر و شرك و متلازم با معارف اجتماعى و كثرت .
در پرتو اين نگرش‏ها بديهى است كه روش‏هاى فهم و تبيين قرآن متفاوت و متمايز خواهد بود; يعنى، به تعداد نگرش‏هاى متفكرانه، روش‏هاى متعدد خواهيم داشت . پس، بايد پيش از شناخت روش تحقيق در علوم قرآنى، نگرش خود را به قرآن مطالعه و معين كنيم .
قرآن كريم براى خود ويژگى‏هايى را ذكر كرده‏است كه از مجموعه آنها مى‏توان نگرش قرآن به خود را به دست آورد; به قرار زير:
قرآن داراى مقام جمع و تفصيل است; قرآن خود را «كتاب‏» ، «آيات‏» و «كلام‏» ناميده است; نوراست; يعنى، حقايق آن آشكار و نيز آشكار كننده حقايق است; هدايتگر است; يعنى جامعه را به سوى سعادت و كمال راستين رهبرى مى‏كند; كتاب حكمت است; ذكر و شفا و رحمت است; عزيز، عظيم و كريم است; مبين، يعنى، روشن و عارى از تكلف زبانى يا معنوى است; ميزان و معيار و معجزه جاويدان است; داراى محكم و متشابه و تاويل است; جز پاكان، به حقيقت آن راه نمى‏يابند; عارى از شبهه سندى و معنايى است; سخن نهايى و قول فصل است; روشنگر هر چيزى است; با زبان قوم سخن مى‏گويد، بى‏آنكه به قومى خاص نظر داشته باشد; كتاب تدبر و تامل است; حق است; يعنى، ثابت و تغييرناپذير و جاودانه است; در عين كتاب تدبر بودن، آسان و عارى پيچيدگى است; حقيقت كتاب‏هاى آسمانى پيشين را تصديق مى‏كند و بر حقايق آنها نظر دارد; قرآن ممكن است‏به طور يك جانبه و آيات آن بريده از هم مورد تفسير قرار گيرد كه كار ناشايستگان است (4).
قرآن در نگرش نهج‏البلاغه نيز داراى اين ويژگى‏هاست: برخى آيات آن برخى ديگر را تفسير مى‏كند; يعنى، آيات وحدت، همسويى و هماهنگى محتوايى دارند (5) ; ظاهرش زيبا وهنرمندانه و باطنش عميق و ناپيدا كرانه است (6) ; قابل تحريف معنوى و تفسير به راى است (7) ; عمق آن را اولياى الهى مى‏فهمند و اجراى آن نيز در شان آنان است (8) ; مظهر و تجليگاه حضرت حق است (9) ; نيازمند به استنطاق است و تمامى معارف مورد نياز انسان را دربردارد (10).
از ديدگاه امام خمينى (ره) نيز قرآن كتابى است جامع، داراى ابعاد عميق اجتماعى، مظهر صفات و اسماء حضرت حق، داراى كثرت ظاهرى در عين وحدت باطنى و داراى ظاهر و بطون كه حقيقت‏باطنى آن را فقط پاكان و اولياى حق مى‏فهمند (11).
علامه طباطبايى (ره) دو نكته اساسى در قلمرو روش‏شناسى قرآن را مطرح مى‏كند: يكى اين كه نگرش‏هاى تفسيرى به برهانى، عرفانى، علمى، ادبى و . . . تقسيم مى‏شوند و تفسير قرآن در پرتو اين نگرش‏ها در واقع تطبيق است، نه تفسير; يعنى، اينان ابتدا به باور و يقين خاصى در معرفت قرآن رسيده‏اند و پس از آن، نگرش خود را بر قرآن تطبيق مى‏كنند . نكته ديگر اينكه به دو اصل كليدى در روش خود اشاره مى‏كند: يكى لزوم تفسير قرآن به قرآن و ديگر نقش اهل بيت (ع) و تفكيك‏ناپذيرى آن دو; يعنى، قرآن كتابى است كه روش‏شناسى خاص خود را دارد كه در آن، تفسير قرآن به قرآن و اهل‏بيت (ع) نقش عمده‏اى ايفا مى‏كنند .
حاصل سخن اين كه علامه با نگرش‏هاى يك بعدى و غير قرآن محورى مخالف است و آن‏ها را تطبيق مى‏داند و ديگر اين كه در روش خود به نقش قرآن و اهل‏بيت (ع) تاكيد خاصى مى‏ورزد . پس نگرش علامه به قرآن همان نگرش ربانى و جامع است . اين تمايز در نگرش، روش علامه را نيز از روش‏هاى ديگر متمايز مى‏كند .
بدين سان، روش تفسيرى علامه را نمى‏توان از فيلسوف‏بودن يا عارف‏بودن او به دست آورد . بلكه بايد، مجموعه آثار آن بزرگ را در اين زمينه مطالعه كرد و پس از آن نوع نگرش‏هاى ديگر مقايسه نمود و آنگاه روش تفسيرى او را روش‏هاى تفسيرى ديگر مفسران باز شناخت .
برخى از محققان گفته‏اند: علامه در مقدمه الميزان ميان نگرش يا گرايش تفسيرى و روش‏شناسى تفسير خلط كرده‏است و برخى ديگر بر اين باورند كه علامه قرآن پژوهان را به تخليه ذهن از باورها و معرفت‏هاى پيشين فرا خوانده‏است; حال آنكه اين امر در عرصه تفكر امكان‏پذير نيست . ولى با توجه به مباحث پيشين مى‏توان گفت كه علامه (ره) نگرش‏شناسى را مقدمه روش‏شناسى مى‏دانسته است و اين بيانگر اوج دقت اوست . از سوى ديگر، علامه در مقدمه، قرآن پژوهان را از پيش داورى و يك سونگرى در نگرش به قرآن و تفسير منع مى‏كند و به اتخاذ روش خاص و جامع دعوت مى‏كند، نه تخليه ذهن از شناخت‏هاى لازم و پيش‏نيازهاى ضرورى تفسير .

يكى از مباحث‏بنيادين روش‏شناسى علوم، فلسفه تمايز و تشابه روش‏هاست; يعنى، اين بحث كه سبب اختلاف يا اشتراك روش‏هاى علوم چيست؟ براى مثال چرا در علم فيزيك روش تجربى و در علم فلسفه روش برهانى به كار مى‏رود؟ و اصولا آيا در علوم قرآنى نيز اختلاف و تمايز روش‏هاى معنا دارد، يا اينكه در علت تمايز و تشابه علوم قرآنى اختلافى نيست؟
چنانكه گذشت، اركان تحقيق علمى در ميان مراحل آن، موضوع يا مساله‏شناسى، روش‏شناسى و هدف است; يعنى، قدم اول در تحقيق علمى، شناخت موضوع يا مساله است; قدم بعدى، جمع‏آورى اسناد و مدارك با شيوه‏هاى ويژه است . در قدم سوم; فرضيه يا فرضيه‏ها ارائه مى‏شود . پس از آن، فرضيه‏ها با روشهاى مناسب مورد آزمون و بررسى قرار مى‏گيرند تا آن كه تحقيق به پايان خود يعنى مرحله استنتاج مى‏رسد .
چنان كه ملاحظه مى‏شود موضوع تحقيق، روش‏شناسى مساله و هدف‏شناسى بسيار مهم است . از همين روى فيلسوفان علم، فلسفه تمايز و تشابه علوم را غالبا در اركان يادشده جستجو كرده‏اند .
شهيد مطهرى تمايز و تشابه علوم يا خانوادگى ميان آن‏ها را در هويت موضوع مى‏داند. (13) از ميان نظريه‏هاى مطرح در قلمرو تمايز علوم فقط نظريه موضوع قابل دفاع است . اين موضوع علم است كه روش علم و تحقيق را تعيين مى‏كند; چنان كه كثرت و وحدت علوم نيز بر گرد همان محور مى‏چرخد . بنابراين، بايد فلسفه تمايز و تشابه علوم قرآنى نيز بر مدار موضوع‏شناسى و نوع نگرش ما به آن بچرخد .
موضوعات علوم قرآنى از اين نظر كه پيرامون قرآن و مسائل قرآن شناختى بحث مى‏كنند، با يكديگر خويشاوندى دارند; اما از جهت اين كه فلسفه علوم قرآنى، موضوعش «علوم قرآنى‏» ، فلسفه قرآن‏شناسى موضوعش «قرآن‏» و تفسير قرآن، مدارش «مراد حضرت حق‏» است، از يكديگر متمايز خواهند بود .
اين تمايز و تشابه به طور منطقى و طبيعى به خود آن علوم و پس از آن به هدف و روش آن‏ها سرايت‏خواهد كرد . در نتيجه، روش‏شناسى علوم قرآنى دو قلمرو كلان خواهد داشت: روش‏شناسى مشترك كه از اصول و قواعد روش شناسنانه عام و مشترك ميان علوم قرآنى بحث مى‏كند و روش‏شناسى ويژه يا مختص كه پيرامون اصول و قواعد خاص در هر يك از علوم سه‏گانه به بحث مى‏پردازد .
با توجه به اينكه نگرش مورد قبول ما، نگرش جامع و ربانى به قرآن و موضوعات علوم قرآنى بود، ماهيت روش‏شناسى ما در علوم قرآنى نيز هويت ربانى و الهى جامع را خواهد داشت و از روش‏هاى پژوهشگران ديگر متمايز خواهد شد .

چكيده سخن اين كه روش‏شناسى علوم قرآنى بر چهار مبناى مهم و كلان استوار است: هويت‏شناسى علوم قرآنى، جايگاه روش‏شناسى علوم قرآنى در ميان روش‏شناسى‏هاى ديگر، رابطه روش‏شناسى با نگرش‏شناسى ما به قرآن و تمايز و تشابه روش‏شناسى‏هاى مطرح در علوم قرآنى كه مى‏تواند در چهار عرصه مطرح شود: اصول روش‏شناختى مشترك در علوم قرآنى، اصول روش‏شناختى فلسفه علوم قرآنى، اصول روش‏شناختى فلسفه قرآن‏شناسى و اصول روش‏شناختى تفسير قرآن . بحث و بررسى پيرامون روش‏شناسى‏هاى چهارگانه نياز به مجال و مقال گسترده‏ترى دارد .