مقدمه

«مقاومت» از واژه‌های بنیادین و فطری است که ریشه قرآنی دارد.همچنان که مسلمین برای اعتلای اسلام، در آیات بسیاری به مقاومت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و مانند آن فرا خوانده شده اند. یکی ازآیات، مقاومت را زمینه ی نزول یاری و نصرت الاهی در دنیا، و بهشت در آخرت دانسته و می فرماید:« إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةالَّتي‏ كُنْتُمْ تُوعَدُون‏ ( فصلت/30)؛در حقيقت، كسانى كه گفتند: پروردگار ما خداست سپس ايستادگى كردند، فرشتگان بر آنان فرود مى‏آيند و (مى‏گويند) هان، بيم مداريد و غمين مباشيد، و به بهشتى كه وعده يافته بوديد شاد باشيد.»

مسلمین در دنیا با چالش های فروانی دست به گریبان هستند، که خدا در قرآن کریم راه مقابله با آن را مقاومت معرفی می کند. یکی از چالش هایی که جامعه ی اسلامی ایران با آن رو به روست، مشکل اقتصادی است. مقام معظم رهبری ( مد ظله) نیز با استناد به این آیات جامعه را به اقتصاد مقاومتی دعوت نموده، و رهنمود های متناسب با آن را ارائه کرده اند. در این راستا «اصلاح الگوی مصرف» یکی از راه هایی است، که تاحدی می تواند کشور را در جهت داشتن اقتصاد مقاوم یاری کند. برای رسیدن به الگوی صحیح مصرف، قرآن کریم مهم ترین توصیه ی خود را چنین می فرماید: « كُلُواْ وَ اشرْبُواْ وَ لَا تُسرْفُواْ ( اعراف/31)؛ بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید.»

کتب و مقالات فراوانی به بحث اصلاح الگوی مصرف پرداخته اند؛ کتبی شامل: الگوی مصرف در آموزه های اسلامی( جواد ایروانی)، اصلاح الگوی مصرف( بلقیس آزاد)، اصلاح الگوی مصرف از دیدگاه قرآن کریم و احادیث( منوچهر حسین زاده)، گامی به سوی اصلاح الگوی مصرف( ابو القاسم شهباز ورزنه)، آرامش بهشتی در پرتو اصلاح الگوی مصرف( موسسه امام هادی)، و مقالاتی مانند: مصادیق مصرف و نقش گروه‌ها در اصلاح الگوی مصرف(شیما سیبویه)، مبانی قرآنی اصلاح الگوی مصرف( نصرالله انصاری)، عوامل مؤثر بر اصلاح الگوی مصرق(فاطمه توحیدی اردهایی)، که هر یک با نگرش خاص خود به گوشه ای از بحث اصلاح الگوی مصرف اشاره نموده اند، اما آن چه در این آثار به آن اشاره ای نشده، بحث مقاومت، و نقش آن در اصلاح الگوی مصرف است، که در این مقاله موضوع بحث قرار گرفته است.  در این نوشتار سعی شده با روش توصیفی – تحلیلی و شیوه ی جمع آوری کتابخانه ای، به این امر، در دو محور مقاومت مسوولین و مقاومت مردم پرداخته شود؛ و نقش مقاومت هر یک را در دستیابی به الگوی صحیح مصرف معرفی گردد.

1- مفهوم شناسی

برای ورود به مطالب لازم است، کلماتی چون؛ مقاومت، مصرف و مصرف گرایی، اصلاح، الگوی مصرف، و« اصلاح الگوی مصرف»، تعریف شود تا مقصود نگارنده از آن ها در ادامه ی بحث روشن باشد.

«مقاومت» در لغت به معنای ایستادگی کردن، تسلیم نشدن در برابر بی عدالتی، رودر روی دشمن ایستادن و توانایی بر خنثی کردن یا تخفیف دادن نیروی یک چیز( لویس، 1387، ج2 ، ص1533) آمده، و در اصطلاح، نیز همین معنا را دارد.

«مصرف» در لغت، به معنای هزینه شدن و به کار رفتن( معین، 1384، ج2، ص1488و1489). در اصطلاح، یعنی: «استفاده یا بهره برداری از چیزی که با کاهش یا استهلاک آن چیز، همراه باشد»( انوری، 1381، ص 7073).   اما در اصطلاح اقتصادی، برخی؛ « ارزش پولی کالاها و خدماتی که توسط افراد خریداری و تهیه می شود»( اخوی، 1380، ص151)، دانسته، و بعضی؛ « اتلاف یک ثروت به منظور ارضای یک نیاز»(  ژان، 1351، ص 295)، تعریف می کنند.

«اصلاح» در لغت یعنی: «درست کردن، نیکو کردن، آراستن، سازش کردن، به صلاح آوردن»(عمید، 1362، ج2، ص132). در اصطلاح به معنی سر و سامان دادن و درست کردن(  حسینی دشتی،1379، ص319)، آمده است.

«الگوی مصرف» از نظر اسلام و قرآن کریم در یک جمله خلاصه می شود: « وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفين‏( اعراف/31)؛و بخوريد و بياشاميد و [لى‏] زياده‏روى مكنيد كه او اسراف كاران را دوست نمى‏دارد.»  پس « اصلاح الگوی مصرف»، به معنای سرو سامان دادن به استفاده از منابع کشوراست، درجهت کم شدن هزینه ها، بهتر شدن زندگی و حفظ و تقویت امکانات موجود.

2- نقش مقاومت مسوولین در اصلاح الگوی مصرف

مسوولین برای اصلاح الگوی مصرف به صورت های مختلف می توانند نقش ایفا کنند؛ ابتدا خود کارگزاران و مسوولین باید الگوی مصرف را در زندگی خود اصلاح کنند، سپس اموال عمومی را  که امانت است، در امور شخصی خود مصرف ننمایند، امکانات موجود را به طور عادلانه بین مردم توزیع کنند، از اسراف و تجمل گرایی دوری کرده، روحیه ی مقاومت را در بین مردم ترویج نموده، و تولید را جایگزین مصرف گرایی کند. در ادامه به توضیح هر یک از این نقش ها پرداخته می شود:

2—1-اصلاح الگو ی مصرف کارگزاران

خواص به نوبه ی خود می توانند در اصلاح الگوی مصرف نقش مثبتی داشته باشند، و در این زمینه جامعه را یاری کنند. اولین نقش مقاومتی، که مسوولین در اصلاح الگوی مصرف به عهده دارند، اصلاح خود و کارگزاران دیگر است، زیرا آنان در منظر مردم قرار دارند، و مردم رفتار ایشان را سرمشق خود نموده، نوع مصرف آنان را تقلید می نمایند. هم چنان که در قرآن کریم به نیکویی آمده:«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُم‏ وَ أَهْليكُمْ نارا...(تحریم/ 6)؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، خودتان و كسانتان را از آتش حفظ کنید...». در این آیه قبل از خانواده و دیگران مؤمنین را به حفظ و اصلاح خویشتن توصیه می فرماید. همچنین در آیه دیگری می فرماید: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ‏ .... (بقره/44).یعنی: آيا مردم را به نيكى فرمان مى‏دهيد و خود را فراموش مى‏كنيد....»‏. تاثير عميق دعوت عملى از اين جا سرچشمه مى‏گيرد كه هر گاه شنونده بداند گوينده از دل سخن مى‏گويد و به گفته ی خويش صد در صد ايمان دارد گوش جان خود را به روى سخنانش مى‏گشايد و سخن كه از دل برخيزد بر دل مى‏نشيند، و در جان اثر مى‏گذارد، و بهترين نشانه ايمان گوينده به سخنش اين است كه خود قبل از ديگران عمل كند( مکارم شیرازی، 1371، ج1، ص 215). پس قبل از توصیه به مردم برای صرفه جویی و مصرف بهینه از امکانات، باید به اصلاح اخلاق کارگزاران همت گماشت، تا قدمی بزرگ در راه اصلاح الگوی مصرف برداشته شود. به فرموده پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، «مردم بر دین حکمرانان خود شبیه تر هستند تا پدران خود.»( ابن شهر آشوب، 1376، ج2، ص 110). همچنین درروایتی از امیرمؤمنان علی ( علیه السلام) آمده است: «پس رعيت صلاح نپذيرد مگر آن كه واليان صلاح پذيرند و واليان به صلاح نيايند، مگر به راستى و درستى رعيت.»( شریف رضی،1414 ق، خطبه 207).بنابراین اصلاح و افساد جامعه، با اصلاح و افساد حکمرانان ارتباط مستقیم دارد، و هرچه آنان در امر صرفه جویی و اسراف نکردن همت گمارند، مردم نیز در مصرف بهینه تلاش خواهند کرد، و بالعکس.

2- 2- استفاده شخصی نکردن از اموال عمومی

یکی از اموری که ممکن است دراستفاده از اموال عمومی رعایت نشود، استفاده ی شخصی از این اموال است. لازمه ی استفاده ی صحیح، و طبق الگوی مصرف اسلامی از اموال عمومی، مقاومت مسوولین و تمام کارکنان دولت و نهادها، در برابر بهره برداری شخصی از این اموال است. این اموال در دست مسوولین امانت است، و امانت داری یکی از اصول مهم اخلاقی است. آنان موظف هستند؛ خود، زیردستان و همه ی افرادی که اموال مردم در دست آنان است، به امانت داری و مقاومت دربرابر خیانت در امانت توصیه و واردار کنند. خدای متعال درباره ی شرایط مدیر اقتصادی بر اصل امانت داری به عنوان شرط تصدّی مناسب اقتصادی تأکید می­کند. چنان­چه در قرآن کریم، زمانی که حضرت یوسف(علیه السلام) پیشنهاد انتصاب خود را به عنوان مسئول خزانه­داری حکومت مصر می­دهد، بر علم و امانت داری خود استدلال نموده و می­فرماید: «اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ ( یوسف/55 ) گفت: «مرا بر خزانه‏هاى اين سرزمين بگمار، كه من نگهبانى ( امانت داری) دانا هستم.» اگر اين درخواست را كرد به اين دلیل بود كه امور مالى كشور و ارزاق را خود  به طور مستقیم اداره كند، و ارزاق را جمع‏آورى نموده براى سال هاى بعد كه سال هاى قحطى خواهد بود و مردم دچار گرانى و گرسنگى خواهند شد ذخيره نمايد، و خودش با دست خويش آن ذخيره‏ها را در ميان مردم تقسيم كند، و به هر يك آن مقدارى كه استحقاق دارد بدهد، و از هدر رفتن آن جلوگيرى نمايد.(طباطبایی، 1390ق، ج11، ص 201). بنابراین در نظام اسلامی باید مقاومت در برابر سوء استفاده شخصی و خانوادگی از امکانات ملی در میان کارگزاران، به فرهنگ تبدیل شود، ومسوولین توجه داشته باشند که اموال عمومی که در اختیار آن ها قرار دارد، در واقع، امانت ملی اند و تنها در خصوص مسوولیتی که بر عهده دارند، می توانند از این امکانات استفاده کنند و هر گونه استفاده شخصی از امکانات عمومی نامشروع است.( زارعی، 1388، ص 102).  

2-3- توزیع عادلانه ی امکانات

یکی دیگر از کارهایی که مسوولین با مقاومت خود در آن می توانند در اصلاح الگوی مصرف و کاهش مصرف گرایی نقش  اساسی داشته باشند، عدالت ورزی در توزیع درآمدها است. زیرا توزیع ناعادلانه ی ثروت، منابع، خدمات و کالا، باعث انباشت آن ها در دست عده ای محدود شده، و آنان را به سمت اسراف و مصرف گرایی سوق می دهد، و در مقابل عده ای به دلیل نبود ثروت و امکانات، دچار فقر و سوء تغدیه و بیماری می شوند. درحالی که خدای توانا به اندازه ی نیاز بشر، پدیده­هایی را در زمین، و برکاتی را در آسمان قرار داده است تا به موقع، نیازهای مردم را برطرف کنند. قرآن کریم در این زمینه می­فرماید: «اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهَارَ... ( ابراهیم/32)؛خداست كه آسمان ها و زمين را آفريد، و از آسمان آبى فرستاد، و به وسيله آن از ميوه‏ها براى شما روزى بيرون آورد، و كشتى را براى شما رام گردانيد تا به فرمان او در دريا روان شود، و رودها را براى شما مسخر كرد.»

قیام مسوولین به عدالت و قسط در آیه ای چنین بیان شده است: « يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامينَ بِالْقِسْطِ ‏ ( نساء/135)؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، پيوسته به عدالت قيام كنيد...». منظور از« قَوَّامِينَ بِالْقِسْط» کسانی هستند كه قيام شان به قسط تام و كامل‏ است، یعنی شخص قوّام به قسط كمال مراقبت را به خرج دهد تا به‏ انگيزه‏اى مثل هواى نفس يا عاطفه يا ترس و يا طمع و يا غيره از راه وسط و عادلانه عدول نكند و به راه ظلم نيفتد. اين صفت زود بازده ترین عامل، و كامل‏ترين سبب براى پيروى حق و حفظ آن از پايمال شدن است‏( طباطبایی، همان، ج5، ص108). بنابراین مسوولین باید برای جلوگیری از مصرف بیش از حد ثروتمندان، و اصلاح الگوی مصرف آنان، در تخصیص امکانات و خدمات و در توزیع ثروت ها و درآمدها عدالت ورزی کنند، و نیز در تدوین و تصویب قوانین و آیین نامه های مربوط به امور یادشده، میان اقشارجامعه، تفاوت قائل نشوند، و ثروتمندان را بر مسکینان و قدرتمندان را بر ضعیفان پیشی ندهند( کلانتری،1388، ص 287). لزوم توجه مسوولین جامعه اسلامی به عدالت ورزی به حدی است که امام علی (علیه السلام) طی نامه ای به فرماندار خود در مصر، ضرورت این امر را در جزیی ترین رفتار با مردم گوشزد می نماید و می فرماید: «واسِ بَینَهُم فِی الحظَّهِ وَ النَظَرهِ حتی لایَطمَعُ العُظماء فِی حَیضِکَ لَهُم وَ لاییاس الضَعفاء مِن عَدلِکَ عَلیهِم ( شریف رضی، 141 ق، نامه 27، ص383). در نگریستن زیر چشمی و خیره شدن به مردم، به مساوات رفتار کن تا بزرگان، به ظلم و ستم تو به سود خویش طمع نکنند و ناتوانان، از عدالت ورزی ات نومید نگردند.»

2- 4-دوری از اسراف و تجمل گرایی

یکی دیگر از راه های کاهش مصرف گرایی، و اصلاح الگوی مصرف، مقاومت مسوولین، خواص و شخصیت های مهم جامعه در برابر اسراف و تجمل گرایی است؛ زیرا شیوه ی زندگی آنان در منظر دیگران قرار دارد، و اگر آنان به مادیات بیش از معنویات، و به امور ظاهری بیش از امور باطنی اهمیت دهند، و تجملات را اصل و اساس زندگی بدانند، بر دیگران نیز اثر می گذارد.

خدا تعالی در زمینه ی اسراف می­فرماید: «وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يحِبُّ الْمُسْرِفِينَ ( انعام/141) اسراف نکنید که خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد.» باید توجه داشت که مال موهبتی است که باید در راه تعالی انسان ها استفاده شود. از این رو بهره مندی نا درست از آن ممنوع دانسته شده است. در آیه ی دیگری می فرماید: «کلوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَ لَا تَطْغَوْاْ فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكمُ‏ غَضَبىِ .... (طه/81) از خوراكي هاى پاكيزه‏اى كه روزى شما كرديم، بخوريد و [لى‏] در آن زياده‏روى مكنيد كه خشم من بر شما فرود آيد...»

از آن جایی که مسوولین، کارگزاران دولتی، با اموال عمومی مردم سروکار دارند، چنان چه در هزینه کردن این اموال، ریخت و پاش نمایند و با اقدامات نسنجیده و تشریفات غیر ضروری، باعث هدر رفتن آن ها شوند، کار آنان، نه تنها از مصادیق اسراف محسوب می شود، می تواند از موارد «خیانت کاری» نیز باشد( واعظی، 1379، ص 299). بنابراین مسوولین با مقاومت در برابر اسراف و تجمل گرایی، می توانند به ساده زیستی روی آورند، و انبیا و اوصیای الاهی را الگوی زندگی خود قرار دهند، و به سفارش حضرت امام(ره) توجه کنند، که فرمودند: « شما گمان نکنید که اگر با چند اتومبیل بیرون بیایید وجهه تان پیش مردم بزرگ می شود؛ آن چیزی که مردم به آن توجه دارند و موافق مذاق عامه است این است که زندگی شما ساده باشد.» (موسوی خمینی، بی تا، ج19، ص 318)، نیز فرمودند: « ارزش انسان به خانه نیست، به باغ نیست؛ اگر ارزش انسان به این ها بود، باید انبیا یک همچین کاری بکنند، انبیاء سیره شان را دیده اید که چه جور بوده است؛ ارزش انسان به این نیست که یک هیاهو داشته باشد و رفت و آمد زیاد داشته باشد.»(موسوی خمینی، بی تا، ج19، ص 252).

افزون برآن،فرهنگ جامعه ایرانی، فرهنگ اسلامی است، که با اسراف و مصرف گرایی به شدت مخالفت می کند و میانه روی را تشویق و ترغیب می کند. این فرهنگ غنی و با ارزش با منافع برخی از کشورهای بیگانه مانند آمریکا و اسراییل سازگاری ندارد، زیرا فرهنگ کشورهای غربی مصرف گرایی و تجمل گرایی است، تا بازار مصرف داشته باشند، و کارخانه های این کشورها  به تعطیلی نگراید. همین امر باعث تحمیل فرهنگ خود به کشورهای دیگر ازجمله ایران شده، تا روز به روز به رونق تولیدات کشورهای خود بیفزایند، و کشورهای دیگر را برای همیشه وابسته ی اقتصادی، و جیره خوار خود سازند. با توجه به این واقعیت، حاکمان جهان اسلام به ویژه ایران باید در مقابل این تهاجم، مقاومت کنند. چرا که در آیات قرآن کریم آمده: «لَا تَتَّخِذُوا الْكَافِرِينَ أَوْلِياءَ ( نساء/144)؛ کافران را دوست خود نگیرید،»همچنین آمده: « وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَ مِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ وَ ءَاخَرِينَ مِن دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ .... ( انفال/ 60)؛ و هر چه در توان داريد از نيرو و اسب هاى آماده بسيج كنيد، تا با اين [تداركات‏]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان‏] ديگرى را جز ايشان- كه شما نمى‏شناسيدشان و خدا آنان را مى‏شناسد، بترسانيد...» در این باره امیرمؤمنان علی(علیه السلام) می­فرماید: «اِحتَج لِمَن شئتَ تَکُن اَسیرُهُ، اِستَغنِ عَمَّن شِئتَ تَکُن نَظِیرَهُ( ابن بابويه، 1362 ،ج2، ص 420)؛ به (سوی) هر کس می­خواهی دست نیاز دراز کن، (ولی بدان) اسیر او خواهی شد، اما اگر استغنا داشته باشی، از دست دراز کردن به سوی دیگری خودداری کنی، همانند و هم­ردیف او می­شوی.» در این راستا بر مسوولین جامعه اسلامی ایران لازم است که با تلاش فراوان، و کلان نگری و به دور از تنگ نظری، بودجه ی لازم و امکانات مناسب را در اختیار سازمان ها و نهادهای صلاحیت دار فرهنگی قرار دهند، تا با مقاومت در برابر فرهنگ بیگانه، و اتخاذ سیاست ها و تنظیم برنامه های صحیح، توسط این سازمان ها و نهادها، فرهنگ اصیل اسلامی، از دستبرد فرهنگ بیگانه مصون بماند و در صورت امکان، زمینه ی بسط و اشاعه ی آن در سطح جهان فراهم آید.( کلانتری، 1388، ص 296).

2-5- ایجاد روحیه ی مقاومت در مردم

هر یک از اعضای جامعه با مشارکت و ملزم نمودن خود به درست مصرف کردن منابع، منافع عظیمی را برای جامعه حاصل می نماید. پس لازم است مسوولین با مقاومت در برابر مصرف گرایی مردم و جلب مشارکت آنان، روحیه ی مقاومت مردم در برابر مصرف گرایی را در تقویت کنند. همچنان که در قرآن کریم به پیامبر امر فرموده که روحیه ی جهاد و مقاومت را در مردم با تشویق آنان ایجاد کند: « يَأَيهُّا النَّبىِ‏ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلىَ الْقِتَالِ  إِن يَكُن مِّنكُمْ عِشْرُونَ صَبرِونَ يَغْلِبُواْ مِاْئَتَين‏... ( انفال/65)؛ اى پيامبر، مؤمنان را به جهاد برانگيز، اگر از [ميان‏] شما بيست تن، شكيبا باشند بر دويست تن چيره مى‏شوند....». در این آیه مى‏فرمايد: بيست نفر از مؤمنين بر دويست نفر از كفار غالب مى‏شوند، و سرّش اين است كه مؤمنان در هر اقدامى كه مى‏كنند اقدام آنان ناشى از ايمان به خداست، و ايمان به خدا نيرويى است كه هيچ نيروى ديگرى معادل آن نبوده و در برابر آن تاب مقاومت نمى‏آورد، و از آن جایی که به دست آوردن نيروى ايمان مبتنى بر فهم صحيح است، و فهم صحيح صاحبش را به هر خلق و خوى پسنديده‏اى متصف مى‏سازد؛ پس او را شجاع و با شهامت و پر جرأت و داراى استقامت و وقار و آرامش قلب و وثوق به خدا بار مى‏آورد( طباطبایی، همان، ج9، ص122).

 یکی از کار هایی که مسوولین برای دست یابی به این مهم می توانند انجام دهند، افزایش آگاهی های مردم نسبت به مصرف صحیح امکانات و منابع، و معرفی الگوهای مناسب مذهبی به آنان است. همان طورکه قبلا نیز اشاره ای شد مسوولین چون افراد سرشناسی هستند، و معمولا الگوی دیگران قرار میگیرند، باید بیش از دیگران در اصلاح الگوی مصرف همت گمارند. البته در تاریخ شکل گیری انقلاب اسلامی ایران شخصیت های فراوانی زندگی کردند، یا زندگی می کنند، که می توان آنان را الگوی سبک زندگی اسلامی قرار داد؛ مانند: امام خمینی(ره)، امام خامنه ای(مد ظله)، سردار شهید سلیمانی، و.....، اما آنان نیز از پیشوایان دینی الگو گرفتند، زیرا در قرآن کریم آمده: « لَقَدْ كانَ لَكُمْ في‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثيرا ( احزاب/21)؛ قطعاً براى شما در [اقتدا به‏] رسول خدا سرمشقى نيكوست: براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى‏كند.»

پس بهترین الگو برای زندگی مقاومتی مسلمین که مسوولین باید به مردم معرفی کنند، و در برنامه ی آموزشی از ابتدایی تا دانشگاه قرار دهند؛ پیامبر(صلی الله علیه وآله)، و سپس حضرت علی و اولاد طاهرین ایشان هستند. در سیره ی آنان به زیبایی شیوه ی صحیح استفاده از مواهب الاهی به چشم می خورد. از جمله ی آن ها در بخش نامه ی حضرت علی (علیه السلام) به کارگزاران حکومتی خود آمده: «سر قلم هایتان را نازک تر کنید، سطرها را به هم نزدیک سازید، از استخدام واژه های زاید بپرهیزید و معانی را هدف قرار دهید؛ زیرا نباید به ثروت مسلمانان آسیب برسد.»( شریف رضی، 1414 ق، حکمت315، ص 530).

  2 -6- تلاش در جهت جایگزینی فرهنگ تولید به جای مصرف

پدید آمدن جامعه مصرفی و رواج مصرف‌گرایی باعث می‌شود حرص افراد جامعه برای خرید و مصرف افزایش یافته، و مصرف و مصرف گرایی، ارزش و تولید و مولد بودن ناارزش محسوب ‌شود. تبدیل ثروت و مصرف به ارزش در صورت تداوم و در درازمدت سبب غلبه ی ارزش‌های مادی بر ارزش‌های معنوی می‌گردد. با ارزشمند شدن مصرف و مصرف‌گرایی، ارزش‌هایی مانند: قناعت، اعتدال، ساده زیستی و ... کم‌رنگ‌ شده و ناارزش‌هایی مانند: مصرف‌ بی‌رویه، اسراف، تبذیر، مدگرایی و ... ارزشمند می‌شوند و در برابر ارزش‌های معنوی قرار می‌گیرند. ادامه ی این رویه باعث شکاف طبقاتی و نابرابری اجتماعی می‌شود. بنابراین مسوولین باید در برابر چنین فرهنگی مقاومت نموده، با حمایت از تولید کنندگان، آنان را به اقشار غالب جامعه تبدیل کنند، تا فرهنگ ایشان ارزشمند شده، و فرهنگ مصرف گرایی از جامعه برچیده شود.

برای مقابله با این فرهنگ باید از آیات نورانی قرآن چنین بهره گرفت که اولا: زندگی و اموال دنیا چیزی جز بازی و سرگرمی نیست؛ « اعْلَمُواْ أَنَّمَا الحْیوةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَ لهَوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفَاخُرُ  بَيْنَكُمْ وَ تَكاَثُرٌ فىِ الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ... ( حدید/20)؛ بدانيد كه زندگى دنيا، در حقيقت، بازى و سرگرمى و آرايش و فخرفروشىِ شما به يكديگر و فزون‏جويى در اموال و فرزندان است‏...».

ثانیا: وظیفه ی انسان در دنیا خوش گذرانی و به دست آوردن اموال بیشتر نیست، بلکه تلاش برای آبادانی دنیا برای کسب آخرت است؛ « قَالَ مَا مَكَّنىّ‏ فِيهِ رَبىّ‏ خَيرٌ فَأَعِينُونىِ بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكمُ‏ وَ بَيْنهَمْ رَدْمًا (کهف/95) ؛گفت: آن چه پروردگارم به من در آن تمكّن داده،) از كمك مالى شما ( بهتر است. مرا با) نيرويى انسانى‏)يارى كنيد تا ميان شما و آنها سدّى استوار قرار دهم‏.» یعنی در حل مشكلات اجتماعى، هم يارى مردمى كه صاحبان درد هستند، لازم است‏، هم هدایت رهبران لايق، که به كمك علم، هنر، سوز و تعاون، از ساده‏ترين افراد و ابزار، بهترين كارها را توليد مى‏كنند، بنابراين اگر مدير لايق باشد، كارگران ساده مهم‏ترين پروژه‏ها را انجام می دهند( قرائتی، 1388، ج5، ص 226) و به جای مصرف کالاهای وارداتی خود دست به کار شده، از امکانات موجود استفاده می کنند، و بهترین کالاهای مورد نیاز را متناسب با عرف و فرهنگ خود تولید خواهند کرد. بنابراین پشتیبانی و حمایت از کسانی که باعث آبادانی جامعه ی اسلامی بوده و هستند، وظیفه ی کارگزاران، و حاکمان اسلامی به شمار می آید. از این رو امام علی( عليه السلام ) در نامه ای از مالک می خواهد که مالیات کمتری از تولید کنندگان جامعه مثل کشاورزان، صنعت گران،..... دریافت نماید. اصول مطرح شده در این نامه ی بی نظیر، باید الگوی رفتار اقتصادی مسوولین جوامع اسلامی، در اصلاح الگوی مصرف قرار گیرد.

حضرت در بخشی از این نامه به تخفیف در مالیات تولیدکنندگان، و منشا آبادانی بودن آنان اشاره کرده، و  مى فرمايند: « وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا يُصْلِحُ أهْلَهُ، فَإِنَّ فِي صَلاَحِهِ وَ صَلاَحِهِمْ صَلاَحا لِمَنْ سِوَاهُمْ وَ لاَ صَلاَحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلا بِهِمْ، لِأنَ النَّاسَ كُلَّهُمْ عِيَالٌ عَلَى الْخَرَاجِ وَ أهْلِهِ .وَلْيَكُنْ نَظَرُكَ فِي عِمَارَةِ الْأرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فِي اسْتِجْلاَبِ الْخَرَاجِ، لِأنَّ ذَلِكَ لاَ يُدْرَكُ إِلا بِالْعِمَارَةِ وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَيْرِ عِمَارَةٍ أخْرَبَ الْبِلاَدَ، وَ أهْلَكَ الْعِبَادَ وَ لَمْ يَسْتَقِمْ أمْرُهُ إِلا قَلِيلاً، فَإِنْ شَكَوْا ثِقَلاً أوْ عِلَّةً أوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أوْ بَالَّةٍ أوْ إِحَالَةَ أرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ آوْ أجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو آنْ يَصْلُحَ بِهِ أمْرُهُمْ وَ لاَ يَثْقُلَنَّ عَلَيْكَ شَيْءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَؤُونَةَ عَنْهُمْ، فَإِنَّهُ ذُخْرٌ يَعُودُونَ بِهِ عَلَيْكَ فِي عِمَارَةِ بِلاَدِكَ وَ تَزْيِينِ وِلاَيَتِكَ،در خصوص ماليات چنان كن كه حال خراج دهندگان بهبود يابد زيرا با بهبودى خراج و خراج دهندگان وضع ديگران نيز اصلاح مى شود و كار ديگران جز با بهبود آن سامان نمى پذيرد. زيرا همه ی مردم روزى خوار خراج و خراج گزارنند و بايد نظر تو بيشتر در آبادانى زمين باشد تا گرفتن خراج، چون خراج بدون آبادانى ميسر نمى شود و آنكه بدون آبادانى خراج بخواهد بلاد را ويران مى كند، و بندگان را هلاك مى سازد و دولتش چند روزى بيش دوام نمى يابد، و اگر مردم از سنگينى ماليات يا آفت زدگى يا كم آبى شكايت كردند به آنان به اندازه اى كه وضع زندگيشان بهبود يابد تخفيف بده، مبادا اين تخفيف بر تو گران و سنگين تمام شود زيرا اين اندوخته اى است كه با آبادانى و زيبا سازى شهرها به تو باز مى گردانند. »( شریف رضی، 1414 ق، نامه 53).

3- نقش مقاومت مردم در اصلاح الگوی مصرف

اصلی ترین اقدامات مقاومتی را که مردم با انجام دادن آن ها به اصلاح الگوی مصرف دست می یابند، می- توان در امور ذیل خلاصه کرد:

3-1- تلاش در جهت تقویت باورهای اعتقادی

یکی از شیوه هایی که به پایبندی انسان برای مقابله در برابر مفاسد اقتصادی، اخلاقی و اجتماعی کمک می کند، تقویت ایمان و باورهای دینی است. از جمله ی این آموزه ها ی دینی باور مبدا و معاد است، که تقویت آن ها می تواند نقش به سزایی در اصلاح الگوی مصرف مردم داشته باشد.

این باورها همچون ناظر درونی عمل کرده، اجرای دستورات الهی را تضمین می کند. با توجه به آیات مربوط به اسراف که با نهی و نکوهش اسراف و تبذیر، سقوط معنوی و عذاب اخروی اسراف کاران را خاطرنشان می سازد، همچنین باورداشتن نظارت الهی از یک سو و سوال از نعمت ها در قیامت از سوی دیگر، در پیش گیری از زیاده روی در مصرف و اتلاف امکانات مادی تاثیر بسیاری دارد( ایروانی، 1388،ص80).افزون بر آن ریشه ی بسیاری از مشکلات اقتصادی، در دوری از تعالیم الاهی و تضعیف ایمان است، همان گونه که در آیه ای به این امر چنین اشاره شده:«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً... (طه/ 124)؛ و هر كس از ياد من دل بگرداند، در حقيقت، زندگىِ تنگ [و سختى‏] خواهد داشت...» پس انسان برای نجات از مشقت ها و گشایش در کارهایش، در دنیا و آخرت راهی جز تمسک به دامن پروردگار بی همتا، و عمل به دستورات بی نقص او ندارد.

3 -2- مقاومت در برابر تغییر الگوی مصرف اسلامی

 افزون بر باور مبدا و معاد، که از آموزه های اساسی تعالیم الاهی است، ارزش های اخلاقی دیگری همچون؛ زهد، قناعت، میانه روی، ساده زیستی، ترجیح آخرت بر دنیا،  مبارزه جدی با هواپرستی، جلوگیری از اسراف و تبذیر و مانند آن مورد سفارش و تاکید دین اسلام است. پایبندی و اجرای این ارزش ها، جامعه ی اسلامی را در برابر هر گونه آسیب  اقتصادی داخلی و خارجی مصون داشته، الگوی مصرف صحیحی را ارائه می کند. این الگوها از سوی بیگانگان، و گاهی خودی ها، آگاهانه یا نا آگاهانه مورد حمله قرار می گیرند، تا ارزش ها جلوه ی خود را از دست داده، تبدیل به الگوهای قدیمی و تاریخ گذشته شوند، و جای خود را به  اسراف، دنیاطلبی، تکاثر، تفاخر، لذت‌طلبی و ظاهرگرایی دهند. از این رو حفظ ارزش های اصیل اسلامی نیاز به تلاش و مقاومت مردم در برابر الگوهای نادرست غربی دارد.

پس مردم ابتدا باید از چشم دوختن به الگوهای غربی که ترویج مصرف گرایی می کنند، صرف نظر کنند، و در ادامه، هویت اسلامی- ایرانی خود را باز یافته، تقویت نمایند، همان گونه که در قرآن کریم چنین بیان شده: «لَنْ يجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا ( نسا/141)؛ خدای تعالی هر گونه سلطه ی کفار بر مؤمنین را مردود می­شمارد.» همچنین امام باقر (علیه السلام) می فرماید: «أوحَی اللهُ الی النَبیِ مِن الانبیاءِ أن قُل لِقُومِکَ: لایَلبِسُوا لِباسَ اعدائِی و لا یَطمَعُوا طَعامَ اعدائِی وَ لایَشاکُلُوا بِما شِکِلِ اعدائِی فَیَکُونُوا اعدائِی کَما هُم اعدائِی ( طوسی، 1365، ص172)؛ خدا به پیامبری از پیامبرانش وحی فرمود که به قومت بگو لباس دشمنان مرا نپوشند و غذای آنان را نخورند، به شکل آنان ظاهر نشوند؛ چون در این صورت، بسان آنان، دشمن من خواهند بود.»

حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز با اشاره به این نکته می فرمایند :«لا یَشبَه الذی حَتی یَشبَه الخُلقُ بِالخُلقِ وَ مَن شَبَه بِقُومٍ فَهُوَ مِنهُم( متقی هندی، 1413ه ق ،ص287) ؛ شیبه نمی شود به کسی، جز آن که خلق و خوها به هم نزدیک می گردد، و هر کس خود را شبیه گروهی سازد، از آنان به شمار می رود.»  این دستورات الاهی و معصومین، برای تذکر این امر است که؛ پوشیدن لباس، یا تقلید رفتار و زبان آنان به تدریج موجب نفوذ عقاید و افکار ایشان شده، و در نتیجه دشمنی خدا را به دنبال خواهد آورد.

3- 3- تلاش در جهت قناعت ورزی

برای این که الگوی مصرف اصلاح شود، مردم باید در مقابل تجمل گرایی و چشم و هم چشمی مقاومت نموده، قناعت را سرلوحه ی زندگی خود قرار دهند. مردم چون بي نيازي را در داشتن ثروت مي دانند از این رو در جمع آوري ثروت و ماديات از هيچ تلاش و كوششي فرو گذار نمي كنند، غافل از آن كه هر چه انسان بيشتر از مادیات بهره مند باشد به خاطر حفظ و اداره  ی آن ها دايره ی احتياجاتش گسترده تر خواهد شد، بنابراین تنها چيزي كه موجب بي نيازي انسان مي گردد رضايت نسبت به اموري است كه براي انسان فراهم شده و در حد نیاز، احتياجات ضروري اش را برطرف مي سازد. امام علي(علیه السلام) در اين باره مي فرمايند:«القناعه مال لا ينفد ( شریف رضی، 1414 ق، حکمت 57)قناعت ثروتي پايان ناپذير است.»

در باره ی چشم ندوختن به اموال دیگران در قرآن کریم آمده است: « لا تَمُدَّنَ‏ عَيْنَيْكَ إِلى‏ ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ... ؛ و به آن چه ما دسته‏هايى از آنان [كافران‏] را بدان برخوردار ساخته‏ايم چشم مدوز، و بر ايشان اندوه مخور... » هم چنين حضرت علي(علیه السلام) مي فرمايند:« الْغِنَي الْأَكْبَرُ الْيَأْسُ عَمَّا فِي أَيْدِي النَّاس ( شریف رضی، 1414 ق، حکمت 342)برترين بي نيازي و دارايي، نااميدي است از آن چه در دست مردم است.» پس قناعت همان حالت نفسانی است كه باعث اكتفا كردن آدمي به قدر حاجت و ضرورت می شود( نراقی، 1378، ص282). کسی که در او صفت قناعت باشد، دنیا و زینت های آن در چشمش کوچک می گردد، و از این رو در مقام مالکیت و مصرف، به حداقل اکتفا نموده، و از طمع به اموال بیشتر چشم پوشی می کند؛ چنین شخصی هرگز دچار اسراف و تبذیردر کسب مال، یا مصرف آن نمی شود.

3- 4- برنامه ریزی معیشتی

مردم باید در زندگی روزمره و شخصی خود برای همه ی کارها برنامه ریزی دقیقی داشته باشند تا هر کاری به وقت خود و به جای خود انجام شده، دچار اتلاف وقت نشوند. مصرف هم یکی از این موارد ی است، که نیاز به برنامه ریزی قوی و دقیق دارد تا مصرف بی جا و بی رویه صورت نگیرد. به این صورت که هر کس بادقت تمام متناسب با درآمد خود میزان هزینه را باید پیش بینی کرده، مقدار زیادی آن را برای انفاق کنار بگذارد، و در برابر کمبود آن از هزینه های اضافی کم کند.

رهنمود اسلام برای اصلاح الگوی مصرف، مصرف نکردن نیست، بلکه برنامه ریزی برای هزینه کردن و ایجاد تعادل میان دخل و خرج زندگی است. از همین رو قرآن کریم می فرماید: «كُلُواْ وَ اشرْبُواْ وَ لَا تُسرفُواْ... ( اعراف/31)؛ بخوريد و بياشاميد و [لى‏] زياده‏روى مكنيد...»  به این معنا که مردم طوری باید برنامه ی زندگی خود را تنظیم کنند که دچار اسراف نشوند. هم چنان که در آیه ی دیگری می فرماید: «لِيُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِّن سَعَتِهِ  وَ مَن قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنفِقْ مِمَّا ءَاتَاهُ الله‏ ( طلاق/7)؛ بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند، و هر که روزی اش بر او تنگ شده باشد،  باید از آن چه خدا به او داده است، خرج کند.» یعنی از آن جایی که درآمد همه ی مردم، یکسان نیست، هر کس باید متناسب با درآمد خود، برای هزینه های زندگی خویش برنامه ریزی کند؛ به این معنا که برای رسیدن به توازن و تعادل میان دخل و خرج زندگی باید برنامه ی خاص خود را داشته باشد ( محمدی ری شهری، 1390، ص21 ).

3- 5- کوشش برای تولید

یکی از تلاش های مردم برای اصلاح الگوی مصرف، پرداختن به تولید به جای مصرف بیش از حد است. جبهه ی تولید و خوکفایی و ابتکار در زمینه ی کشاورزی، لوازم خانگی، لباس، و هر آن چه استعداد، یا توانایی آن را دارند، از مهم ترین سنگرهایی است، که مردم باید درآن ایستادگی و مقاومت کنند. این مقاومت  باعث می شود، در درجه ی اول؛ دولت محتاج وارد کردن کالا و محصولات کشاورزی و سایر اقلام مورد نیاز، از خارج نباشد، و دوم این که؛ مردم موفق به تهیه ی کالاهای مورد نیاز خود با قیمت کمتر، خواهند شد، و سوم؛ از آن جایی که شاهد تلاش فراوان خود و هم وطنان دیگر برای دستیابی به این محصول بوده اند، در مصرف و حفظ و نگه داری آن نهایت تلاش خود را خواهند نمود.

پس هرچه تلاش مردم در جهت تولید و سازندگی بیشتر باشد، به همان نسبت سهم آنان از رفاه و آسایش بیشتر خواهد شد. همان طور که در قرآن کریم آمده:« وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى‏ ( نجم/39)؛ و اين كه براى انسان جز حاصل تلاش او نيست‏.» یکی از سفارشات و دغدغه های مهم مقام معظم رهبری(مدظله) نیزهمین است که مردمبرای تولید تلاش کنند تا چرخ اقتصادی کشور به راحتی حرکت کند. ایشان در سخنانی چنین فرمودند: «افراد اگر انفاق هم نمی کنند، پولی که صرف تجملات خود می کنند، در تولید برای خودشان به کار بیندازند یا در کارخانجات سهیم شوند و تولید کنند باز برای کشور مفید است.»( بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران امام رضا(ع): 1/1/88). البته باید سعی شود، نسبت تولید به مصرف در جامعه افزایش یابد، که در این صورت، افزون بر تأمین نیازهای داخلی، امکان صادرات نیزفراهم خواهد شد، و با ارز آوری فراوان و بالا رفتن سطح رفاه جامعه، موجب پیشرفت و سربلندی هر چه بیشتر کشور خواهد شد.

نتیجه

از بررسی آیات قرآن کریم درباره نقش مقاومت در اصلاح الگوی مصرف امور زیر به دست آمد:

نقش مقاومت مسوولین در اصلاح الگوی مصرف عبار ت است از: اصلاح الگوی مصرف در زندگی خود مسوولین تا در زندگی مردم نیز جاری و ساری گردد. استفاده شخصی نکردن از اموال عمومی، که امانت الاهی در دست آنان است. توزیع عادلانه ی امکانات، تا کسی در جامعه دچار فقر نباشد. دوری از اسراف و تجمل گرایی، تا ساده زیستی روش زندگی آنان باشد. ایجاد روحیه ی مقاومت در مردم، تا سرمایه های ملی حفظ شود. تلاش در جهت جایگزینی فرهنگ تولید به جای مصرف، تا کشوری خودکفا و مستقل ایجاد شود.

نقش مقاومت مردم در اصلاح الگوی مصرف عبارت است از: تلاش در جهت تقویت باورهای اعتقادی به مبدا و معاد، تا تضمین اجرای دستورات الاهی باشد. مقاومت در برابر تغییر الگوی مصرف اسلامی، تا ارزش های اسلامی حفظ شوند. تلاش در جهت قناعت ورزی، برای رسیدن به حس بی نیازی. برنامه ریزی معیشتی، با هدف ایجاد تعادل بین خرج ودخل. کوشش برای تولید، به منظور دسترسی به رفاه و آسایش همیشگی.

منابع

قرآن ( ترجمه: محمد مهدی فولادوند)

1. ابن بابويه، محمد بن على، الخصال‏، ‏چاپ اول، قم، جامعه مدرسين، ‏1362‏.

2. ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، چاپ اول، نجف، مطبعه الحیدریه، 1376

3. اخوی، احمد، اقتصاد کلان، چاپ پنجم، تهران، بازرگانی،1380.

4. انوری، حسن،  فرهنگ بزرگ سخن، چاپ اول، تهران، سخن ،1381.

5. ایروانی، جواد،الگوی مصرف در آموزه های اسلامی، چاپ چهارم، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ،1388.

6. حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف،چاپ اول، تهران، آرایه،1379.

7. زارعی، فاطمه، مصرف و اعتدال در فرهنگ اسلامی، چاپ اول، تهران، پیام رسان ،1388.

8. ژان، مارسل، اصول علم اقتصاد، ترجمه: هوشنگ نهاوندی، چاپ اول، تهران، موسسه عالی حسابداری،1351.

9. شريف الرضي، محمد بن حسين‏، نهج البلاغه ( للصبحي صالح)، ‏چاپ اول، قم، هجرت ‏، 1414 ق.

10. طباطبايى، محمدحسين، الميزان في تفسير القرآن‏، چاپ دوم‏، بيروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات ،‏1390 ق‏.

11. طوسی، ابن ابی جعفر محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ اول، تهران، دارالکتب الاسلامیه،1365.

12. عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، چاپ اول، تهران، امیرکبیر،1362.

13. قرائتى، محسن‏، تفسير نور،چاپ اول، تهران‏، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن‏، 1388 .

14. متقی هندی، حسام الدین، کنزالعمال، چاپ اول، بیروت، موسسه الرساله،1413ق.

15. محمدی ری شهری، محمد، الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، چاپ سوم، قم، دارالحدیث،1390.

16. معین، محمد،فرهنگ معین،چاپ اول، تهران، نامن، 1384.

17. مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، چاپ دهم، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1371

18. موسوی خمینی، روح الله، صحیفه نور، چاپ اول، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره)، بی تا.

19. نراقى، احمد بن محمدمهدى، معراج السعادة، چاپ ششم، ‏، قم، موسسه انتشارات هجرت، 1378.

20. واعظی، حسن، ایران و آمریکا، چاپ اول، تهران، سروش ،1379.