1 - مقدمه

قرآن، کتابی آسمانی و کتاب مقاومت در معنای عام آن است.کتابی که به هدف ایجاد توازن و تعادل و برپایی عدالت و ایجاد امنیت در جامعه ی بشری نازل شده است تا هیچ فتنه اي در عالم نباشد و تمام دین برای خدا باشد هر مکتب مدعی سعادت باید مدلی از زندگی را ارائه و بستر فعلیت بخشی استعدادها را فراهم آورد تا بتواند در برابر موانع و فشارهای درونی و بیرونی مقاومت کند اسلام مدعی جامعیت، جهان شمولی و سعادت بخشی است و به همه نیازها توجه نموده است سطحی‌نگری در فهم برخی مفاهیم و آیات اجتماعی قرآن برداشت نارسایی از جایگاه و نقش اسلام به جامعه بشری القا کرده است که مفهوم مقاومت نیز بدان دچار شده است در تبیین و تفسیر آیات مقاومت به جای تکیه بر مبانی بیشتر بر روش مقاومت تکیه شده است و غالباً ناظر بر ادبیات مقاومت و ایستادگی در مقابل مهاجم شکل گرفته است اما به نظر می‌رسد مفهوم مقاومت در قرآن دامنه گسترده تری دارد به طوری که اگر در دستگاه معناشناسی واژگان کلیدی قرآن درست تحلیل شوند معنا و پیام جدیدی را مخابره می‌کند( شاملی و دیگران ،1390،ص88) سومین و مهم ترین گام برای رسیدن به پایداری در قرآن، استقامت داشتن است. پس کسی که استقامت دارد، از صبر و حلم و ثبات قدم نیز بهره مند شده است. خداوند در قرآن می‌فرماید: «فَاستَقِم کَمَا اُمِرتَ وَ مَن تابَ مَعَکَ وَ لا تَطغَوا اِنَّهُ بِمَا تَعمَلُونَ بَصیرُ»(هود: 112) مراد از استقامت، همان ادای مأموریّت و رساندن آن و جلوگیری از منهیّات الهی است چنان که در قرآن، مأمور بدان شده بود.(طبرسی، 1372،ج 5،ص304)

2 – طرح مساله

قرآن کریم همچنین، مقاومت را واجب شرعی و ضروری بشر میداند که نبود آن در زمین منجربه فساد خواهد شد و خداوند متعال، یکتاپرستان پایدار بر توحید را بشارت به بهشتی میدهد که در روز واپسین استقامت ورزان در مسیر حق از نعمتهای آن بهره مند خواهند شد« إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ، به یقین کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداوند یگانه است!» سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند که: «نترسید و غمگین مباشید، و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است!»(فصلت/30)

مقاومت، سیاست و سلوکی ممتد است و نه حادثه یا لحظه، بلکه کاری تمدنی و فراگیر و مستمر و متکامل و مستقل در رویارویی با مبارزه طلبی ها، دشمنی ها و تجاوزگری ها یا هر چیز دیگری است که برهم زننده تعادل و توازن باشد. بر این اساس « مقاومت، بر کلیه عکس العمل هایی اطلاق میگردد که ممکن است به شکل تدابیر اجرایی و بازدارنده باشد و گروه یا سازمان یا فردی در رویارویی با تهدیدها و خطرها و تجاوزهای خارجی یا داخلی با آن روبرو می‌شود(مطلق شقور،2009،صص20 – 21)

بنابراین با توجه به اهمیت مقاومت از منظر قرآن کریم و تاثیر چشمگیر آن بر ابعاد زندگی بشر و اینکه یک خلا بزرگ در وجود یک طرح جامع برای الگوی مقاومت وجود دارد که تمام ابعاد موثر بر مقاومت را در بر بگیرد محقق در پژوهش حاضر دنبال پاسخ به این سوال است که الگوی مقاومت اسلامی از منظر قرآن کدام است؟

3 - پیشینه تحقیق

تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد تحقیقات علمی قابل توجهی پیرامون طراحی الگوی مقاومت اسلامی در داخل ایران انجام نشده است  و محققین هر یک ابعاد خاصی را به شرح زیر مورد بررسی قرار داده است.

-مخبر دزفولی، محمدرضا و همکاران (1394)، در مقاله واکاوی تهدیدات فرهنگی ماهوارهای و تدوین راهبردهای مقابله می‌نویسند: جمهوری اسلامی ایران شکل جدیدی از حکومت را پیش روی جهانیان قرارداد. این نظام بر مدار دین و حول محور ولایت و امامت، با طرح مردم سالاری دینی، نظام های مبتنی بر دموکراسی غربی و در رأس آن آمریکا و راهبردهای جهانی به ویژه منطقه ای این ابرقدرت را به چالش کشید. پر واضح است که دو مکتب فکری با شاکله متفاوت در مقابل هم قرار دارند و هریک بر اساس ساختار روحی و فکری خود عمل می‌کند.

پوستینچی، زهره (1391)، در مقاله انقلاب اسلامی ایران و برسازی هنجارسیاسی مقاومت در روابط بین الملل،با اشاره به اینکه یکی از موضوعات اصلی اسلام سیاسی تأثیرگذاری بر فرهنگ سیاسی، ساختار سیاسی و سیاست بین الملل است. می‌نویسد: انقلاب اسلامی ایران و فرآیند دفاع مقدس، جلوه هایی از مقاومت را در برابر سایر مؤلفه های تأثیرگذار در رهیافت های سیاست بین الملل به وجود آوردند. مقاومت به عنوان هنجار و متغیر جدیدی از کنش در سیاست بین الملل ظهور کرد. این متغیر تحت تأثیر موضوعاتی از جمله هنجارهای مربوط به انقلاب اسلامی ایران بوده است.

جعفری، علی اکبر و قربی، سید محمد جواد (1392) در مقاله راهبردهای مقابله با سلطه فرهنگی نظام استکبار در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) می‌نویسد: استکبار جهانی و جریان تاریخی امپریالیسم همواره مترصد برتری یابی نسبت به سایر کشور های جهان بوده اند و به نوعی خود را داعیه دار جهان می‌دانند و از هر شیوه ای برای تسلط بر سایر کشور ها بهره می‌گیرند و با پیشرفت تکنولوژی و ارتباطات به سوی سلطه فرهنگی روی آورده اند. امام خمینی (ره) به عنوان پرچمدار مبارزه با استکبار و سلطه گران فرهنگی، ضمن روشن سازی ماهیت های فرهنگی سلطه گران برای ملت های اسلامی به روشن سازی راهبرد های سلطه گران می‌پردازد.

 میرقادری، سید فضل الله و کیانی، حسین (1391) در مقاله بن مایه های ادبیات مقاومت در قرآن، فصلنامه ادبیات دینی، شماره اول می‌نویسد: مقاومت از اصول اولیه زندگی بشری است که انسان بدون بهره مندی از آن هرگز قادر به زندگی نخواهد بود. قرآن آن را واجب شرعی و ضرورت بشری می‌داند که فقدان آن، موجب فساد در زمین خواهد شد. از دیدگاه قرآن، مقاومت برای بقای هر پدیده، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است؛ هدف اساسی مقاومت، ایجاد تعادل و توازن، در هر پدیده است.

ترابی، قاسم و رضایی، علیرضا (1390) در مقاله فرهنگ راهبردی جمهوری اسلامی ایران، زمینه های ایجابی، شاخص های اساسی، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال چهاردهم، شماره چهارم، با اشاره به مهم ترین عوامل شکل دهنده و تأثیرگذار بر فرهنگ راهبردی جمهوری اسلامی ایران شامل مواردی چون اسلام شیعی، عوامل اقتصادی، حافظه تاریخی، موقعیت جغرافیایی، تجربه جنگ 8 ساله و درک واقعیات بین المللی می‌باشند و ضمن اینکه بدبینی به بیگانه، پایداری و مقاومت، بی اعتمادی راهبردی، ابهام راهبردی، عمل گرایی، خوداتکایی و بازدارندگی، مهم ترین محورها و شاخص های فرهنگ راهبردی جمهوری اسلامی ایران هستند، به ارزیابی و شناخت زمینه های ایجابی، سازنده و هم چنین، اصول و شاخص های فرهنگ راهبردی جمهوری اسلامی ایران می‌پردازد.

4 - مبانی نظری

4 – 1 - مقاومت

مقاومت کردن در فرهنگ دهخدا به معنی پایداری کردن ایستادگی کردن. در ایستادن. پای داشتن. ثبات ورزیدن. پافشاری کردن است. مقاومت به معنای پی گیری، پافشاری و مطالبه یک حق توسط مردمانی است که از نظر قدرت سیاسی در اقلیت قرار دارند. به بیان دیگر، در شرایطی که حقوق گروه هایی از یک جامعه یا کشوری از کشورهای جهان، به دلیل تطابق نداشن با منافع جریان اجتماعی و سیاسی حاکم، پایمال شود و حاکمان به پشتوانه ی قدرت سیاسی، نظامی، رسانه ای و اقتصادی خود، درصدد تضییع آن برآیند؛ به تلاش هایی که از سوی حق طلبان ً برای بازیابی حقوق از دست رفته خود صورت می‌گیرد، اصطلاحا مقاومت یا پایداری گفته می‌شود(خلیلی،1391،ص28)

4 – 2 - مقاومت و استقامت

استقامت از واژه «قَوَم» گرفته شده است که به معنای استمرار و پایداری (زمخشری، 1992،ص 538) و قرار داشتن در راه راست، بی هیچ انحراف و کژی به سمت وسویی و نیز راستی، راست شدن و راست ایستادن است. (دهخدا، 1385،ج6 ،ص 141) نکته قابل تأمل آنکه استقامت دربرگیرنده مفاهیمی همچون اعتدال، (زبیدی، 1414ق،،ج2 ،ص768) ثبات و مداومت (ابن اثیر، 1414ق،،ص 17) و استمرار (ابی هلال عسکری، 1412ق،ص51) نیز می‌باشد. واژه استقامت به صورت مصدری در قرآن نیامده و به صورت های فعلی و اسم فاعل 47 بار به کار رفته است. آنجا که آیات نورانی قرآن کریم از استقامت سخن می‌گوید، آن را ناظر به راه مستقیمی می‌داند که از آن به «اسلام» یاد می‌کند. لذا هر فعل و عملی که در آن پایداری صورت گیرد، اما خارج از دایره اسلام باشد، نمی تواند مصداق استقامت مطلوب باشد. پس می‌توان گفت: استقامت در مفهوم قرآنی آن، اصطلاحی برای پایداری در دین و مسیر حق در برابر کژی ها است. (ابن عاشور، 1997،ج11،ص282)

واژه «استقامه» در کتاب شریف نهج البلاغه در مجموع 20 بار استعمال شده است. (1) استقامت در نهج البلاغه نیز به همان مفهوم قرآنی خود به کار رفته است و بر معنای پایداری، ایستادگی، استواری، راست و مستقیم گردانیدن و ثبات بر صراط مستقیم الهی تأکید دارد. راغب اصفهانی در معنای استقامت می‌گوید: «استقامت درباره راهی گفته می‌شود که بر روی خط هموار می‌باشد و راه حق به آن تشبیه شده است و استقامت انسان، یعنی متعهد بودن او در راه مستقیم.» (راغب اصفهانی،1383: ذیل ماده قوم) مرحوم علامه طباطبایی مفهوم استقامت را این گونه بیان می‌کند: «مراد از استقامت آدمی در یک کار این است که از نفس خود بخواهد که درباره آن امر قیام نماید و آن را اصلاح کند، به طوری که دیگر فساد و نقص به آن راه نیابد و به حدّ کمال و تمامیت خود برسد.» (طباطبایی، 1417،ج 11 ،ص47)

4 – 3 - مفهوم مقاومت در قرآن

آیاتی که در قرآن کریم بر مقاومت و استقامت دلالت دارند به چند دسته تقسیم می‌شوند که هر دسته آن ناظر به مسائل مربوط به خود می‌باشند:

آیاتی که در آنها فرمان و امر به مقاومت آمده است «فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا،پس تو چنان که مأموری استقامت و پایداری کن و کسی که با همراهی تو به خدا رجوع کند نیز پایدار باشد، و (هیچ از حدود الهی) تجاوز نکنید» (هود/112)، «فَادْعُ  وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ  وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ،دعوت کن و چنانکه مأموری پایداری کن و پیرو هوای نفس مردم مباش» (شوری/15)، «فَاسْتَقِيمَا وَلَا تَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ، هر دو استوار و پا برجا باشید و از راه مردم جاهل پیروی مکنید.» (یونس/ 89)، «أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا، خداى شما خدايى يگانه است پس مستقيما به سوى او بشتابيد» (فصلت/6)

آیاتی که در آنها از آثار مقاومت سخن گفته است مانند: «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ، آنان که گفتند: آفریننده ما خداست و بر این سخن پایدار و ثابت ماندند بر آنها هیچ ترس و بیمی و حزن و اندوهی (در دنیا و عقبی) نخواهد بود.» (احقاف/13)، «وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا، و اگر بر طریقه (اسلام و ایمان) پایدار بودند آب (علم و رحمت و رزق) فراوان نصیبشان البته می‌گردانیدیم.» (جن/16)

مخاطب یک آیه از چهار آیه که فرمان مقاومت و استقامت داده همه انسان‌ها هستند و این آیه با بیان وحدانیت خدای سبحان خواهان مقاومت و استقامت بندگان در مسیر حرکت به سوی خداست (فصلت/6) اما سه آیه دیگر مشخصا بعضی از پیامبران را مخاطب قرار داده است. در دو آیه(شوری/15 و هود/112) از پیامبر اسلام خواسته شد همان‌گونه که به او فرمان داده شد مقاومت و استقامت ورزددر تفسیر مجمع البیان در ذیل این آیه(هود/112) به دلالت ایجابی و سلبی مقاومت اشاره و آمده است: مقاومت و استقامت همان ادای رسالتی است که پیامبر بدان مامور شده بود و منظور از« وَلَا تَطْغَوْا» این است که با کم و زیاد کردن آن از حد مقاومت و استقامت که همان اسلام است از خارج نشوید (طبرسی ،1372،ج 5،ص304)

4 – 4 - موضوع و هدف مقاومت در قرآن

برخی حقیقت اسلام را همان عدالت و توحید می‌دانند زمخشری در ذیل آیات: « شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ  لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ، خدا به یکتایی خود گواهی دهد که جز ذات اقدس او که نگهبان عدل و درستی است خدایی نیست، و فرشتگان و دانشمندان نیز به یکتایی او گواهی دهند؛ نیست خدایی جز او که (بر همه چیز) توانا و داناست. همانا دین (پسندیده) نزد خدا آیین اسلام است»( آل عمران /۱۸ و ۱۹)

 آورده است: « قد آذن ان الاسلام هو العدل و التوحید و هو الدین عندالله و ما عداه فلیس عنده فی شی من الدین ..... ان دین الاسلام و هو العدل و التوحید»(زمخشری،1407،ج1،ص345) یعنی خداوند اجازه داده است و می‌توان به جای اسلام توحید و عدالت را قرار داد در این بیان چنین برداشت می‌شود که هر چه به توحید و عدالت نزدیک شویم به اسلام نزدیک شدیم از این رو می‌توان گفت امر به مقاومت امر به توحید و عدالت است که همان اسلام می‌باشد شاید بر همین اساس باشد که آیت الله خامنه ای می‌گوید : مقاومت و استقامت مد نظر قرآن ایستادگی بر مبنای هدف است نه روش که در آیه «فَادْعُ  وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ»(شوری/15) بر آن تاکید شده است علامه طباطبایی هدف از مقاومت را نمایان کردن استعدادها، ویژگی ها و آثار گوناگون به حذف شخصیت ذاتی و دستورات دین در زمینه های مختلف می‌داند و می‌نویسد:

 استقامت به معنای طلب قیام استدعای ظهور همه آثار و منافع است معنای استقامت در هر آیه با توجه به زمینه ای که استقامت در آن مطرح شده متفاوت است مانند قیام به حق توحید در عبودیت در آیه (فصلت/6) و ثبات بر ربوبیت حق در همه شئون زندگی و محافظت بر توحید در همه امور باطنی و ظاهری( فصلت /30) و قیام به وظایف دینی آیه (روم/30) ظهور دارد (طباطبایی،1417ق،ج10 ،صص 47 – 48) طاهر این آیات به روشنی خواهان مقاومت بر مدار اوامر و نواهی خداوند است و تفسیر فی ظلال القرآن در ذیل همین آیه می‌نویسد:

4 – 5 - مصداق های مقاومت و استقامت در قرآن

سرگذشت ابراهیم(ع) و پرتاب او به آتش و تبدیل شدن آن به گلستان و هجرت او به سرزمین دیگر برای حفظ ایمان خود از گزند کافران و قربانی کردن فرزند خود و استقامت و پایداری او و فرزندش در این امر: «فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعیَ قالَ یا بُنَیَّ اِنَّی أرَی فِی المَنامِ انِّی اذبَحُکَ فَانظُر مَاذا تَرَی قالَ یَا اَبَتِ افعَل مَا تُؤمَرُ سَتَجِدُنِی اِن شَاءَ اللهُ مِنَ الصَّابِرینَ. هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: «پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم، نظر تو چیست؟» گفت «پدرم! هر چه دستور داری اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت»(صافات/102)

سرگذشت یعقوب(ع) و استقامت او در حزن و فراق فرزندش یوسف(ع): «وَ جَاءُوا وَ عَلَی قمیِصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ قالَ بَل سَوَّلَت لَکُم انفُسُکُم امراً فَصَبرٌ جَمیلٌ وَ اللهُ المُستَعانُ عَلَی ما تَصِفُونَ، و پیراهن او را با خونی دروغین (آغشته ساخته، نزد پدر) آوردند؛ گفت: هوسهای نفسانی شما این کار را برایتان آراسته! من صبر جمیل (و شکیبائی خالی از ناسپاسی) خواهم داشت؛ و در برابر آنچه می‌گویید، از خداوند یاری می‌طلبم! »(یوسف: 18)؛ «قالَ بَل سَوَّلت لَکُم انفُسُکُم امراً فَصَبرٌ جَمیلٌ عَسَی اللهُ أن یَأتیَنی بِهِم جَمیعاً انَّهُ هُوَ العَلیمُ الحَکیمُ، (یعقوب) گفت: «(هوای) نفس شما، مسأله را چنین در نظرتان آراسته است! من صبر می‌کنم، صبری زیبا (و خالی از کفران)! امیدوارم خداوند همه آنها را به من بازگرداند؛ چرا که او دانا و حکیم است!»(یوسف: 83)؛ «قالوُا أئِنَّکَ لأنتَ یُوسُفُ قالَ أنّا یوسُفُ وَ هذا أخِی قَد مَنَّ اللهُ عَلَینا إنَّهُ مَن یَتَّقِ وَ یَصبِر فَإنَّ اللهَ لا یُضیعُ اجرَ المُحسنینَ.، آنان گفتند: آیا تو همان یوسف هستی؟ پاسخ داد که آری من همان یوسفم و این برادر من (بنیامین) است، خدا بر ما منّت نهاد (و ما را به دیدار هم پس از چهل سال رسانید) که البته هر کس تقوا و صبر پیشه کند خدا اجر نیکوکاران را ضایع نگذارد.»(یوسف/90)

سرگذشت ساحران و استقامت آنها، بعد از ایمان به موسی(ع) و تهدید و شکنجه از سوی فرعون:«قالُوا لَن نُؤثِرَکَ عَلَی مَا جاءَنَا مِنَ البَیِّناتِ وَ لَّذی فَطَرَنا فاقضِ ما أنتَ قاضٍ انَّمَا تَقضیِ هذهِ الحَیاهِ الدُّنیا، ساحران به فرعون پاسخ دادند که ما تو را هرگز بر این معجزات آشکار که به ما آمده و بر خدایی که ما را آفریده مقدم نخواهیم داشت، پس در حق ما هر چه توانی بکن که هر ظلمی کنی همین حیات دو روزه دنیاست.»(طه/72)

سرگذشت هجرت جوانمردان کهف به غار، به خاطر حفظ ایمان خود: «أم حَسِبتَ أنَّ اصحابَ الکَهفِ وَ الرَّقیمِ کانُوا مِن آیاتِنا عَجَباً تو پنداری که (قصه) اصحاب کهف و رقیم (در مقابل این همه آیات قدرت و عجایب حکمتهای ما) از آیات عجیب ماست؟!،»(کهف/9)؛ «إذ أوَی الفِتیهَ اِلَی الکَهفِ فَقَالُوا رَبَّنا آتِنا مِن لَدُنکَ رَحمَهً وَ هیِّئ لنا مِن أمرِنا رَشداً، زمانی را به خاطر بیاور که آن جوانان به غار پناه بردند، و گفتند: پروردگارا! ما را از سوی خودت رحمتی عطا کن، و راه نجاتی برای ما فراهم ساز! »(کهف: 10)؛ «فَضَرَبنا عَلی آذانِهم فی الکهفِ سِنینَ عدداً، پس ما (در آن غار از خواب) بر گوش و هوش آنها تا چند سالی پرده بیهوشی زدیم.»(کهف/11)؛ «ثُمَّ بَعَثناهُم لِنَعلَمَ ایُّ الحِزبَینِ أحصَی لِمَا لَبِثُوا أمداً، سپس آنان را برانگیختیم تا بدانیم (و این امر آشکار گردد که) کدام یک از آن دو گروه، مدّت خواب خود را بهتر حساب کرده‌اند.»(کهف/12)؛ «هَولاءِ قومُنا اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَهً لَولا یَأتُونَ عَلَیهِم بِسُلطانِ بَیِّنٍ فَمَن أظلَمُ مِمَّنِ افتَری عَلیَ اللهِ کَذِباً.، این قوم ما که خدایانی غیر خدای یگانه برگرفتند چرا هیچ دلیلی روشن بر خدایی آنها نمی‌آورند؟ پس چه کسی ستمکارتر از آن کس که افترا و دروغ بر خدا می‌بندد؟!»(کهف/15)؛ «وَ إذِ اعتَزَلتُمُوهُم وَ ما یَعبُدُونَ إلَّا اللهَ فَأووا اِلَی الکهفِ یَنشُر لَکُم ربُکُم مِن رحمَتِهِ وَ یُهَیِّی لَکُم مِن أمرِکُم مِرفَقاً. و (به آنها گفتیم:) هنگامی که از آنان و آنچه جز خدا می‌پرستند کناره‌گیری کردید، به غار پناه برید؛ که پروردگارتان (سایه) رحمتش را بر شما می‌گستراند؛ و در این امر، آرامشی برای شما فراهم می‌سازد!»(کهف/16)

استقامت سپاهیان طالوت در مقابل جالوت: «فَلَمَّا فَصَل طالوتُ بالجنودِ قالَ إنَّ اللهَ مُبتَلیکُم بِنهَرٍ فَمَ شرَبَ مِنهُ فَلَیسَ مِنِّی وَ مَن لَم یَطعَمهُ فَإنَّهُ مِنِّی إِلَّا مَنِ اغتَرَفَ غُرفَهً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنهُ اِلَّا قَلیلاً مِنهُم فَلَمَّا جاوَزُوهُ هُوَ وَالَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَهَ لَنا الیومَ بِجَالوتَ وَ جُنوده قال الَّذینَ یَظُنُّونَ انَّهُم مُلاقُوا اللهِ کَم مِن فِئَهٍ قلیلَهٍ غَلَبت فِئهً کَثیرهً بإذن الله و اللهُ مع الصَّابرینَ، و هنگامی که طالوت (به فرماندهی لشکر بنی‌اسرائیل منصوب شد، و) سپاهیان را با خود بیرون برد، به آنها گفت: «خداوند، شما را به وسیله یک نهر آب، آزمایش می‌کند؛ آنها (که به هنگام تشنگی،) از آن بنوشند، از من نیستند؛ و آنها که جز یک پیمانه با دست خود، بیشتر از آن نخورند، از من هستند» جز عده کمی، همگی از آن آب نوشیدند. سپس هنگامی که او، و افرادی که با او ایمان آورده بودند، (و از بوته آزمایش، سالم به‌در آمدند،) از آن نهر گذشتند، (از کمی نفرات خود، ناراحت شدند؛ و عده‌ای) گفتند: «امروز، ما توانایی مقابله با (*جالوت*) و سپاهیان او را نداریم.» اما آنها که می‌دانستند خدا را ملاقات خواهند کرد (و به روز رستاخیز، ایمان داشتند) گفتند: «چه بسیار گروه‌های کوچکی که به فرمان خدا، بر گروه‌های عظیمی پیروز شدند!» و خداوند، با صابران و استقامت‌کنندگان) است.»(بقره/249)

5 - سوالات پژوهش

جدول 1: سوال های پژوهش و روش شناسی آنها

6 - روش پژوهش

هدف کلی پژوهش حاضر تببین و طراحی الگوی مناسب مقاومت اسلامی از دیدگاه خبرگان است.پژوهش حاضر در چارچوب رویکرد کیفی و با بکار گیری روش داده بنیاد^[4] صورت گرفته است. در دل این روش از رهیافت سیستماتیک (رویکرد استراوسی) برای دستیابی به الگوی پارادایمی استفاده شده.پژوهش حاضر کاربردی است.از طرفی چون این پژوهش مناسب بودن الگوی طراحی شده و پیشنهاداتی را بررسی می‌کند و به توسعه نظریه ها و الگوهای پیشین مقاومت اسلامی کمک می‌نماید و باعث گسترش و توسعه مقاومت اسلامی می‌گردد، می‌توان آن را در زمره تحقیقات توسعه ای نیز به شمار آورد. این پژوهش از نظر هدف کاربردی، از نظر داده­ها کیفی و از نظر روش اجرای پژوهش از نوع داده بنیاد است.

شکل 1 : روند انجام پژوهش در یک نگاه

7- جامعه و نمونه پژوهش

جامعه آماری شامل صاحب نظران و خبرگان حوزوی، دانشگاهی (حوزه مقاومت) بودند که به روش هدفمند گلوله برفی از آنها نمونه گیری شده است که در زیر به تفصیل شرح داده شده است.

برای تدوین مدل نظریه داده بنیاد: روش نمونه­گیری از جامعه مزبور به صورت هدفمند و از نوع گلوله برفی ^[5]بود. در فرایند انتخاب یک نمونه محققان کیفی می­توانند از روش نمونه­گیری گلوله برفی استفاده کنند که در آن یک شرکت کننده در پژوهش ما را به شرکت کنندگان دیگر هدایت می­کندبرخلاف نمونه­گیری در بررسی­های کمی، نمونه گیری هدفمند نمی­تواند قبل از آغاز مطالعه و تدوین نظریه برخاسته از داده­ها برنامه­ریزی شود. بنابراین روش نمونه­گیری در طرح کیفی حاضر، نمونه­گیری نظری انتخاب هدفمند اطلاع­رسانان کلیدی بر اساس اطلاعات خاصی که از موضوع پژوهش دارند بود. نمونه­گیری نظری مستلزم جمع­آوری داده­ها بر اساس مقوله­ها برای تدوین نظریه است.

نمونه­گیری از صاحب­نظران در این پژوهش تا زمانی ادامه پیدا کرد که فرایند اکتشاف و تجزیه و تحلیل به نقطه اشباع نظری رسید. اشباع نظری به این صورت بود که محقق با ظهور اکتشاف اولیه سعی کرد که اطلاعات بیشتری را در ادامه گردآوری کند تا ارتباط مقوله­های اصلی با مقوله­های دیگر وضوح و معنای بیشتری پیدا کند این کار تا زمانی ادامه پیدا کرد که محقق احساس کرد که صاحب نظران دیگر اطلاعات جدیدی ارائه نمی دهند. در این پژوهش ابتدا پنج نفر از پژوهشگرانی که در زمینه مقاومت اسلامی کار پژوهشی انجام داده بودند انتخاب و مصاحبه با آنها انجام گرفت. پس از انجام مصاحبه نفرات جدیدی توسط آنها معرفی شدند که مورد مصاحبه قرار گرفتند و به همین شکل فرایند مصاحبه ادامه یافت. با انجام 25 مصاحبه، تشحیص محقق این بوده است که اطلاعات گردآوری شده به نقطه اشباع رسیده و نیازی به انجام مصاحبه­های بیشتر نیست. در نهایت از نتایج 13 مصاحبه استفاده شد و 12 مصاحبه به علت داشتن محتوای پایین یا تکرار زیاد حذف گردیدند.

8 - تحلیل داده­ها در بخش کیفی

تحلیل داده­ها، محور اصلی نظریه برخاسته از داده­هاست. در هر مطالعه به عنوان یک کل، جمع­آوری داده­ها، تنظیم داده­ها و تحلیل داده­ها بهم وابستگی متقابل دارند. درون این چارچوب کلی، تحلیل داده­ها برای هر مورد متضمن ایجاد مفاهیم از طریق فرایند کدگذاری است که بیانگر عملیاتی است که به وسیله آنها داده­ها تجزیه، مفهوم­سازی و به طرقی جدیدی منظم می­شوند. این فرایند است که بدان طریق تئوری­ها از داده­ها ساخته می­شوند. برای تحلیل داده­های بدست آمده از سه نوع کدگذاری استفاده خواهد شد که عبارتند از: کدگذاری باز، محوری و انتخابی.

8 – 1 - کدگذاری باز^[6]

کدگذاری باز روند خرد کردن داده­ها در واحدهای معنایی مجزا است روند مزبور از مفاهیم شروع شده و در نهایت به کشف مقوله می­انجامد. مفاهیم برچسب­های ذهنی جداگانه­ای هستند که پژوهشگر به وقایع و پدیده­ها نسبت می­دهد. این برچسب­ها که از طریق فرایند انتزاعی­سازی شکل می­گیرند شبیه سبدهای خالی هستند که با تجربه و معناهای پژوهشگر پر می­شوندمقوله نیز در اصل مفهومی است که از سایر مفاهیم انتزاعی­تر است. از دل مفاهیم اولیه، مقوله­های مقدماتی در ارتباط با پدیده مورد بررسی از طریق سوال کردن درباره داده­ها، مقایسه موارد، رویدادها و دیگر حالات پدیده­ها، برای کسب شباهت­ها و تفاوت­ها استخراج می­شوند. (فلیک^[7] ،1387: ص307)

8 – 2 - کدگذاری محوری^[8]

کدگذاری محوری، مرحله دوم تجزیه و تحلیل در نظریه­پردازی داده­بنیاد است. هدف از این مرحله برقراری رابطه بین طبقه­بندهای تولید شده(در مرحله کدگذاری باز) است. این کدگذاری به این دلیل که کدگذاری حول محور مقوله تشریح می­شود، محوری نامیده می­شوداین کار بر اساس مدل پارادایم انجام می­شود و به نظریه پرداز کمک می­کند تا فرایند نظریه را به سهولت انجام دهد.این مدل به توصیف صوری مقوله هسته و و تحلیل و تبیین آن می‌پردازد(محمدپور،1390: ص341) اساس فرایند ارتباط­دهی در کدگذاری محوری بر بسط و گسترش یکی از طبقه­ها قرار داد. در این مرحله یکی از مقوله­ها به عنوان مقوله اصلی در نظر گرفته شده و سپس سایر مقوله­ها به طور نظری به آن ارتباط داده می­شوند

8 – 3 - کدگذاری انتخابی^[9]

در این مرحله برای تشکیل یک نظریه، مقوله­ها یکپارچه خواهند شد. به طوری که نتایج تحقیق به صورت یک نظریه نمود پیدا کند. به عبارت دیگر کدگذاری انتخابی فرایند یکپارچه سازی و بهبود مقوله­ها جهت تشکیل نظریه است. نگارش و گزارش طرح تحقیق نظریه برخاسته از داده­ها خواهد بود

شکل 2 : مدل پارادایم نظریه داده بنیاد(کرسول، 2005: 401)

8 – 4 - تحلیل مصاحبه ها

مصاحبه نیمه ساختار یافته با 13 نفر از صاحب نظران و خبرگان در حوزه مقاومت اسلامی انجام گرفت و تجزیه و تحلیل آن ها به صورت دستی انجام شد.داده های گردآوری شده از مصاحبه به داده های متنی تبدیل شد و پس از آن به منظور بررسی نظام مند داده های فراوان و متنوع، به واحدسازی و مقوله بندی آن ها پرداخته شد. به این منظور در ابتدا با دقت کامل کدگذاری باز انجام شد.در مرحله اولیه کدگذاری باز، بر اساس تحلیل مصاحبه های صورت گرفته 68 کد باز اولیه (مفهوم)شناسایی شد در مرحله دوم کدگذاری باز این کدهای اولیه به 43 کد باز غیرتکراری تقلیل یافت و کدهای باز غیر تکراری به 23مقوله فرعی کاهش داده شدند.در انتخاب مقوله ها، مقوله هایی مدنظر بود که تا حد ممکن فضای مفهومی مفاهیم را اشباع کند.در نهایت در مرحله کدگذاری محوری، با استناد به رهیافت سیستماتیک در نظریه داده بنیاد، کدهای شناسایی شده در شش طبقه هسته ای شامل شرایط علی، شرایط زمینه ای، عوامل مداخله گر، راهبردها و پیامدها، حول پدیده مرکزی دسته بندی شدند.

جدول 2 : مشخصات بخش مصاحبه پژوهش

8 – 5 - کدگذاری باز

با توجه به محدودیت پژوهش در ارائه تمام مطالب در این قسمت بخشی از کدگذاری انجام شده در قالب جدول ارائه شده است:

جدول 3 – کدگذاری باز مصاحبه شماره 4

8 – 6 -  کدگذاری محوری: شکل دهی مقوله های اصلی

جدول 4: کدگذاری محوری و شکل دهی مقولات اصلی

این مرحله از کدگذاری مشتمل بر ترسیم یک نمودار است که همان الگوی کدگذاری است. این الگو روابط بین شرایط علی، راهبردها، شرایط زمینه ای، مداخله گر و پیامدها را به تصویر می‌کشد. همان گونه که در این الگو مشخص است، شرایط علی بر پدیده محوری اثر می‌گذارند، پدیده محوری، شرایط زمینه ای و مداخله گر بر راهبردها اثر می‌گذارند، و راهبردها نیز برپیامدها اثرگذارند

شکل 3: مدل پارادایمی مقاومت اسلامی مبنای نظریه داده بنیاد

9 - نتیجه گیری

از آنجا که مقاومت و ایستادگی بدون قوام یافتن و ایستادن بر توانمندی‌های خودی امکان‌پذیر نیست و تکیه بر غیر نمی‌تواند مقاومت و ایستادگی را موجب شود، سیاست‌ها و برنامه‌های اسلامی بر آن است تا این مقاومت و ایستادگی درونی را ایجاد کند. از آیات قرآن این معنا استنباط می‌شود که اگر انسان و جامعه‌ای بخواهد به تعالی و کمال برسد می‌بایست سبک زندگی خاصی را اتخاذ کند که او را به مقصد برساند. از آنجایی که فلسفه زندگی اسلامی بر مدار توحید و خلافت الهی انسان در دنیا و آخرت‌گرایی سامان یافته است، سبک زندگی اسلامی نیز بر همین مدار و محور شکل می‌گیرد.

از نظر آموزه‌های دینی، انسان در دنیا برای رسیدن به هدف آفرینش هستی و نیز هدف آفرینش انسان باید مدلی از زندگی را در پیش گیرد که بستر فعلیت‌بخشی و ظهور استعدادهای سرشته درونی را فراهم آورد و بتواند در برابر موانع و فشارهای درونی و بیرونی مقاومت کند؛ زیرا از نظر آموزه‌های اسلامی، انسان با آنکه دارای همه توانمندی‌های ذاتی است، ولی می‌بایست آن را در بستر عبودیت و ایمان و عمل صالح به فعلیت رساند. (بقره، 31؛ ذاریات، 56)

البته از آنجایی که فعلیت بخشی قوای سرشته و نهفته در ذات انسان برای رسیدن به مقام خلافت الهی (بقره، 30؛ آل عمران، 79) به آسانی امکان‌پذیر نیست، زیرا هواهای نفسانی و طغیان‌گری برخی از قوای انسانی علیه عقل و فطرت از یک سو و همچنین دشمن بیرونی چون ابلیس و وسوسه‌های شیطانی آن همواره مانع تحقق‌بخشی است، هر انسانی باید برای رسیدن به خلافت الهی هم مقتضی را فعال نماید و همه موانع را از سر راه بردارد و با فشارها و تهدیدهای درونی و بیرونی مبارزه کند. اینجاست که مقاومت و استقامت به عنوان عنصر اصلی و اساسی در سرنوشت انسان نقش تاثیرگذار و کلیدی را ایفا می‌کند.

با توجه به اینکه هدفی که برای زندگی انسان تعریف شده یک زندگی فرافردی و فراشخصی است نمی‌توان امید داشت که انسان تنها با مقاومت فردی و شخصی به هدف برسد؛ زیرا براساس آموزه‌های قرآنی، فلسفه وجودی و حکمت آفرینش انسان به عهده گرفتن مسئولیت خلافت الهی است تا به عنوان مظهر پروردگاری، جهان را بسازد.

هر انسانی در دو شکل می‌بایست به اصل مقاومت و استقامت توجه کند: 1. شکل فردی؛ 2. شکل اجتماعی، به این معنا که هم خود را بسازد و هم در برابر موانع و فشارهای هواهای نفسانی درونی و هم وسوسه‌های شیطانی بیرونی مبارزه و مقاومت کند و هم به دیگران یاری رساند تا مقاومت پیشه کنند. انسان‌ها در دنیا افزون بر اینکه زندگی جمعی دارند و در کنار هم زندگی می‌کنند، یک زندگی اجتماعی هم دارند؛ زیرا این‌گونه نیست که مانند یک گله در کنار هم قرار گیرند و هر یک به تنهایی بتوانند نیازهای خود را برآورده سازند، بلکه نیازمند زندگی اجتماعی است تا بتواند انواع و اقسام نیازهای عاطفی، جسمی، مادی و معنوی خود را برآورده سازد. بنابراین همان‌گونه که انسان نیازمند یک مقاومت فردی است نیازمند یک مقاومت اجتماعی هم می‌باشد تا بتواند در چارچوب فلسفه زندگی اسلامی، اهداف و مقاصد و مطالب فردی و اجتماعی را برآورده ساخته و در مسیر درست آفرینش گام بردارد. خداوند در آیه 46 سوره سبا می‌فرماید: قل انما اعظکم بواحده ان تقوموا لله مثنی و فرادی؛ بگو من فقط به شما یک اندرز می‌دهم که دو به دو یا به تنهایی برای خدا قیام کنید و به پا خیزید.

بنابراین با توجه به اهمیت مقاومت در جامعه و از آنجا یک الگوی واحد برای دست یابی به تمام ابعاد و زوایای مقاومت اسلامی وجود ندارد  لذا محقق در پژوهش حاضر به دنبال یافتن عوامل موثر بر این خلاها و ارائه الگوی مناسب برای افزایش روحیه مقاومت و ایستادگی بر اساس آموزه های قرآن کریم در بین افراد جامعه به روش داده بنیاد می‌باشد. تا بتواند با ارائه مدلی جامعه گامی در باز شدن این قفل بسته بردارد بنابراین در این پژوهش محقق در ابتدا از طریق مصاحبه با خبرگان و کارشناسان حوزه مقاومت اسلامی ابعاد و الگوهای مقاومت را استخراج کرد سپس به روش داده بنیاد  شرایط علی،پدیده محوری،راهبردهای تعاملی

،شرایط مداخله گر، عوامل زمینه ای و پیامدها را استخراج کرد و در غالب یک مدل پارادایمی(شکل3) آن را نشان داد و در نهایت به سوالات اصلی پژوهش پاسخ داد که به شرح زیر است:

سوال اول: الگوی مناسب مقاومت اسلامی از چه مولفه هایی تشکیل شده است؟

1 - الگوی  سیاسی

2 - الگوی اخلاقی

3 - الگوی فقهی

4 - الگوی اعتقادی

5 - الگوی اقتصادی

سوال دوم: شرایط علی برای ایجاد الگوی مناسب مقاومت اسلامی کدام است؟

1 - ایمان و عقیده

2 - اعلان بیعت

3 - ارزش و فضیلت

سوال سوم: راهبردهای تعاملی ایجاد الگوی مناسب مقاومت اسلامی کدام است؟

1 - نقش علما و روحانیون

2 - استناد به قرآن و حدیث

3 - برگزاری جلسات و نشست های علمی

4 - ترويج فرهنگ مقاومت

5 - بیان تاثیرات مادی و معنوی مقاومت

سوال چهارم: شرایط مداخله گر ایجاد الگوی مناسب مقاومت اسلامی کدام است؟

1 - هجمه فرهنگی

2 - الگوهای غلط غربی

سوال پنجم: عوامل زمینه ای ایجاد الگوی مناسب مقاومت اسلامی کدام است؟

1 - نقش دولت

2 - گروه های مرجع (حوزه و دانشگاه)

سوال ششم: پیامدهای الگوی مناسب مقاومت اسلامی کدام است؟

1 - افزایش اتحاد و همدلی در سطح جامعه

2 - خودکفایی و استقلال

3 - افزایش امنیت در جامعه

4 - گسترش عدالت در جامعه

5 - استکبار و استعمار ستیزی

6 - حذف دروغ و فساد از سطح جامعه

7 - از بین رفتن نفاق و دورویی

منابع

1.      قرآن کریم

2.      ابن اثیر، مجدالدین ابی فیض سید محمد مرتضی حسینی واسطی، 1414 ق، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 17، بیروت، دار الفکر.

3.      ابن عاشور، محمد بن محمد طاهر، 1997 م، التحریر والتنویر، ج 11، تونس، الدار التونسیه للنشر.

4.      ابی هلال عسکری، حسن بن عبدالله، 1412 ق، الفروق اللغویه، قم، مؤسسه النشر اسلامی.

5.      پوستچینی، زهره،1391، انقلاب اسلامی ایران و برسازي هنجار سیاسی مقاومت در روابط بینالملل، فصلنامه آفاق امنیت، سال پنجم، شماره شانزدهم.

6.      ترابی، قاسم ؛رضایی،علیرضا،1390، فرهنگ راهبردی جمهوری اسلامی ایران: زمینه‏های ایجابی، شاخص‏های اساسی،فصلنامه مطالعات راهبردی، دوره 14، شماره 54

7.      جعفری، علی اکبر ؛قربی،سیدمحمدجواد،1392، راهبردهای مقابله با سلطه فرهنگی نظام استکبار در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)،پژوهشنامه انقلاب اسلامی، دوره 3، شماره 9

8.      خلیلی حسام الدین، 1391، ،مقاومت اقتصادی در پرتو اقتصاد مقاومتی، کارآگاه، دوره دوم، سال پنجم

9.      شاملی ،نصرالله، کهندل جهرمی،مرضیه ، قاسم نژاد،زهرا،1390، معنا شناسی سیستماتیک و رسم شبکه معنایی واژه قانون و مترادفات آن در قرآن کریم، حسنا ، شماره 9 و 10

10.  دهخدا، علی اکبر، 1385، لغت نامه، ج 6، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران (به کوشش دکتر غلامرضا ستوده و دکتر ایرج مهرکی و اکرم سلطانی).

11.  راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1383، مفردات، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، تهران.

12.  زبیدی حنفی، محب الدین ابی فیض سید محمد مرتضی حسینی واسطی، 1414 ق، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 2، بیروت، انتشارات دار الفکر.

13.  زمخشری، جارالله ابوالقاسم محمود بن عمر، 1922 م، اساس اللغه، قاهره، دار الکتب المصریه.

14.  طباطبایی، سید محمدحسین، 1417 ق، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 47، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

15.  طبرسی، فضل بن حسن، 1372ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.

16.  محمدپور، احمد ،1390،روش تحقیق کیفی ضد روش 2 ،مراحل و رویه های علمی در روششناسی کیفی، جلد دوم، تهران: انتشارات جامعه شناسان.

17.  مخبر دزفولی، محمدرضا؛ اسحاقی،محمد ؛ عظیمی طرقدري، محمد،1394،واکاوي تهدیدات فرهنگی ماهوارهاي و تدوین راهبردهاي مقابله، فصلنامه مطالعات دفاعی استراتژیک، شماره 64 پاییز.

18.  مرتضی زبیدی،محمد بن محمد،1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس،دارالفکر،بیروت

19.  مطلق، شقور، رفقه نبيل(2009م)، أثر حزب اهلل في تطوير فكر المقاومة و أساليبها في المنطقة العربية (رسالة الماجستير)، جامعة النجاح الوطني، نابلس، فلسطين

20.  میرقادري، کیانی،1391،مقاله بن مایه هاي ادبیات مقاومت در قرآن، دوره 01 ،شماره 1 ،تابستان.

21.        Flick U. 2008,An introduction. to qualitative research3rd ed niaCalifor Sage Publication