مقدمه

استکبار جهانی پس از شکست در عرصه های نظامی و سیاسی در مقابل ملت مبارز و شجاع ایران ، اصلی ترین طراحی کنونی آنان برای مقابله با نظام جمهوری اسلامی جنگ اقتصادی است(بیانات رهبری :10/2/97 )تا بتواند از این راه ملت مقاوم ایران رابه تسلیم وادار کند اما آنها نمی دانند تا زمانی که این ملت، آموزه های نورانی قرآن و اهل بیت(ع) را چراغ راه خویش قرار داده است هرگز شکست نخواهد خورد زیرا در آموزه های دینی راهکارهایی در باره پیشرفت اقتصادی امت اسلام وجود دارد که اگر به آن عمل شود دشمنان اسلام هرگز موفق نخواهند شد تا در جنگ اقتصادی بر مسلمانان پیروز گردند ، با عنایت به توصیه مقام معظم رهبری که در ضرورت پژوهش در عرصه اقتصاد مقاومتی فرمودند:« یکی از دوستان اطلاع دادند که یک ستاد دانشجوئی برای تحقیق در اقتصاد مقاومتی تشکیل شده کار بسیار جالبی است،اینجور کارهای عمیق، همان چیزی است که کشور به آن احتیاج دارد. شما باید فکر کنید، مطالعه کنید، تحقیق کنید. این تحقیقها اگر به درد آن دستگاه مسئول هم نخورد یا به کار او نیاید یا نپسندد، قطعاً به کار شما می‌آید و به درد شما می‌خورد این، کار بسیار جالبی است،همچنین یکی دیگر از دوستان اطلاع دادند که در دانشگاه شریف مرکز مطالعاتی ای تشکیل شده و در این زمینه ها کار می‌کنند. اینها بسیار کارهای مهمی است. این انگیزه ی جوان دانشجو و فکور، خیلی برای آینده ی کشور مهم است.(بیانات:19/5/90)

بر همین اساس در پژوهش پیش روسعی شده است تا با بهره گیری از پیام های هدایتگرانه آموزه های دینی چند راهکار مهم دستیابی به اقتصاد مقاومتی مورد بررسی و تبیین قرارگیرد.

مفهوم شناسی واژگان

1. مقاومت

«مقاومت» در لغت فارسی به معنای پافشاری ، ایستادگی ، استقامت، پایداری آمده است.(دهخدا، 21302:14:1377)) واژۀ مقاومت برگرفته از فعل ثلاثی مجرد «قام»، به معنای به پا خاستن و برخاستن و نیز پایدار ماندن است. این واژه بر وزن مفاعله و به معنای با کسی با هم برخاستن و یا باهم از جا بلند شدن و با کسی ضدیت کردن و نیز ایستادگی و پایداری کردن است. معنای غالب در واژۀ مقاومت، ایستادگی و مقاومت کردن در برابر چیزی است که توازن و تعادل را برهم زده، خواه این عامل درونی باشد مانند امیال نفسانی یا بیرونی، مانند بیماری یا تجاوز و اشغالگری. بنابراین مقاومت، یک وجه قتالی نیست، بلکه یک رویارویی فرهنگی، تبلیغاتی، تربیتی و اخلاقی و سلوکی و اقتصادی و سیاسی و نظامی است (میرقادری و همکاران، 1391: 70).

واژه «مقاومت» گرچه در قرآن نیامده است اما الفاظ دیگر مثل؛ «اِستَقِم» و مشتقات آن (هود:112) و «اِصبِر»(ص:17، مزمل:10) به معنی مقاومت آمده است.

نکته مورد توجه در معنای مقاومت این است که این معنا منحصر به رویارویی در میادین جنگ و نبرد نمی باشد و شامل هرنوع پایداری در برابر عوامل برهم زننده توازن و تعادل می‌شود با این توصیف، مقاومت در بر دارنده پایداری در برابر هرگونه عوامل بیرونی و درونی می‌شود و بنا بر گفته برخی، یک وجه قتالی نیست بلکه یک رویارویی فرهنگی، تبلیغاتی، تربیتی، اخلاقی، اقتصادی، سیاسی و نظامی است.( میر قادری وو به تعبیر دیگر «مقاومت» بر کلیه عکس العمل هایی اطلاق می‌گردد که ممکن است به شکل تدابیر اجرایی و بازدارنده باشد و گروه یا سازمان یا فردی در رویارویی با تهدیدها ، خطرها و تجاوزهای خارجی یا داخلی با آن روبرو می‌شود.(مطلق شقور، 2009م:20-21)

همانگونه که این نکته در تعریف مقاومت در سخنان مقام معظر رهبری نیز قابل توجه است آنجا که فرمودند:«معنای مقاومت چیست؟ معنای مقاومت این است که انسان یک راهی را انتخاب کند که آن را راه حق می‌داند، راه درست میداند، و در این راه شروع به حرکت کند و موانع نتواند او را از حرکت در این راه منصرف کند و او را متوقّف کند؛ این معنای مقاومت است.(بیانات، 2/3/98) ایشان در کلامی دیگر به این مسئله مهم درتبیین معنای دولت مقاومت تاکید نموده و اشاره کردند که«دولت مقاومت» یعنی چه؟ یعنی تسلیم زورگویی نشدن، تسلیم زیاده طلبی نشدن، در موضع اقتدار ایستادن. دولت مقاومت در موضع اقتدار قرار می‌گیرد. ببینید، دولت مقاومت نه اهل تجاوز است، نه اهل سلطه طلبی و دست اندازی به ملّت ها و کشورها است، نه اهل فرورفتن در لاک دفاعی و موضع انفعال است؛ هیچ کدام از اینها نیست. بعضی خیال می‌کنند اگر ما بخواهیم خودمان را از تهمت سلطه طلبی و اقتدارطلبی بین المللی و منطقه ای برکنار کنیم، باید برویم در لاک دفاعی؛ این جوری نیست. در لاک دفاعی نمی رویم، در موضع انفعال قرار نمی گیریم، بلکه ما در موضع «اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم» قرار می‌گیریم. در موضعی قرار می‌گیریم که در این آیۀ شریفه از آن تعبیر شده است به «تُرهِبونَ به عدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم»؛ «تُرهِبونَ بِهِ» یعنی چه؟ «تُرهِبونَ بِهِ» همان چیزی است که در ادبیّات سیاسی امروز به آن «قدرت بازدارندگی» می‌گویند. جمهوری اسلامی در جایگاهی قرار می‌گیرد که دارای قدرت بازدارندگی است، دارای اقتدار بازدارنده است؛ می‌خواهند این اقتدار نباشد. (بیانات 20/2/1396)

2.اقتصاد

اقتصاد از «قصد» به معنای گوناگونی آمده که در قرآن « وَ اَقصِد فی مَشیِکَ » به معنای میانه‌روی می‌باشد. (طبرسی 1360، ج8: 500) اما در علوم انسانی عبارت است از: «مطالعه درباره چگونگی تخصیص منابع در جامعه‌ای خاص، به منظور تولید کالا و خدمات برای مصرف و سازوکارها و اصولی که بر این فرآیند حاکم‌اند. لذا دو موضوع اصلی که اقتصاد به آن‌ها می‌پردازد عبارت‌اند از تخصیص مناسب منابع موجود و سازگاری بین منابع محدود و خواست‌های نامحدود در ارتباط با کالاها و خدمات. »(رامین، فانی، سادات، 1389: 690)

3. اقتصاد مقاومتی

این واژه اولین بار در دیدار کارآفرینان با مقام معظم رهبری در شهریور سال 1389 مطرح گردید. در همین دیدار، رهبر معظم انقلاب «اقتصاد مقاومتی» را معنا و مفهومی از کارآفرینی معرفی و برای نیاز اساسی کشور به کارآفرینی نیز دو دلیل «فشار اقتصادی دشمنان» و «آمادگی کشور برایی جهش» را معرفی نمودند.»( بیانات :16 / 6 / 89)

برای مفهوم اقتصاد مقاومتی در همین مدت زمان کم، تعاریف متفاوتی ارائه شده که هر کدام از جنبه ای به این موضوع نگاه کرده اند. در این میان، تعریف جامع و کامل از اقتصاد مقاومتی را خود رهبر فرزانه انقلاب ارائه داده اند. ایشان در دیدار با دانشجویان فرمودند:«اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که در شرایط فشار، در شرایط تحریم، در شرایط دشمنی ها و خصومت های شدید می‌تواند تعیین کننده رشد و شکوفایی کشور باشد.»( بیانات:16 / 5 / 91( ایشان در سخنی دیگر در این باره فرمود:«اقتصاد مقاومتی معنایش این است که ما یک اقتصادی داشته باشیم که هم روند رو به رشد اقتصادی در کشور محفوظ بماند، هم آسیب پذیری اش کاهش پیدا کند. یعنی وضع اقتصادی کشور و نظام اقتصادی جوری باشد که در مقابل ترفندهای دشمنان که همیشگی و به شکل های مختلف خواهد بود، کمتر آسیب ببیند و اختلال پیدا کند.» (بیانات : 2 / 6 / 91)

4.تبیین اقتصاد مقاومتی

مقام معظم رهبری در تبیین اقتصاد مقاومتی فرمودند: «در زمینه ی مسائل اقتصادی، «اقتصاد تهاجمی» را مطرح کردند؛ عیبی ندارد. بنده فکر اقتصاد تهاجمی را نکردم. اگر واقعاً یک تبیین دانشگاهی و آکادمیک نسبت به اقتصاد تهاجمی - به قول ایشان، مکمل اقتصاد مقاومتی - وجود دارد، چه اشکالی دارد؟ آن را هم مطرح کنیم. آنچه که به نظر ما رسیده، اقتصاد مقاومتی بوده. البته اقتصاد مقاومتی فقط جنبه ی نفی نیست؛ این جور نیست که اقتصاد مقاومتی معنایش حصار کشیدن دور خود و فقط انجام یک کارهای تدافعی باشد؛ نه، اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که به یک ملت امکان می‌دهد و اجازه میدهد که حتّی در شرائط فشار هم رشد و شکوفائی خودشان را داشته باشند. این یک فکر است، یک مطالبه ی عمومی است. شما دانشجو هستید، استاد هستید، اقتصاددان هستید؛ بسیار خوب، با زبان دانشگاهی، همین ایده ی اقتصاد مقاومتی را تبیین کنید؛ حدودش را مشخص کنید؛ یعنی آن اقتصادی که در شرائط فشار، در شرائط تحریم، در شرائط دشمنی ها و خصومت های شدید می‌تواند تضمین کننده ی رشد و شکوفائی یک کشور باشد»(بیانات : 16/5/91)

راهکارهای اقتصاد مقاومتی

دین اسلام برای بر طرف نمودن تمام نیاز های بشر بهترین راهکارها را ارائه نموده است که اگر آن ها مورد توجه انسان قرار گیرد زندگی سرشار از خوشبختی خواهد شد و اگر امروز مشاهده می‌شود که زندگی ها دچار مشکلات فراوانی شده است ،دلیلش اجرا نشدن آن راهکارهای دینی است ، بنا بر این اگر به دنبال اجرایی شدن اقتصاد مقاومتی در کشور هستیم باید ببینیم راهکار های دین در این باره چیست .

در بررسی های انجام گرفته در آیات و روایات می‌توان به سه نوع از راهکارها اشاره نمود، نوع یکم راهکارهای فرهنگی،نوع دوم راهکارهای اخلاقی ونوع سوم راهکارهای اقتصادی است که در این بخش به آنها پرداخت می‌شود .

نوع یکم : راهکارهای فرهنگی

1. اصلاح نگرش اقتصادی

یکی از راهکارهای فرهنگی تحقق اقتصاد مقاومتی، اصلاح نگرش اقتصادی است، اگر نگرش توحیدی در اقتصاد حاکم شد، تمام عرصه های زندگی رنگ و بوی توحیدی به خود می‌گیرد، اگر به دنبال دستیابی به اقتصاد مقاومتی هستیم باید به این نگرش و اعتقاد برسیم که مالکیت حقیقی همه هستی ، همان‌گونه که خدا فرموده است: « لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ » (بقره: 255) مربوط به او است و به تعبیر امام رضا 7 آنچه در دست مردم است، همه آیه خداوندی است ( علی بن موسی، 1406: 293) بنا بر این همه انسان‌ها وظیفه دارند این امانت خداوند را در مسیری استفاده کنند که خداوند آن مسیر را تعیین کرده است اگر چنین نگرشی در جامعه تقویت شود، ریشه بسیاری از مشکلات اقتصادی برطرف خواهد شد و دیگر شاهد فقر، بیکاری ، گرسنگی و تجاوز نخواهیم بود، زیرا انسانی که خود را جانشین خداوند در زمین می‌داند تلاش می‌کند تا امانت‌های در اختیار را در راه رضا و خوشنودی مولای خویش هزینه کند همان‌گونه که اولیای خدا همانند امیر مؤمنان علی 7 با دسترسی به امکانات دنیوی مثل باغ و بوستان و چشمه‌ها ،آن‌ها را در راه مستمندان واقعی خرج می‌کردند (کلینی، 1413، ج7: 49) و یا مثل امام حسن 7 که بارها دارایی‌های خود را به نیازمندان جامعه بخشید (یعقوبی 1375، ج2: 215) و همچنین فاطمه زهرا (س) از دارایی‌های خود در راه خدا به مستحقان ایثار می‌کرد (بحرانی، 1283، ج11: 210)، آری اگر چنین نگرشی در خانواده‌ای حاکم شود و همه اعضای آن با درک بدبختی‌های دیگران در فکر چاره‌جویی برآیند و در این کار فقط رضای خداوند را مدنظر داشته باشند به درجه‌ای از مقامات نزد پروردگار راه می‌یابند که سوره هل اتی در شأن آن‌ها نازل می‌شود. « وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیرا » (انسان: 8) بنابراین اگر خانواده‌ای در مباحث اقتصادی، بینش توحیدی پیدا کند تمام رفتار و حرکات و حتی کارهای اقتصادی چه در تولید چه در مصرف و چه در توضیع، رنگ و بوی توحید به خود می‌گیرد و در چنین صورتی اقتصاد در خدمت دستیابی به تکامل و تقرب به خداوند قرار می‌گیرد و چنین انسانی تلاش می‌کند، با اجرای دقیق تمام راه کارهای اقتصادی معرفی شده از سوی خداوند و اولیای او به مقام رضوان الهی نائل گردد و مصداق این آیه کریمه قرار گیرد. « لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ » (آل عمران: 92)؛ «هرگز به مقام نیکی نمی‌رسید تا آنکه از آنچه دوست دارید نفاق کنید.»

2. ارتقای فرهنگ کار و تلاش

یکی موثرترین راهکارهای تحقق اقتصاد مقاومتی ارتقای فرهنگ کار و تلاش در جامعه است، بسیاری از جوانان فارغ التحصیل جامعه فقط به دنبال جذب در ادارات دولتی هستند و حاضر نیستند تن به هر کاری دهند،بی‌توجهی به این مسئله می‌تواند منشأ گرفتاری‌های فراوانی در زندگی شود که مهم‌ترین آن فقر و تنگدستی، بالا رفتن سن ازدواج، شیوع فساد و فحشامی‌باشد که به تعبیر امام رضا (ع) ریشه مشکلات، بیکاری است، (مجلسی، 1403، ج75: 253) در آموزه‌های دینی برای این مسئله، ارزش‌گذاری فراوانی شده است، از امام رضا (ع) در این باره، نقل شده است که فرمود: « مردمان ناگزیر باید برای طلب معاش خود بکوشند، پس طلب معاش را ترک مکن» (حر عاملی، 1409، ج12: 18) همچنین از آن حضرت نقل شده است که فرمود: « کسی که برای رفع نیازمندی خانواده کار و تلاش می‌کند و به دنبال کسب رزق می‌رود، دارای پاداشی بالاتر از مجاهد در راه خداست.» (کلینی، 1413، ج5: 88)

کار و تلاش در سیره اهل بیت (ع) نیز جایگاه خاصی دارد، امام باقر (ع) در پاسخ به اعتراض فردی که کار کردن آن حضرت را در هوای گرم تابستان، دنیاطلبی تلقی کرده بود، فرمود: «اگر من در این حال جان بدهم، در حال عبادت و اطاعت خدا جان داده‌ام.» (مجلسی، 1403، ج46: 287) البته این نکته درباره کار لازم به یادآوری است که در آموزه‌های دینی، لزوم کار و تلاش فقط برای رفع نیاز نمی‌باشد بلکه یک ارزش خدایی به شمار می‌آید، به همین دلیل، در سیره اهل بیت (ع) مشاهده می‌شود که آنان در صورت بی‌نیازی، هم بیکار نمی‌ماندند، امام صادق (ع) در این باره فرمودند: « من در برخی از زمین‌های کشاورزی خود به حدی کار می‌کنم که عرق می‌ریزم با اینکه کسانی را دارم که این کارهای مشکل را بر عهده بگیرند، لیکن می‌خواهم، خدای متعال ببیند که من برای طلب روزی حلال تلاش می‌کنم.» (کلینی، 1407، ج5: 77)

یکی از نکاتی که در مورد کار و تلاش باید مورد توجه قرار گیرد، اکتفا نکردن به دعا برای دست‌یابی روزی حلال است و اهل بیت (ع) نیز در برخورد با افرادی که چنین تصور نادرستی داشتند، این مسئله را گوش زد می‌کردند، بر همین اساس وقتی فردی به نام علاء بن کامل به امام عرض کرد در حق ما دعاکن شاید خدا به برکت آن برایم روزی دهد، حضرت فرمود: «هرگز برایت چنین دعایی نمی‌کنم، برو کار کن و از راهی که خدا فرمان داده است روزی بجوی.» (کلینی، 1407، ج5: 78)، مسلماً مراد حضرت، نفی اثر دعا در افزایش روزی نبوده است، بلکه امام قصد داشتند مانع از ترویج این تفکر شوند که بدون هیچ تلاشی بخواهند فقط از طریق دعا به روزی دست پیدا کنند.

یکی از عوامی مهمی که می‌تواند در ارتقای فرهنگ کار نقش مهمی داشته باشد، رشد آگاهی در باره پیامد ناگوار بیکاری است که باید مورد توجه قرار گیرد، برهمین اساس با نگاه به سخنان ارزشمند اهل بیت (ع) مشاهده می‌شود که آنان بیکاری را سبب دوری از رحمت خدا(کلینی، 1407، ج5: 72) ،دشمنی با خدا و اهل بیت (ع)( ابن بابویه 1413، ج3: 169 ) ، فقر (حرّانی، 1404: 158)،بدبختی (تمیمی آمدی، 1410: 294) ،افسردگی (نهج البلاغه،کلمات قصار ،127 ) و مستجاب نشدن دعا (کلینی، 1407، ج5: 77)دانستند.

مقام معظم رهبری نیز در باره وظیفه مسئولان در ایجاد زمینه کار در جامعه فرمودند:« همه ی مسئولان و دلسوزان کشور خود را موظف بدانند، مکلف بدانند به ایجاد کار، به تولید، به کارآفرینی، به پر رونق کردن روزافزون این کارگاه عظیم؛ که کشور ایران حقیقتاً امروز یک کارگاه عظیمی است. همه خودشان را باید موظف بدانند» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از کارآفرینان سراسر کشور، 16 / 6 / 89)

3.پرهیز از تکیه بربیگانگان

یکی از راه کار های دستیابی به اقتصاد مقاومتی پرهیز از هرگونه تکیه و اعتماد به بیگانگان در مسائل اقتصادی است قرآن کریم برای مسلمانانی که به بیگانگان ستمگر تکیه کنند پیامد ناگواری راگوشزد نموده است « وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ» ﴿هود:۱۱۳﴾

و به کسانی که [به آیات خدا، پیامبر و مردم مؤمن] ستم کرده اند، تمایل و اطمینان نداشته باشید و تکیه مکنید که آتش [دوزخ] به شما خواهد رسید ودر آن حال شما را جز خدا هیچ سرپرستی نیست، سپس یاری نمی شوید.

بنابراین اگر یک کشور به کشوری دیگر از لحاظ اقتصادی به صورت گسترده وابستگی داشته باشد، عملا یک بردگی و اسارت در اقتصاد کشور وابسته به وجود می‌آید. درحالیکه کشور اسلامی همواره باید برتر از سایر کشورها باشد و در هیچ عرصه ای نباید طعم بسیار تلخ لذت، حقارت و اسارت را بچشد. بر همین اساس در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تأکید شده است، هر گونه قراردادی را که موجب سلطه بیگانگان بر منابع طبیعی و اقتصادی، فرهنگ، ارتش و دیگر شئون کشور شود، ممنوع اعلام می‌کند.(اصل 153) همچنین در فصل چهارم قانون اساسی که مربوط به اقتصاد و امور مالی است، یکی از ضوابط جمهوری اسلامی ایران، جلوگیری از سلطه بیگانگان بر اقتصاد کشور بیان شده است.(اصل 143 بند 8) به طور کلی، یکی از اصولی که توجه به آن در روابط خارجی دولت اسلامی ضرورت دارد، حفظ استقلال و عزت مسلمانان در روابط سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی است .

نوع دوم: راهکار های اخلاقی

1. قناعت ورزی

قناعت در لغت بسنده کردن به اندک از امور دنیایی است که مورد نیاز انسان باشد(راغب اصفهانی1412 ص685 ) و در اصطلاح، ملکه ای نفسانی است که سبب بسنده کردن به میزان نیاز و ضرورت از مال می‌شودبدون اینکه تلاش و رنج برای به دست آوردن بیشاز میزان نیاز به کار گرفته شود. (نراقی 1209 ج2 ص102)

مرحوم علامه مجلسی قناعت را به جامع صفات خویشتن‌داری و ارجمندی و آسوده شدن از زحمت فزون‌خواهی و بندگی در برابر دنیاپرستان تعریف نموده است. (مجلسی، 1413، ج78: 394)

امام صادق (ع) نیز در تفسیر آیه «اَطعِمُو القانِعَ»(حج:22) فرمود:«قانع کسی است که به آنچه به او می‌دهی راضی می‌شود و نسبت به آن ناراحتی،ترش رویی و دهن کجی نمی کند»(کلینی1375ج4ص499)

رسول خدا (ص) نیز یکی از مصادیق حیات طیبه که در قرآن به آن اشاره شده است «فَلَنُحیِیَنَّهُ حیاةً طیِّبَةً»(نحل:97) را قناعت و رضایت به تقسیم روزی از جانب خداوند دانسته است.(طبرسی1378ج5-6ص593) با توجه این تفسیر ، در همین آیه شریفه، دستیابی به چنین صفت ارزشمندی مشروط به داشتن ایمان و عمل صالح شده است.«مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَکرٍ اَو اُنثی و هو مومنٌ فَلفحیینَهُ حیاةً طیَّبةً»(نحل:97)

این ویژگی اخلاقی بر اساس توصیه قرآن «قال تَزرَعونَ سَبعَ سَنینَ داباً فَما حَصَدتُم فَذَروهُ فی سنبلِهِ الا قلیلاً ممّا تاکُلُونَ»(یوسف:47)، نقش بسیار مهمی در پیشرفت و دستیابی به اقتصادمقاومتی و مبارزه با بحران اقتصادی دارد.

امیر مومنان علی(ع) در ارزش قناعت فرمود:«ثَلاثٌ هُنَّ کَمالُ الدّینِ: اَلاِخلاصُ، وَالیَقینُ وَ التَّقَنُّعُ »؛ سه چیز کمال دین است، اخلاص، یقین و قناعت پیشگی.) همچنین آنحضرت در سخنی دیگر فرمود:«سَعادَةُ المَرءِاَلقَناعَةُ وَ الرِّضا» ؛خوشبختی انسان، در قناعت و خشنودی است.(تمیمی آمدی1410:ص332)
رسول خدا(ص) نیز در این باره فرمود: «وَالقَناعَةُ کَنزی»؛ قناعت اندوخته ام و گنجم می‌باشد . (ابن ابی جمهور 1405:ج4ص125)

آثار قناعت

در باره آثار و برکات قناعت نکات ارزشمندی از ائمه هدی(ع) نقل شده است که در اینجا به بعضی از آنها اشاره می‌شود.

الف:آرامش ، رنج کم تر؛ علم به عیوب دنیا،استقرار در بهشت همراه با سلامتی : امام رضا (ع) فرمود: «هرکس به رزق کم اما حلال قانع باشد، رنجش کمتر خواهد بود و خانواده‌اش در آسایش و آرامش زندگی می‌کنند و خداوند عیوب دنیا و کیفیت رفع آن‌ها را به او می‌آموزد و وی را با سلامتی در بهشت مستقر می‌سازد.» (عامر طائی، 1408: 401)

ب : محفوظ ماندن از لغزش،بهره مندی از اقتدار،کاهش هزینه زندگی،وام دار نبودن دنیا طلبان : امام هشتم در این باره فرمود: «قناعت، نفس آدمی را از لغزش و گمراهی حفظ می‌کند و سبب می‌شود که انسان به سَروری و اقتدار برسد و هزینه‌های اضافی در زندگی‌اش کاهش یابد و وام‌دار و بنده دنیاطلبان نشود.» (مجلسی، 1403، ج75: 353)

ج: برکت زندگی: رسول خدا (ص) فرمود: «اَلقَناعَةُ برکةٌ ؛ قناعت، برکت است. ( ابن اشعث بی تا:ص 169)نکته جالب دراین روایت این است که حضرت فرموده اند: قناعت، برکت است؛ و نفرموده اندکه از موجبات و اسباب برکت در مال، قناعت است. این عینیت بخشی و این همانی در روایات دلالت بر آن دارد که برکت چیزی جز قناعت نیست و همه قناعت برکت است،

د: سبب رفع درد و رنج زندگی : امیر مومنان علی (ع) فرمود:«جَمالُ العَیشِ اَلقَناعَةُ»؛زیبایی زندگی، قناعت است.(تمیمی آمدی 1410:ص338)

آقا جمال خوانساری این روایت را چنین معنا کرده اند: «زیبایی زندگانی قناعت است، یعنی این که با قناعت باشد تا این که تعب و زحمتی در آن نباشد» (خو انساری:ج3ص363)

و: محبوبیت خداوند : امام صادق (ع) فرمود:«إذا أحَبَّ اللهُ تعالی عَبداً اَلهَمَهُ الطّاعَهَ، وألزَمَهُ القَناعَهَ،..

امام صادق (علیه السلام): هرگاه خداوند متعال بنده ای را دوست بدارد، طاعت خود را به او الهام فرماید، قناعت را پیشه او کند(دیلمی 1408ص278)

ی: راحتی حساب : رسول خدا (ص) فرمود: «اَقنِع بِما اُوتیتَهُ یَخِف عَلَیکَ الحِسابَ»به آنچه به تو داده شده است قناعت کن، تا کار حسابرسی بر تو آسان گردد (دیلمی 1408ص334)
ز:آسانی مرگ: پیغمبر اکرم (ص) به جناب ابوذر فرمود« اَقنِع بِما أُوتیتَهُ یَسهَل عَلَیکَ المَوتُ»: ای اباذر شهوات ... قناعت کن به همانی که از طرف خدا به تو رسیده است تا مردن برای تو سهل و آسان گردد (دیلمی 1408ص334)
در مورد ارتباط قناعت ورزی با تحرک و تلاش، لازم به یادآوری است که قناعت نمودن هیچ منافاتی با کار و تلاش ندارد، زیرا قناعت به این معنا نیست که انسان مقداری از وسایل زندگی در حد نیاز ابتدایی‌اش را به دست آورد دیگر هیچ تلاشی برای به دست آوردن مال حلال نکند، بلکه مراد از قناعت آن است که با اکتفا به مقدار مورد نیاز زندگی، مازاد درآمدش را در رفع نیاز و مشکلات هم نوعان خودش هزینه کند و با ایثار خویش دیگران را نیز از دست رنج خودش بهره‌مند نماید و خداوند این‌گونه افرادرا در قرآن ستوده است: «یُؤثِرُونَ عَلَی ُانْفُسِهِمْ وَلَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ » (حشر: 39) و امام رضا (ع) نیز در وصف آن‌ها فرموده است: راه قناعت و صرفه جویی نمی پیمایند مگر دو نفر: یکی دین‌داری که پاداش آخرت را خواهان است، دیگری، بزرگواری که از انسان‌های پست گریزان است.» (اربلی، 1381، ج2: 307)

2. پرهیز از اسراف

یکی از مهم ترین راهکارهای تحقق اقتصاد مقاومتی، پرهیز از هر گونه اسراف و زیاده روی در مصرف می‌باشد که هم در قرآن «کُلوا وَ اشرَبوا وَ لاتُسرِفوا» (اعراف: 31) و هم در آموزه‌های اهل بیت (ع) مورد توجه قرار گرفته است ومراد از اسراف، خروج از حدود شایسته و لحاظ شده برای شئ می‌باشد. (مصطفوی، 1368، ج15: 109) درشیوه استفاده از امکانات دنیوی در سخنان اهل بیت(ع) آمده است که: «از لذت‌های دنیوی نصیبی برای کامیابی خویش قرار دهید، تمایلات دل را از راه‌های مشروع برآورید ،مراقبت کنید در این کار به مردانگی و شرافتتان آسیب نرسد و دچار اسراف و تندروی نشوید، تفریح و سرگرمی‌های لذت‌بخش شما را در اداره زندگی یاری می‌کند و با کمک آن بهتر به امور دنیای خویش موفق خواهید شد.» (حرّ عاملی، ج11: 260) ودر معنای اسراف هم فرمودند: « آنچه برای بدن سود دارد اسراف نیست، اسراف از بین بردن مال و زیان رساندن به بدن است.» (مجلسی، 1403، ج73: 81)

یکی از مصادیق اسراف، استفاده نا صحیح از امکانات است، از امام کاظم(ع) در این باره سؤال شد، اگر انسانی دارای ده لباس باشد آیا اسراف است؟ آن حضرت پاسخ داد: خیر، سپس فرمود: «لکن اسراف این است که لباس بیرونی خود را در مکان کثیف و آلوده بر تن کنی» (مجلسی، 1403، ج76: 317)

3. پرهیز از ریخت و پاش(تبذیر)

یکی از توصیه‌های اقتصادی که در آموزه‌های دینی به آن توجه شده است و نقش مهمی در دستیابی به اقتصاد مقاومتی دارد، پرهیز از تبذیر است و مراد از آن برابر آنچه که در منابع لغت‌شناسی الفاظ قرآن آمده است، تفریق (پخش) و مصرف بیش از حد مال، خارج از نظم و برنامه‌ریزی می‌باشد. (مصطفوی، 1368، ج1: 238)

وجود چنین خصلتی سبب مشکلات اقتصادی در جامعه می‌شود، خداوند در قرآن کریم این کار را نهی کرده و انجام دهندگان آن را از برادران شیطان دانسته است « إِنَّ الْمُبَذِّرينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطينِ » (اسراء: 27)

در سخنان اهل بیت (ع) نیز،عمل تبذیر از گناهان کبیره شمرده شده و پرهیز ازآن از شرایط ایمان می‌باشد. (ابن بابویه، 1378، ج127:2)

اما در مورد تفاوت تبذیر و اسراف، گفته شده است که اسراف به معنای گذشتن از حدّ، در صرف مال است و تبذیر اتلاف مال در غیر محلّ آن است، پس تبذیر از اسراف بدتر است و به همین جهت، خدای متعال فرموده است: «همانا تبذیر کنندگان برادر شیاطین هستند.» (ابو هلال عسکری، 114:1415)

4. توجه به وضعیت اقتصادی جامعه

یکی از نکات مورد توجه در رسیدن به اقتصاد مقاومتی، مدّ نظر قرار دادن شرایط اقتصادی جامعه می‌باشد، بر همین اساس وقتی در زمان امام صادق (ع) وضعیت اقتصادی جامعه دچار کمبود مواد غذایی شد، آن حضرت، مواد غذایی ذخیره شده برای مصرف خانواده خود را فروختند و پس از آن، مانند سایر مردم، روزانه خرید می‌کردند و غذای خود و خانواده را نیمی از جو و نیمی از گندم تهیه می‌نمودند و می‌فرمودند: «دوست دارم که خداوند مرا این‌گونه ببیند که تقدیر معیشت را به خوبی انجام داده‌ام.» (کلینی، 1413، ج5: 166) اما هنگامی که وضعیت اقتصادی جامعه، مناسب بود، فردی به نام سفیان ثوری بر امام صادق (ع) وارد شد و دید امام لباس خوبی پوشیده است، گفت ای اباعبدالله، پدران شما چنین لباس‌هایی نمی‌پوشیدند. امام به وی فرمود: « آن‌ها در زمان فقر و سختی زندگی می‌کردند در حالی که اکنون زمان آسایش است و سزاوارترین انسان‌ها نسبت به امکانات آن، نیکان هستند.» (مجلسی، 1403، ج76: 315)

بنابراین ما نیز باید با پیروی از سیره نورانی ائمه اطهار(ع)، در صورتی که جامعه دچار فقر و تنگدستی و یا تحریم اقتصادی از سوی دشمنان قرار گرفته است، برنامه‌های اقتصادی را بر اساس شرایط موجود جامعه تنظیم کنیم و اگر هم دارای تمکّنی بودیم دیگران را در این نعمت خدادادی شریک گردانیم.

5. توجه به نیازمندان

در اقتصاد مقاومتی به دلایل فشار دشمنان اقشار نیازمند در معرض آسیب جدی قرار می‌گیرند بنا براین ضرورت دارد افراد غنی توجه ویژه به نیازمندان جامعه داشته زیرا این کار،هم سبب رفع مشکلات اقتصادی دیگران و هم برکات فراوانی نصیب انجام دهنده آن خواهد شد، خداوند در سوره انسان چنین کاری را که از سوی اهل بیت(ع) مورد توجه قرار گرفته است، مورد ستایش قرار داده « وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیرا » (انسان: 8)

یکی از راه های توجه به مستمندان که هم در قرآن(حدید:11) و هم در سخنان اهل بیت(ع) به آن اشاره شده است، قرض دادن به نیازمندان می‌باشد، در ارزش قرض دادن آمده است: «پاداش قرض هیجده برابر پاداش صدقه است، چون قرض به دست کسی می‌رسد که خودش را برای خواستن صدقه و گرفتن آن، خوار نمی‌سازد.» (علی بن موسی، 1406: 256) و در سخنی دیگر درباره حق مؤمن بر مؤمن سوال شد؟ فرمودند: «هرگاه کسی مؤمنی را قرض دهد و در آن رضای خداوند تبارک و تعالی را در نظر بگیرد تا زمانی که آن مال برنگشته به عنوان صدقه محسوب می‌شود.» (تمیمی آمدی، 1403، ج71: 232) و در مورد ارزش تأخیر پرداخت قرض، برای قرض دهنده نیز فرمودند: «کسی که قرض دهد و برای آن مدت تعیین کند اما (بدهکار) نتواند آن را در آن مدت پرداخت نماید برای قرض دهنده در ازای هر روز آن، ثواب صدقه به مبلغ یک دینار خواهد بود.» (علی بن موسی، 1406: 257)

نوع سوم: راهکارهای اقتصادی

1. برنامه‌ریزی صحیح(تقدیر معیشت)

برنامه‌ریزی به معنای تدوین دستوری مناسب برای هدفی خاص است، تقدیر، معادل عربی آن است که به معنای مقدار، توان و طاقت است. (زبیدی، ج7: 370)، تقدیر معیشت به معنای ایجاد تعادل بین افراط و تفریط است. (طریحی، 1368، ج3: 468)

یکی از توصیه‌های مورد توجه اسلام در حوزه اقتصادی، که می‌تواند منشاء آثار فراوانی درجامعه اسلامی شود برنامه‌ریزی صحیح در اقتصاد می‌باشد، که در روایات به عنوان تقدیر معیشت مطرح شده است، این ویژگی در حدی مورد اهمیت قرار دارد که امام رضا 7 آن را از جمله اوصاف کامل‌کننده حقیقت ایمان برشمرده و فرمودند: «حقیقت ایمان بنده کامل نمی‌شود تا اینکه سه صفت را دارا باشد: بصیرت و ژرف‌اندیشی در دین، حسن اندازه‌گیری در دخل و خرج زندگی، صبر و شکیبایی در برابر مصیبت‌ها و حوادث زندگی» (حرّانی، 1404: 446)

در سفارشات پیامبر اکرم (ص) نیز به این امر تأکید شده است، آن حضرت خطاب به ابن مسعود فرمود: «هرگاه کاری را انجام دادی از روی علم و عقل انجام ده و بر حذر باش از این که کاری را بدون آینده‌نگری و آگاهی انجام دهی، به درستی که خداوند، جل جلاله- می‌فرماید: «همانند زنی که بافته‌اش را بعد از این که محکم گردانیده بود وجاهلانه باز کرد، نباشید» (فیض کاشانی، 1406، ج26: 222) و درباره آثار برنامه‌ریزی از امیر مؤمنان علی7 نقل شده است که فرمود: «بقای مناصب و دولت‌ها، مربوط به برنامه‌ریزی و چاره‌اندیشی در امور می‌باشد.» (لیثی، 1376: 70) و در کلامی دیگر نیز آن حضرت، فرمود: «آینده‌نگری و برنامه‌ریزی، قبل از شروع کار، تو را از پشیمانی، ایمن می‌سازد.» (ابن بابویه، 1376: 447) و همچنین فرمود: «کسی که در چاره‌اندیشی و برنامه‌ریزی کوتاهی کند، سختی‌ها او را در برگیرد.» (تمیمی آمدی، 1410: 630)

اما چه راهکاری می‌تواند انسان را در برنامه‌ریزی و تدبیر امور یاری دهد؟ از نظر امیر مؤمنان 7 تفکر و تأمل ،راه‌حل دست‌یابی به برنامه‌ریزی و چاره‌اندیشی کار است. (تمیمی آمدی، 1410: 26)

مقام معظم رهبری نیز در توجه مسئولان به برنامه ریزی صحیح ودقیق در امر اقتصادکشور فرمودند:« حرکت بر اساس برنامه، یکی از کارهای اساسی است. تصمیم های خلق الساعه و تغییر مقررات، جزو ضربه هائی است که به «اقتصاد مقاومتی» وارد می‌شود و به مقاومت ملت ضربه می‌زند. این را، هم دولت محترم، هم مجلس محترم باید توجه داشته باشند؛ نگذارند سیاست های اقتصادی کشور در هر زمانی دچار تذبذب و تغییرهای بی مورد شود» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از کارآفرینان سراسر کشور، 16 / 6 / 89(

2. مدیریت در مصرف وهزینه

یکی دیگر از راهکارهای اقتصادی در دستیابی به اقتصاد مقاومتی که در آموزه‌های دینی به آن سفارش شده است، مدیریت در مصرف و هزینه کردن اموال می‌باشد، زیرا رعایت آن می‌تواند از تضییع حقوق افراد جلوگیری کند و ترک آن هم می‌تواند وضعیت اقتصادی جامعه را به فلاکت برساند، یکی از شاخص های مدیریت در این امر، اولویت بندی در مصرف و هزینه می‌باشد اما ملاک اولویت، بستگی به نوع مصرف و افراد مصرف کننده دارد،به عنوان مثال، تا زمانی که نیازهای اساسی جامعه تامین نشود، نوبت به مصارف غیرضرور و تجمّلاتی نمی‌رسد.

در مورد رعایت این اصل، روایتی از رسول خدا (ص) نقل شده است که فرمود: «مردی دو دینار نزد پیامبر خدا 9 آورد و عرض کرد: ای رسول خدا، می‌خواهم این دو دینار را در راه خدا مصرف نمایم، حضرت فرمود: آیا پدر و مادر داری؟ گفت: آری، حضرت فرمود: این پول را برای آنان مصرف کن که از هزینه کردن در راه خدا، بهتر است، پس از مدتی آن مرد بازگشت در حالی که دو دینار دیگر به همراه آورده بود تا در راه خدا خرج کند؛ این بار حضرت به او دستور داد آن را برای فرزندانش خرج نماید... بار سوم دو دینار آورد و پیامبر (ص) مصرف آن را برای همسرش سفارش فرمود و بار چهارم برای خادمش... آخرین بار، حضرت اجازه داد پولش را در راه خدا صرف کند و فرمود: که مصرف آن در راه خدا فضیلتی بیش از مصرف آن در راه‌های پیشین ندارد.» (طوسی، 1390، ج6: 171)

از امام صادق نیز درباره اولویت دادن مصرف اعضای خانواده بر دیگران، ذیل این آیه : « وَآَتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ » (انعام: 141) نقل شده است که فرمود: «یکی از انصار کشاورزی داشت، هنگامی که فقیری می‌رسید تمام محصول خود را به او می‌بخشید و خود و خانواده‌اش دست خالی می‌ماندند، خداوند این کار را اسراف معرفی نمود» (بحرانی، 1416ق، ج2: 484) امام صادق 7 در کلام دیگر در همین باره فرمود: «در کاری که زیانش بر تو، بیشتر از سود آن برای برادرت است وارد نشو.» (کلینی، 1413، ج4: 32) در فقه نیز به این مسئله توجه شده است، صاحب حدائق می‌گوید: «آنچه از سخنان عالمان شیعه برمی‌آید آن است که نفقه انسان بر نفقه غیر او مانند همسر، پدر و مادر و فرزند، مقدم است... و نفقه همسر، بر نفقه خویشاوندان مقدم است» (بحرانی، 1409، ج25: 130)

اما ملاک دیگری که سبب اولویت در مصرف می‌شود، حکم لزومی آن مصرف است، بر همین اساس تا زمانی که مصارف وجوبی مثل پرداخت خمس، زکات، حج بر عهده انسان می‌باشد، نمی‌تواند مصارف استحبابی یا تجملاتی را مقدم بدارد.

ازمسائلی که باید در مسئله اولویت‌بندی باید مورد توجه قرار گیرد، مسئله ایثار و ازخودگذشتگی در مصرف است که گاهی انسان با اینکه خود نیاز دارد، می‌تواند نیازمندان دیگر را در اولویت قرار دهد همان‌گونه که ائمه اطهار(ع) و اولیای خدا به این امر توجه داشتند.( حشر:9؛ انسان:8)

البته هر انسانی فقط حق دارد از حق خودش ایثار کند نه از حق دیگران و اگر بخواهد از حق دیگران ایثار کند نیاز به رضایت آنان دارد.

مقام معظم رهبری نیز در اهمیت و آثار مدیریت در مصرف فرمودند:

«مسئله ی مدیریت مصرف، یکی از ارکان اقتصاد مقاومتی است؛ یعنی مصرف متعادل و پرهیز از اسراف و تبذیر، هم دستگاه های دولتی، هم دستگاه های غیر دولتی، هم آحاد مردم و خانواده ها باید به این مسئله توجه کنند؛ که این واقعاً جهاد است. امروز پرهیز از اسراف و ملاحظه ی تعادل در مصرف، بلاشک در مقابل دشمن یک حرکت جهادی است؛ انسان میتواند ادعا کند که این اجر جهاد فی سبیل اللّه را دارد، یک بُعد دیگرِ این مسئله ی تعادل در مصرف و مدیریت مصرف این است که ما از تولید داخلی استفاده کنیم؛ این را همه ی دستگاه های دولتی توجه داشته باشند - دستگاه های حاکمیتی، مربوط به قوای سه گانه - سعی کنند هیچ تولید غیر ایرانی را مصرف نکنند؛ همت را بر این بگمارند. آحاد مردم هم مصرف تولید داخلی را بر مصرف کالاهائی با مارک های معروف خارجی - که بعضی فقط برای نام و نشان، برای پز دادن، برای خودنمائی کردن، در زمینه های مختلف دنبال مارک های خارجی میروند - ترجیح بدهند. خود مردم راه مصرف کالاهای خارجی را ببندند» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار کارگزاران نظام، 3 / 5 / 91)

3. هماهنگی هزینه با درآمد

یکی از راهکار‌های اقتصادی در تحقق اقتصاد مقاومتی، هماهنگ نمودن مقدار هزینه با سرمایه و درآمد می‌باشد، خداوند در این باره فرموده: « لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا » (طلاق: 7)؛ بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند و هرکه روزی او تنگ باشد، باید از آنچه خدا به او داده است هزینه کند، خدا هیچ کس را جز به اندازه رزقی که به او داده است تکلیف نمی‌کند، و در آیه‌ای دیگر از همین سوره نیز در این باره فرموده است: « وَ أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ » (طلاق: 6)؛ زنان طلاق داده را [تا پایان عدّه] به اندازه توانگری خود آنجا سکونت دهید که خود سکونت دارید. مراد از «وُجِدکُم» همان مقدار توانایی و تمکن است. (راغب اصفهانی، 1412: 855) امام صادق 7 نیز برای جواز استفاده از لباس‌های مرغوب فراوان به این آیه استناد کرده است. (کلینی، 1413، ج6: 443)

امام صادق (ع) نیز در این باره فرموده است: «چه بسا که افراد فقیر از افراد غنی بیش‌تر اسراف نمایند، زیرا غنی از آنچه دارا است هزینه می‌کند، در حالی که فقیر از غیر آنچه در اختیار دارد خرج می‌کند.» (حرّ عاملی، 1403، ج15: 263)

بنابراین هر جامعه ای باید در مقدار هزینه کردهای خویش، وضع اقتصادی و مقدار درآمد خود را ملاک قرار دهد نه مقداری که دیگران هزینه می‌کنند، زیرا رعایت نکردن این اصل ، سبب بر هم خوردن وضعیت اقتصادی جامعه می‌شود بلکه چه بسا گاهی موجب فروپاشی آن می‌شود.

4. استفاده از امکانات حداقلی

استفاده از سرمایه‌های حداقلی، یکی دیگر از راهکار های اقتصادی در تحقق اقتصاد مقاومتی است، از پیامبر خدا(ص) در این باره نقل شده است که روزی به یکی از انصار که گرفتاری مالی پیدا کرده بود، فرمود: «هرچه در خانه‌ داری بیاور و چیزی را بی‌ارزش نشمار» آن مرد به خانه‌اش رفت، نَمَد، زین و کاسه‌ای را با خود آورد، پیامبر(ص) فرمود: «چه کسی این‌ها را می‌خرد؟ مردی گفت: آن‌ها را به یک درهم خریدارم فرمود: «چه کسی بیشتر می‌خرد؟ » مردی گفت: به دو درهم پیامبر (ص) فرمود: «مال تو» آن گاه به مرد انصاری فرمود: «با یک درهم طعامی برای خانواده‌ات فراهم ساز و با درهم دیگر تبر خریداری کن» و چون آن مرد تبر را با خود آورد، فرمود: «چه کسی دسته‌ای برای این تبر دارد؟» یکی از حاضران گفت: من ،پیامبر (ص) آن را گرفت و با دست خود در تبر محکم کرد و به انصاری فرمود: «برو هیزم جمع کن و هیچ خاری، تر و خشکی را اندک نشمار (و همه را بردار) آن مرد چنین کرد و پس از پانزده روز آمد و وضع زندگی‌اش خوب شده بود. پیامبر 9 فرمود: «این برای تو نیکوتر از آن است که روز قیامت در حالی وارد محشر شوی که بر صورتت لکه‌های صدقه‌هایی (که از مردم گرفته‌ای) دیده شود.» ( نوری، 1408، ج :286)

5. بهره‌گیری از استعداد های نهفته

کشف و استفاده از استعدادهای نهفته یکی دیگر از راهکار های اقتصادی است که می‌تواند در دستیابی به اقتصاد مقاومتی نقش تعیین کننده‌ای داشته باشد، در توصیه‌های امام صادق (ع) در این باره نقل شده است که مردی به حضور آن حضرت عرض کرد، دست سالمی ندارم که با آن کار کنم، سرمایه ندارم تا با آن تجارت نمایم، مرد محروم و مستمندی هستم چه کنم؟ امام صادق(ع) مشاهده کرد، سر آن مرد سالم است می‌تواند به وسیله سرش کار کند، راضی نشد، عزت و شرفش با گدایی از مردم از بین برود، به ایشان فرمود: «با سرت باربری کن خود را از مردم بی نیاز بدار» (فیض کاشانی، 1406 : 35) مقام معظم رهبری نیز یکی از شرائط تحقق اقتصاد مقاومتی را استفاده از همه ی ظرفیت های دولتی و مردمی است؛ هم از فکرها و اندیشه ها و راهکارهایی که صاحبنظران می‌دهند، استفاده کنید، هم از سرمایه ها استفاده شود.( بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیئت دولت، 2 / 6 / 91.) ایشان در سخنی دیگر در این باره فرمودندک«اگر ظرفیت‌های داخلی را فعال کنیم و بر توان داخلی متمرکز شویم آمریکا و قدرت‌های دیگر توانایی هیچ غلطی را اعم نظامی و غیرنظامی نخواهد داشت و نخواهد توانست ملت ایران را با فشار زمین گیر کنند.» (بیانات مقام معظم رهبری دردیداربا مردم ایلام23/2/93)

6. ذخیره سازی

ذخیره سازی برای تأمین نیازهای پیش رو ، یکی دیگر ازراه های اقتصادی است که در دستیابی به اقتصاد مقاومتی نقش مهمی دارد زیرا در این صورت، انسان با آرامش بیشتری به بندگی خدا می‌پردازد، از امیر مؤمنان علی (ع) در این باره نقل شده است که خطاب به زیاد بن ابیه که عامل عبدالله بن عباس در بصره بود نوشت: « از مال خود، امروز به اندازه ضرورت بردار و بقیه را برای روز نیازت ذخیره ساز» (مجلسی، 1403، ج33: 49)، انجام این کار همان‌گونه که در قصه یوسف (ع) (ذخیره سازی گندم در خوشه‌ها) در قرآن آمده است (یوسف: 74) می‌تواند در مواقع وقوع مشکلات و نیازهای ضروری، جامعه را نجات دهد.

البته این نکته لازم به یادآوری است که مسئله پس‌انداز و ذخیره سازی مقداری از درآمد برای مخارج ضروری آینده با مسئله تجمیع ثروت و مال‌اندوزی که در آموزه‌های دینی مورد نهی قرار گرفته است، (توبه: 34) تفاوت دارد، زیرا مال‌اندوزی از خصلت‌های دنیاگرایانی است که زندگی دنیا را بر زندگی آخرت ترجیح داده‌اند و با روی‌گردانی از خداوند، تمام همّ خویش را به دنیاپرستی و زراندوزی مشغول کردند، اما پس انداز مقداری از مال برای رفع مشکلات خویش و خانواده و دیگر نیازمندان، کاری خداپسندانه و آخرت گرایانه است

7: حمایت از تولید ملی

از راهکار های اقتصادی در دستیابی به اقتصاد مقاومتی حمایت از تولید ملی است؛بی توجهی به این امر پیامد ناگواری درحوزه اقتصادی دارد، مقام معظم رهبری در توجه مسئولین اجرایی کشور به این مسئله فرمودند:« حمایت از تولید ملی، آن بخشِ درونزای اقتصاد ماست و به این بایستی تکیه کرد،واحدهای کوچک و متوسط را فعال کنید اینها خیلی مهم است، اینها در زندگی مردم تأثیرات مستقیم دارد»(بیانات2 / 6 / 91) با بررسی عوامل موفقیت کشورهایی که امروز در اقتصاد حرفی برای گفتن دارند می‌توان به این نکته اشاره نمود که مهم ترین دلیل پیشرفت اقتصادی آنها حمایت از تولید ملی بوده است واقتصاد مقاومتی در کشور ما زمانی به وقوع می‌پیوندد که فرهنگ حمایت از تولید ملی در بین مسئولین و مردم نهادینه شود.از مهم ترین عوامل ترویج و نهادینه شدن فرهنگ حمایت از تولید ملی،نقش رسانه ها به خصوص رسانه ملی می‌باشد زیرا همانگونه که رسانه ها در سال های گذشته توانستند با بیان فوائد بستن کمربند هنگام رانندگی وخطرات ترک آن،فرهنگ استفاده از کمربند را در کشور نهادینه کنند در مورد حمایت از تولید ملی نیز این توانمندی را دارند.

نتیجه گیری

انقلاب اسلامی در صورتی به اهداف خویش دست پیدا خواهد کرد و در جنگ اقتصادی بر دشمنان غلبه خواهد کرد که بتواند در تمام عرصه ها به ویژه در حوزه اقتصاد به خود کفایی برسد و این هدف محقق نمی شود مگر با اجرایی نمودن راهکار های دستیابی به اقتصاد مقاومتی که از سوی آموزی های دینی(قرآن و اهل بیت) ارائه شده است، در این مقاله سه طیف از راهکارهای (فرهنگی،اخلاقی،اقتصادی) با بهره گیری از آموزه های قرآن و اهل بیت(ع)و بیانات مقام معظ رهبری برای تحقق اقتصاد مقاومتی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است که عبارتند از:

راهکارهای فرهنگی : قناعت ورزی؛پرهیز از اسراف؛ پرهیز از ریخت و پاش ، توجه به وضعیت اقتصادی، توجه به نیازمندان.

راهکارهای اخلاقی: اصلاح نگرش اقتصادی ؛ ارتقای فرهنگ کار و تلاش،پرهیز از تکیه بر بیگانگان.

راهکارهای اقتصادی : برنامه‌ریزی صحیح ؛ مدیریت در مصرف وهزینه ؛استفاده از امکانات حداقلی؛ بهره‌گیری از استعدادهای نهفته؛ ذخیره سازی ؛ و حمایت از تولید ملی.