مقدمه
موضوع مقاله راهبردهاي مقاومت در دوره انتظار است،مراد از راهبرد، اصول و
رويكردهاي استراتژيك هستند كه در مقابل با جبهه باطل و استكبار در عصر غیبت، كاربرد اساسي دارند و مي
توانند مانع از به ثمر نرسیدن نقشه هاي آنان شوند؛ توجه به اين راهبردها تك بعدي
نبوده بلكه تمامي حيطه هاي استكبارستيزي را در بر مي گيرد كه علاوه بر نقش دفاعي
در مقابله با استكبار، نقش پيشرفتي در جوامع اسلامي را دارند و به تعالي و پيشرفت
همه جانبه اين جوامع كمك مي نمايند
مقاومت در مقابل کافران و تسلیم ناپذیری در برابر
آنان در دوره انتظار یکی از برنامه های اساسی دین اسلام است که از آیات قرآن کریم
استفاده میشود.اساسی‌ترین آموزه‌ی ادیان الهی بالاخص مکتب اسلام، مبارزه با ظلم و
دفاع در برابر تهاجم و زیاده‌خواهی دشمنان است واین نه تنها دستور الهی بلکه منطبق
بر عقل و فطرت انسانی است و هر موجودی از هستی خود دفاع میکند.
پرداختن به راهبردهای مقاومت دردوره انتظار،
برجستگی فرهنگ مهدویت در جهان معاصر و نقش عمده مقاومت اسلامی در این زمینه‌سازی
را نمایان میکند.در دل انتظار و مؤلفه های آن مقاومت نهادینه است. امید، نگاه به
آینده و انتظارِ برطرف شدن مشکلات، هموارکننده راه مقاومت در رفع آن مشکل است.
از منظر قرآن کریم راهبرد مقاومت در دوره انتظار به
راهبرد بینشی، گرایشی و کنشی تقسیم میشود. مراد از راهبردهای بینشی آن دسته از آموزه های قرآنی است که با آنها بینش
وآگاهی عمیق نسبت به مسائل گوناگون در افراد ایجاد میکند واز این راه تحول درونی
در انسان به وجود می‌آورد تا زمینه برای تغییر گرایش های بیرونی انسان فراهم میکند.راهبردهای
گرایشی برآمده از راهبردهای بینشی است که در آن ها راهکارهای افزایش میل وانگیزه
درونی را در انسان ایجاد میکند.راهبردهای کنشی ورفتاری آن دسته ازگزاره هایی است
که با رفتار انسان سروکار دارد که با استفاده از آنهارفتارهای مطلوبی را ایجاد
وتثبیت میکند
مهم ترين موضوعات در راهبردهاي مقاومت اسلامي در برابر جبهه استكبار در دوره
انتظار عبارتند از:پیروی از ولایت فقیه در عصر غیبت، گسترش عدالت ورفع تبعیض ها،
دشمن شناسی، دفاع از ستمدیدگان، نفی سلطه کافران، اتحاد ودوری ازتفرقه، اقتدار
وتوامندی، مبارزه با انحرافات و خرافات، صبر وپایداری، امربه معروف ونهی ازمنکر
ومبارزه با فساد واحیای اخلاق اسلامی.
مفهوم شناسی
راهبرد: راهبرد، معادلِ «استراتژی»
است که اصل آن یک مفهوم نظامی است، اما در حوزه های دیگر مانند اقتصاد، تجارت،
مدیریت، سیاست و فرهنگ نیز به کار می‌رود. قطع نظر از اختلافات، راهبرد را میتوان
به معنای سیاست، برنامه یا یک طرحِ کلان به منظور سازماندهی و مدیریتِ اقداماتِ
گوناگون برای دستیابی به اهدافِ مشخص و بلند مدت با توجه به تغییرات محیطی و شکل
دادن به آینده و کنترل آن دانست. یک راهبرد خوب، دربردارنده تعریف هدفِ بلند مدت،
راهکارهای رسیدن به آن، چگونگی به کارگیری ظرفیت های گوناگون و پیش بینی منابع
لازم میباشد.طراحی و مديريت راهبردی، نیازمند ذهنيتي پويا، آينده‌نگر،
جامع‌نگر و اقتضايي و مدیریت راهبردی در مقایسه با سطوح دیگر مدیریت(عملیاتی،
تاکتیکی و تکنیکی)، عالی ترین سطح مدیریت است.( انوری، 1394،ص 2268)
برخی نیز راهبرد را در لغت
به معنای «سیاست گذاری؛ دانش یا فن بهره گیری از امکان های سیاسی اقتصادی روانی
ونظامی برای بهره تامین بیش ترین حمایت از سیاست پیش بینی شده(صدری
افشار،1381،ص95) تعریف کرده اند.با توجه به ارتباط معنای لغوی واصطلاحی میتوان
گفت راهبرد به معنای برنامه ریزی و سیاست مدیریت منابع ملی اعم از اقتصادی ،سیاسی
،نظامی وبهترین امکانات برای دستیابی به حد اکثرمنافع ملی ورسیدن به اهداف اساسی
است.
مقاومت: واژه «مقاومت» از ریشه (ق ـ
وـ م) و به معنای قوت و نیرو (طریحی؛ 1375، ج6، ص148) استواری، ایستادن و استقامت
(ابن منظور؛ 1416، ج12، ص499) الزام و ثبات (راغب اصفهانی؛ 1412، ص693) اعتدال و
استوا (زبیدی؛ 1414، ج17، ص593) و استواری(بستانی؛ ص63) آمده است.
مقاومت در اصطلاح به معنای
ایستادگی است که انسان برای انجام کارها و تحقق اموری، اقداماتی را انجام می‌دهد
که مقتضی از میان بردن مانع و ایستادگی در برابر فشارهاست.چنین وضعیت را مقاومت یا
استقامت گویند. گرچه واژه مقاومت در قرآن نيامده است، ولی لغت شناسان برای ماده
اصلي و مشتقات آن مانند «استقاموا» مداومت برايستادگي، پايداري، التزام به پيمودن
مسيرحق بدون انحراف و بازگشت را معنا کرده اند(راغب اصفهانی، 1412 ق،ص692 ؛
فیومی،1414 ق، ج2،ص 521) . برخی لغت شناسان میگویند: «استقامت دربارة راهی گفته
میشود که بر روی خط هموار میباشد و راه حق به آن تشبیه شده است و استقامت انسان،
یعنی متعهد بودن او در راه مستقیم.» (راغب اصفهانی، 1416ق،ص 692)؛برخی دیگر گفته
اند: «استقامت، دلالت میکند بر طلب قیام در هر امری، خواه ارادی، خواه طبیعی و
خواه عملی باشد که دوام و استمرار از لوازم حقیقی آن است.» (مصطفوی، 1416ق، ج 9
صص342- 343)
از معانی گوناگون مقاومت
چنین استفاده میشود که مقاومت منحصر به رویارویی در میدان جنگ نیست و هر گونه
پایداری در برابر عوامل بر هم زننده تعادل و توازن و پایداری در برابر هر گونه
عامل بیرونی و درونی را نیز مقاومت میگویند.
انتظار:انتظار در لغت به معنای چشم
به راه بودن همراه با نگرانی است.(زبیدی،1414،ج۷، ص۵۳۹؛ معین،1371 ،ج1، ص 364) و
در اصطلاح کلامی که برگرفته از روایات است، همان چشم داشتن به وعده الهی همراه با
سعی و تلاش در آماده ساختن روح و جسم خود و جامعه است برای روزی که با طلوع خورشید
عالم‌تاب حضرت مهدی (عج) گشایشی در همه شئون زندگی بشر پدید آید (گل محمدی آرمان،
فریده،1384، ص۲۴۱)
انتظار از نظر روان شناسی، کیفیتی روحی است که
سبب پیدایش حالت آمادگی برای آنچه انتظار می‌رود و نقطه مقابل آن یأس و ناامیدی
است.ماهیت انتظار آمیزه ای از دو عنصرنفی واثبات است:عنصر نفی به معنای بیگانگی با
وضع موجود و ناخشنودی از آن و عنصر اثبات امید به آینده ای روشن و آرمانی و
بسترسازی برای آن است(مکارم شیرازی،ناصر، تفسیر نمونه، ج۷، ص۳۸۲ ؛صافی
گلپایگانی،لطف الله، منتخب الاثر، ج1،ص419)
انواع انتظار
انتظار از مهمترین مباحث در
دوره غیبت است. و در روایات از بزرگترین اعمال شمرده شده است. برداشتها و تفاسیر
مختلف از روایات انتظار موجب شده دیدگاه های متعددی درباره آن مطرح شود.از این رو
انتظار به دو بخش عمده یعنی انتظار سازنده، مثبت و انتظار ویرانگر و منفی همراه با
جمود و خمود تقسیم می‌گردد.
انتظار
مثبت وسازنده
دیدگاه دیگر درمورد انتظار،
انتظار سازنده و بالنده است که بر گرفته از آیات قرآن و روایات اسلامی است وآن دعوت به مقاومت در برابر دشمنان و
نپذیرفتن باطل است. در این دیدگاه فرد منتظر با برخورداری از اعمال پاک، شهامت و آگاهی،
خود و جامعه را مهیای ظهور منتظر میکند. ایستایی، بی تفاوتی و همنوایی با وضع
موجود و صرفا منتظر ظهور موعود نشستن در این نگرش کاملا مطرود است.
مراد از انتظار فرج درمنابع
روایی، انتظار اثرگذار است.( نعمانی،الغیبه،ص194؛ابن بابویه،خصال،
ص479؛مجلسی،بحارالانوار،ج52، 122) همین انتظار شیعه را همیشه در جهت حرکت انقلابی
قرار داده است. با مرور تاریخ اسلام ، مشاهده می‌کنیم که از صدر اسلام تاکنون،
شیعه گروهی انقلابی و تحول آفرین بوده که هیچگاه سرپرستی ستمگران را برنتابیده و
در برابر سلطه و اقتدار سیاسی نامشروع آنان، موضع منفی داشته است.
انتظار
منفی
در این دیدگاه انتظار عمدتا
در حد اصلاح فردی و گریه شوق در فراق موعود خلاصه میشود. گاهی نیز انحراف در این
بینش به حدی می‌رسد که با تغییر انحرافی بعضی روایات، ترویج فساد و ظلم و ستم
وتسلیم در برابر دشمنان مقدمه ظهور پنداشته میشود. این گروه به مصلحان، مجاهدان و
آمران به معروف و ناهیان از منکر با بغض و عداوت نگریسته، زیرا آنها را تاخیر
اندازان در ظهور می‌شمارند. اینان اگر خود هم اهل گناه نباشند در عمق ضمیر و
اندیشه خویش به نوعی با رضایت به گناهکاران و عاملان فساد می‌نگرند. این گونه تفکر
با مقاومت در برابر مستکبران سازگاری ندارد.
راهبردهای مقاومت
راهبردها مقاومت در سه حیطه بینش ها وباورها، گرایش ها وتمایلات وکنش ها
ورفتارها میباشد. در راهبردهای بینشی به تبیین راهکارهایی مانند اندیشه حکومت
اسلامی، نظریه ولایت فقیه،گسترش عدالت می‌پردازد.در راهبردهای گرایشی به نقش قدرت
وتوانمندی، اعتماد به نفس، امید به پیروزی و.... پرداخته میشود.در راهبردهای کنشی
ورفتاری موضوعاتی مانند صبر وپایداری، انجام تکالیف ومبارزه با فساد واحیای اخلاق
اسلامی مطرح میشود.
یکی از انواع راهبردها، راهبرد در حوزه بینش واعتقادات است.عمده رفتارهای
انسان برگرفته از بینش واعتقادات وی است.چنانچه شخصی در مرحله عقاید از اعتقادات
سالم وعاری از انحراف برخوردار باشد،در رفتار وعمل نیز از انحرافات وکجی ها دوری
می‌گزیند،بنابراین راهبرد بینشی دارای اهمیت ویژه ومقدم بر راهبردهای گرایشی وکنشی
است.
الف.راهبردهای بینشی
1.اندیشه
حکومت جهانی وزمینه سازی برای حاکمیت حق
اسلام دینی جهانی و مخاطبش کل بشریت است، براین اساس ضمن تایید و پذیرش جامعه
جهانی برتشکیل آن در قالب امت واحده برمبنای اندیشه مهدویت تاکید شده است. چرا که
در اندیشه مهدویت رسیدن جامعه بشری به مرحله تشکیل امت واحده و جایگزینی نظام
امامت و نفی دولت های مبتنی براقتدار جزء اصول اصلی به شمار می‌آید. اندیشه و
فلسفه حکومت جهانی از مباحث اساسی مقاومت است که ریشه در قرآن و روایات دارد. در موضوع مقاومت در
دوره انتظار به اندیشه و فلسفه حکومت جهانی توجه ویژه میشود.در اندیشه مقاومت هدف
پیروز ساختن اسلام برکفر جهانی و فراهم ساختن پایه های حکومت جهانی موعود است .و
نگاهی عمیق و دور اندیشانه به مسئله مقاومت دارد؛ نگاهی که برگرفته از آموزه های
مهدوی است و در پی اصلاح کل جهان و استقرار حکومت واحد جهانی میباشد.
نظام فکری
شیعه درمکتب اهل‌بیت(ع) بر اساس اصل اساسی انتظار است. انتظار یعنی آماده‌باش کامل
و تحت فرماندهی امامی که هر لحظه ظهورش متوقع است. برخی دانشمندان انتظار و کسب
آمادگی را برای یاری حضرت در کنار هم، به عنوان وظیفه منتظر در عصر غیبت می‌داند
(مجلسی، ۱۴۰۴، ج۲۶: ۵۸۲). زمانی که از امام کاظم(ع) علت عدم تحقق وعده های
فرج که به شیعه داده شده است، پرسیده میشود؛ امام بیان می‌کنند که همواره از شیعه
خواسته شده است که در آمادگی مستمر به سر ببرد و فرج را نزدیک بشمارد تا آتش درونی
اش به سردی نگراید (کلینی، ۱۴۰۷،
ج۱: ۳۶۹). این آمادگی
مستمر، بزرگ ترین فرهنگ سازی نوین شیعه برای مبازره با ظالمان و حاکمان طاغوت است.
آموزه‌های
اهل بیت(ع)، ظهور را به دغدغه دائمی شیعیان مبدل ساخت. ترغیب به کسب آمادگی های
مختلف مانند آمادگی نظامی (کلینی، ۱۴۰۷،
ج۶: ۵۳۵)از جلوه های آماده‌سازی شیعه در بستر
تاریخ برای نفی حاکمیت طاغوت و نهادینه‌سازی فرهنگ مقاومت است. در دعای عهد، منتظر
واقعی انسان خودساخته ای است که شمشیر از نیام کشیده و با نیزه در دست برای همراهی
با امام زمان آماده است. چنین انسانی آیا در برابر ظلم ظالمان ساکت است، یا در جهت
زمینه سازی ظهور هر اقدامی را در جهت نفی حاکمیت ظلم انجام می‌دهد؟.
2.اعتقاد به
ولایت فقیه
یکی از مقومات فکری و عملی در مقاومت
در عصر انتظار اعتقاد به ولایت فقیه و التزام قلبی و عملی به آن است. این مسئله
اصلی ترین ویژگی مقاومت میباشد. اعتقاد کامل به نظریه ولایت فقیه و حاکم نمودن آن
برشئونات مردمی ، مبنا قرار دادن آن در همگرایی و واگرایی ها، ملاک دانستن و
انطباق بایدها و نبایدهای خود با آن، لحاظ نمودن جایگاه آن در جهت گیریهای
مقاومتی، نمونه هایی از حلقه های وصل با
مقام ولایت فقیه است.
«ولايت فقيه» را مي توان مهمترين و محوري ترين
پايه و اساس جبهه مقاومت در دوره انتظار برشمرد . بر اساس نظام سياسي اسلام ، وجود
حكومت در جامعه امري ضروري است و بايستگي حكومت امري نيست كه اختصاص به زمان حضور
پيامبر (ص) و امامان معصوم عليهم السلام داشته باشد ، بلكه جامعيت و جاودانگي
احكام اسلام اقتضاء مي كند كه وجود حكومت در عصر غيبت نيز امري ضروري باشد.
خداوند در آیه 59نساء/4 می‌فرماید:«
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّـهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ
وَأُولِی الْأَمْرِ مِنکُمْ»از ظاهر آیه استفاده میشود که در هر زمان یا رسول و
یا اولی الأمر وجود دارد که مردم بتوانند از آنها اطاعت کنند و دین خدا را از آنها
دریافت نمایند. از اینرو در غیبت امام معصوم، باید دینمان را از دین شناس بگیریم و
او را اولی الأمر خود قرار دهیم . چون باید در هر زمان اولی الأمر ظهور داشته باشد
تا امکان اطاعت و عملی کردن این آیه برای همگان فراهم گردد..
همچنین خداوند در آیه 257بقره/2 ولایت و حکومت را
به دو دسته تقسیم میکند :1. ولایت الله 2. ولایت طاغوت . بنابراین اگر فرد حاکم و
هدایت کننده مردم و حکومت غیر از احکام خدا را در جامعه و حکومت عملی کند قطعا
طاغوت خواهد بود. برای قرار گرفتن در لوای ولایت الله باید فردی دین شناس و آگاه
به دین را در راس حکومت داشته باشیم تا مردم و حکومت تحت ولایت خدا قرار بگیرند و
اِلّا حاکم غیر دینی ، مردم و حکومت را در مسیر غیر از احکام خدا هدایت میکند و
این همان طاغوت است که در آیه وعده آتش به پیروان آن داده شده است.
امام عصر(عج) در پاسخ یکی از یاران خود به نام
اسحاق ابن یعقوب که درباره ی رویداد های جدید عصر غیبت سوال میکند و راه چاره جست
و جو میکند ، می‌فرماید: «وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا
فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا
حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ» با این بیان ، حضرت مهدی (عج) فقهاء را به عنوان
نوّاب عام خود بر مسلمانان قرار داده اند (الغیبه،طوسی (1417ق)،ص291).
فقهیان که در عصر غیبت، نایب امام زمان اند، ولایت
پذیری ایجاد میکند که شان و جایگاه آنان را احترام کرده و از آنان متابعت کنیم.
در انقلاب اسلامی و در دفاع مقدس، مردم ما طبق فرمان ولایت فقیه به صحنه آمدند و
فداکاری کردند و سربلند بودند که به وظیفه شرعی عمل کرده اند و نزد خدا سربلندند.
این ولایت پذیری و ولایتمداری، امروز هم نماد حرکت
در خط حضرت مهدی(عج) است. امام امت(ره) فرمود: «اگر فقهای اسلام از صدر اسلام تا
حالا نبودند، الان ما از اسلام هیچ نمی دانستیم، این فقها بودند که اسلام را به ما
شناساندند و فقه اسلام را تدریس کردند و نوشتند و زحمت کشیدند و به ما تحویل دادند
و ما باید همین جهت را حفظ کنیم».( صحیفه نور، ج15، ص ۱۵۰)
پیروی از علما، سبب میشود زندگی ها در خط درست و
شرعی باشند، در آمدها حلال گردد، به وظیفه ها عمل شود، از گناهان پرهیز شود و این
همان چیزی است که امام عصر(عج) از ما انتظار دارند.دانشمندان دینی، مرزبانان مکتب و
مدافعان شریعت و هدایتگران مردم و پاسخ دهندگان به سوالات و نیازهای علمی و فقهی و
دینی امت قرار داده شده اند و برای این کار، پاداش عظیم دارند و باید همواره در
فکر پیروان اهل بیت(ع) باشند و آنان را از وسوسه های شیاطین و شبهه افکنی های
مخالفان مصون سازند(صفار،بصائر الدرجات(1404)ص 10؛ کلینی، الکافی1407ق ،ج1،ص32).
هم مردم باید عالمان دین را پناهگاه فکری و دینی خویش قرار دهند و نسبت به آنچه به
عنوان وظیفه شرعی از سوی فقها بیان میشود، حالت پذیرش و «تعبد» داشته باشند و عمل
شان منطبق با نظرات آنان باشد.
گرچه
دشمنان به بهانه های مختلف و با ایجاد شک و شبهه،سعی دارند پایبندی مسلمانان را به
نظرات عالمان و فقیهان سست کنند.و این توطئه ای است که از زمان ائمه(ع) بوده است
ولی پیروان مکتب اهل بیت (ع) و منتظران امام زمان(عج) نباید فریب بخورند و دچار
تردید شوند.
3.نفی سلطه
وسرپرستی کافران
یکی از اصول
مهم در راهبردهای مقاومت در دوره انتظار نفی سلطه کافران است.درقرآن در آیات زیادی با بیان های گوناگون
، نفی سلطه بیگانگان برمسلمانان مطرح شده است(مائده/5، 51و52؛آل عمران/3،
149-150؛هود/11، 113و.....).ازمجموع آیات چنین استفاده میشود ،که یکی از اصول
مسلم اسلامی ،قطع هرگونه سلطه بیگانگان برمؤمنان در زمینه های سیاسی ،فرهنگی
واقتصادی است.(رک:مطهری،1370،ولاء وولایتها ،ص6-11). طبق آیه141نساء/4 خداوند
کمترین سلطه ای را برای کافران بر مؤمنان تشریع نکرده است «...وَ لَنْ يَجْعَلَ
اللَّهُ لِلْكافِرينَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ سَبيلاً ». از آنجا که مفادحرف «لن» نفی
ابد است ،کافران هیچ گاه درهیچ زمینه ای (فرهنگی ،سیاسی ،اقتصادی ونظامی)نباید
برمسلمانان سلطه پیداکنند.
ازآنجا که پذیرش سلطه بیگانگان موجب دخالت وتصرف آنان درشؤون مسلمانان می‌شودخداوند برای حفظ هویت دینی جوامع اسلامی ،آنان را ازپذیرش ولایت وسلطه
کافران نهی کرده است(طباطبائی،1393ق،ج5،ص368-374). براساس آیه 141نساء/4 انعقاد
هرگونه پیمان سیاسی ومعاهداتی که موجب سلطه جویی ونفوذ بیگانگان در جامعه اسلامی
شود باطل ونامشروع است.ازبرخی آیات استفاده می‌شودچنانکه کافران قصد سلطه جویی
برمسلمانان رانداشته باشند با رعایت مصلحت جامعه اسلامی میتوان با آنان پیمان
همکاری ومعاهدات علمی بست (فخررازی، 1413ق، ج28، ص135ـ137؛ فضل الله، 1415ق،
ج7،ص512ـ513).
براساس آیه28آل عمران/3مؤمنان نبایددرنظام زندگی خود با کافران روابط صمیمانه
وسلطه پذیرانه برقرارکرده واجازه تصمیم گیری وتصرف درامور خود را به آنان دهند
«لايَتَّخِذِ المُؤمِنونَ الكـٰفِرينَ اَولِياءَ مِن دونِ
المُؤمِنِينَ و مَن يَفعَل ذ‌ٰلك فَلَيسَ
مِنَ الله فى شىء...».درآیاتی دیگر خداوند مسلمانان را ازدوستی بااهل کتاب وکافران
- که زمینه سلطه وحاکمیت آنان میشود-برحذرداشته است «يـٰاَيُّهَا الَّذينَ
ءامَنوا لا تَتَّخِذوا بِطانَةً مِن دونِكُم لا يَألونَكُم خَبالًا ....» (آل عمران/3،
118) .
4. شهادت
طلبی و جهاد في سبيل الله
یکی
از راهبردهای مقاومت در دوره انتظار در جامعه اسلامی روحیه شهادت طلبی و جهاد در
راه خداست.در فرهنگ اسلامی – شیعی ، یکی
از مفاهیم بلند و آرمانی که از قداست و عظمت خاصی برخوردار است مفهوم شهادت و
شهادت طلبی است. شهادت طلبی باید به عنوان یک از ویژگی های والای فردی، در خانواده
و سپس اجتماع گسترش یابد. جامعه نیز باید خود را ملزم به حفاظت از آن و انتقال به
نسل های بعد بدانند تا به یک فرهنگ تبدیل میشود. آنگاه میتوان از آن در قالب
سرمایۀ اجتماعی اسلامی یاد کرد. فرهنگ شهادت طلبی نباید بصورت یک حرکت انقلابی و
در مواقع و مقاطع حساس و حیاتی (به تقلید از حماسۀ عاشورا) معرفی شود. بلکه به
مثابه اقدام امیرالمؤمنین(علیه السلام) در واقعۀ لیله المبیت به یک سمبل فردی و
خودجوش و مرتبط با ولایت و متضمن تمامی شرایط ویژه، از جمله: بصیرت، صداقت، محبت
و .. باشد. به گونه ای که هر فرد که خود را جزو جامعه اسلامی می‌داند، در صلح و
جنگ، آسایش و بحران، فقر و غنا، ضعف و توان، پیشرفت و عقب ماندگی، وخلاصه در همه
جا خود را فدایی آرمان های بلند اسلام
بداند، بماند و بنماید.
بر این اساس
یکی از مؤلفه های کلیدی مقاومت در استکبار ستیزی در فرهنگ شیعه، روحیه شهادت طلبی
و جهاد في سبيل الله است. بر اساس خطبه ۲۷
نهج البلاغه، انسانی که معتقد به قیامت است، دل به زرق و برق دنیا نبسته و شهادت
را حیات واقعی و زندگانی ابدی می‌داند و جهاد فی سبیل الله را دری از درهای بهشت
که خداوند آن را برای بندگان خاصش می‌گشاید.
فرهنگ سیاسی
شیعه، نقش مثبت و مؤثری در ایجاد روحیه شهادت طلبی داشته است. یکی از نمادهای مهم
در گستره دین و مذهب شیعه به عنوان مقوله ای تأثیرگذار بر روحیه جهاد و شهادت
طلبی، حادثه عاشورا و قیام امام حسین (ع) بوده است. فرهنگ ایثارگری و جهاد و شهادت
را میتوان فرهنگ اصلی شیعه درمقاومت در دوره انتظار دانست که بارها کارآمدی خود
را در عرصه های مختلف به اثبات رسانده است.
5.دشمن
شناسی
يكي از مهمترين
راهبردهای مقاومت در دوره انتظار ، دشمن‌شناسي است. ترديدي نيست كه براي برقراري
جامعه اسلامي و تثبيت آن بايد دشمنان و ابزارهاي دشمنی آنان را شناخت و بدون شناخت
دشمن و نقشه ها وبرنامه های دشمنان، عرصة مبارزه با آنها در عصر انتظار راه به جايي نخواهد برد. چه بسا
عدم بصيرت كافي در شناخت دشمن سبب پناه بردن به دامن دشمن براي رهايي از آن باشد.
امام صادق(ع) بصيرت را شرط اساس هر اقدامي دانسته و مي‌فرمايند:« العامل علي غیر
بصيرة كالسائر علي غير الطريق و لا يزيده سرعة السير الا بعدا =
كسي كه كاري را بدون بصيرت انجام دهد، دستاورد سرعت در انجام كار، چيزي جز دورتر
شدن از هدف برايش نخواهد بود، همان‌طور كه شخصي كه راهي را نشناخته برود، از مسير
دورتر مي‌شود »( کلینی، (1407ق) ج1، ص43).با توجه به همين ضرورت ، آیات زیادی از
قرآن به مسئله دشمن شناسی اختصاص دارد(فرقان/25 ،31؛تغابن/64، 14؛ فاطر/35، 6؛
مائده/5، 82)و این نشان از اهمیت این مقوله دارد؛ زیرا به تعبیر آیات نورانی قرآن
برخی از این دشمنان از ابتدای خلقت انسان به همراه او بوده‌اند و تا آخر هم او را
رها نخواهند کرد. تا جایی که بزرگترین دشمن انسان یعنی شیطان رانده شده به دشمنی
با انسان قسم می‌خورد: «قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِین»(ص/ 38،
82)
در اين آيات خداوند انواع دشمنان جني و انسي مؤمنان و جامعه اسلامي،
ابزارها و شيوه‌هاي دشمني و راه‌هاي مقابله با آنان را برای مسلمانان بیان میکند
وتأكيد در دوري و تبرّي از آنان است مانند: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ
أَوْلِيَاءَ=«اي
كساني كه ايمان آورده‌ايد، دشمن خود و مرا به عنوان دوست خود نگيريد» (سوره
ممتحنه/60 ،1 ).خداوند در آيات زيادي به توصيف دشمنان پرداخته و آرمان‌ها و
آرزوهاي آنها را معرفي نموده تا مؤمنان معيارهاي لازم و كافي براي شناخت دشمن
داشته باشندومانع چیرگی وسلطه آنان بر مسلمانان شوند. اوصاف و اهدافي كه قرآن براي
بيگانگان مي‌شمارد، اختصاص به زمان خاص نداشته بلكه ترسيم‌كنندة چهره دشمن در هر
زمان و در هر شرايطي است.
ب.راهبردهای گرایشی
1.اتحاد
ودوری از تفرقه
در موضوع مقاومت در قرآن کریم، همواره اتّحاد و همبستگی، به عنوان یکی از
عوامل اساسی و تأثیرگذار در رویارویی با جبهه کُفر و دشمنان مطرح بوده است.(رک:
بقره/2، 213؛آل عمران/3، 64؛ انعام/6، 153؛ صف/61، 4). سیاست شومِ و نامبارکِ
«فَرِّق تَسُد» (تفرقهبینداز و حکومت کُن)، که از ابزارهای قدیمی دشمنان اسلام
برای ایجاد شکاف در صفوف امّت واحده اسلامی در راستای سیطره یافتن بر امکانات
مادّی و معنوی آنان است، ایجاب میکند که همواره راهکارهای مقابله با آن را از
طریق رهنمودهای وحدت آفرین قرآن بهره گرفت و آن را به صورت عملی در جامعه پیاده
کرد؛ چرا که بدون تردید اتّحاد و همدلی، موجب قدرت و بازدارندگی، و اختلاف و تفرقه
موجب ضعف و آسیبپذیری است.
خداوند در
آیه 103 آل عمران/3 جامعه اسلامی را به وحدت دعوت میکند «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ
اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ.....»اتحاد نیازمند محور است وخدای متعال محور
این وحدت است.مراد از «حبل الله»دین خداست که ریسمان ورابطه ای ما بین خدا وخلق
است.این جمله مسلمانان را به اتحاد وهمبستگی در راه خدا که از بزرگ ترین عوامل
موفقیت جامعه در سختی هاست دعوت میکند. تأکید بر وحدت در قرآن کریم، به قدری مهم
است که حتی باید با اهل کتاب نیز بر حولِ محور آن برخورد کرد و با پُر رنگ کردن
مشترکاتِ اسلام با آنها، از ایجاد تنش و خصومت پرهیز نمود. تفرقه و چنددستگی که بر
اساس رهنمودهای کلام وحی، یک سیاست طاغوتی است که شکست و درماندگی مسلمانان را در
پی دارد، باید با تمسّک به حبل الله که همان صراط مستقیم الهی است، خنثی و بیاثر
گردد. بسیاری از کارهای عبادی در اسلام از جمله حج، نماز جمعه و جماعت و ...، همگی
سمبلهایی از وحدت میانِ مسلمانان است.
اختلافات
اجتماعی اگر از حدّ طبیعی فراتر رود، موجب تفرقه وپراکندگی جامعه می‌شودکه نوعی
آسیب اجتماعی است و زمینه ساز بسیاری از انحرافات در جامعه میشود.قرآن کریم ضمن
بر حذر داشتن از تفرقه، کشمکش های اجتماعی را موجب سستی خوانده است «وَأَطِيعُواْ
اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ
وَاصْبِرُواْ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ»(انفال/8، 46)
2.اقتدار و
توان مندی
یکی از راهبردهای مهم مقاومت در دوره انتظار اقتدار و توانمندی مسلمانان وعدم
وابستگی به بیگانگان است.این توان مندی در عرصه های مختلف اقتصادی، نظامی، علمی
وسیاسی یکی از اهداف مهمی است که جامعه اسلامی در عصر انتظار باید آن را دنبال
کند. جامعه توان مند وقدرت مند، همواره در جامعه جهانی تأثیر گذار است واز عهده
زمینه سازی برای حکومت مهدوی می‌تواند بر آید. از سوی دیگر، جامعه ضعیف ووابسته
مجبور است برای حفظ موجودیت ومنافع خود در مقابل خواست بیگانگان منفعل عمل کند
وآرمان های اسلامی را نمی تواند پاس دارد وآنها را در سطح جهان تبلیغ نماید.
بنابراین، شرط اساسی در عصر انتظار زمینه سازی برای انقلاب مهدوی، اقتدار وعدم
وابستگی است.
خداوند در آیه 60انفال/8 مسلمانان را به داشتن قدرت ونیروی
بازدارنده(اقتصادی، نظامی و...) به منظور
جلوگیری از تجاوز سلطه جویان وجهان خواران وایجاد ترس وهراس در دل دشمنان ترغیب میکند
«وَأَعدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیلِ
تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللهِ وَعدُوَّکمْ وَآخرِینَ مِن دُونِهِمْ لاَ
تَعْلَمُونَهُمُ اللهُ یعلَمُهُمْ».
3.امید به
پیروزی
قرآن کریم مومنان را موظف به
مقاومت در برابر کافران و دشمنان میکند و چنانچه آنان به وظیفه خود عمل کنند و
ثبات قدم داشته باشند، خداوند آنان را برتری داده و پیروز میکند.
خداوند در آیه 149 سوره آل عمران/3، پس از آنکه
از مؤمنان می‌خواهد، در تصميم خود سستى نکرده و از شكست (در جنگ احد) اندوهگين
نباشند؛ ثابت قدم بودن در ايمان را شرط برتري آنان دانسته است؛ «وَ لا تَهِنُوا وَ
لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ». برخی پس از
تفسیر کلمه «الْأَعْلَوْنَ» به پیروزی، بر این باور است: «این آیه صریح در وعده
پیروزی است». (قاسمی، 1418ق، ج2، ص 416).
از برخی آیات استفاده میشود
که اگر مسلمانان مورد ظلم واقع شوند و آنان در برابر ظالمان مقاومت کنند، خداوند
پیروزی را نصیب آنان خواهد کرد. «أُذِنَ لِلَّذينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ
ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى نَصْرِهِمْ لَقَديرٌ»(حج/ 22، 39).این آیه به
پیکار کنندگان ستمدیده در برابر ظالمان، وعده پیروزی داده است. وعده در این آیه،
زمینه ساز وعده در آیه بعد میباشد که می‌فرماید: «وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ
يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزيزٌ» که اگر مسلمانان دین خدا را یاری
کنند، مشمول وعده پیروزی قطعی خدا خواهند شد.
همچنین در آیه 14 سوره
توبه/9، عذاب و خواری دشمن، و پیروزی رزمندگان اسلام بر مشرکان و شفای دل مومنان
را نتیجه مهم کارزار و مقاومت شمرده است: «قاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ
بِأَيْديكُمْ وَ يُخْزِهِمْ وَ يَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ
مُؤْمِنينَ». همچنین در آیه 88 سوره توبه/9، همۀ خوبى ها و رستگاری را پاداش کسانی
دانسته است که با پيامبر و آنانکه به او ايمان آورده اند با مال و جانشان جهاد می‌کنند،
« لكِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ
أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِكَ لَهُمُ الْخَيْراتُ وَ أُولئِكَ هُمُ
الْمُفْلِحُونَ».مفسران خیرات در این آیه را به معنای رسیدن به پیروزی و غنیمت در
دنیا، و بهشت و کرامت در آخرت» تفسیر کرده اند.
4.تکیه نکردن به ظالمان
از دیگر راهبردهای اصولي مقاومت در دوره انتظار تکیه نکردن به
ظالمان است كه در قرآن به آن سفارش شده است«وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ
ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمْ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ
أَوْلِيَاءَ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ»( سوره هود /11 ، 113).
از آنجا كه نهي از ركون در آيه مطلق است، شامل
ركون سياسي، فرهنگی، اقتصادی و نظامي و ساير انواع وابستگي‌ها نيز مي‌شود.
برخی مفسران از این آيه چند نکته استفاده کرده اند
که بیان مي‌شود:الف. به ستمكاران تمايل نباید داشت و قدرت آنان نبايد مايه دلگرمي
و تسكين خاطر در برابر مشكلات باشد. بنابراين تفسير، در حقيقت مورد نهي در آيه
نوعي دلباختگي است.ب. به قدرت و عملكرد ستمكاران نباید دلگرم شد كه استوار و
ماندني نيست، اين معنا بيانگر ضرورت روحيه اعتماد به نفس براي جامعه اسلامي است.ج.
مسلمانان در شئون فردي و اجتماعي نبايد به ستمكاران به نحوي نزديك شوند كه با نوعي
اعتماد و اتكاء همراه باشد و موجب كاهش پاكي، خلوص و مصونيت در كارها گردد.
ه . با ظالمان (كافران، مشركان) در هيچ كاري
همكاري و هم‌سويي نباید داشت و نسبت به اعمال آنان رضايت خاطري ابراز نمود و از
دوستي با آنان و خيرخواهي و اطاعت نسبت به آنان خودداري كرد. مي‌توان گفت عبارت «
ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ» در ذيل آيه نشان گر این است كه ركون مورد نهي حالت يا عملي
است كه همراه با نوعي اميدواري و انتظار نصرت و ياري از ستمكاران است كه آيه ضمن
اشاره به پي‌آمد ناگوار ركون به اين نكته هم تأكيد مي‌كند كه سرانجام به كمكي كه
از ستمكاران انتظار داشتيد هم نخواهيد رسيد و نصرت الهي را هم از دست خواهيد داد(
ر.ك: طباطبایی ،الميزان، ج12، ص53)
.
5. عدالت
گرایی
از آنجا که خداوند تمام احکام و اوامر خود را بر اساس عدالت بنا نهاده است، از
مسلمانان نیز می‌خواهد جامعه ای بر اساس عدل داشته باشند. بدیهی است در دوره
انتظار با گسترش عدالت ورفع تبعیض ها، جلو بسیاری از ظلم ها ونابرابری ها گرفته میشود.قرآن
در آیه 29 اعراف/7 می‌فرماید:« قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْط» عدالت در این آیه
تمام حیطه ها وقوانین جامعه را شامل میشود. از آنجا که اجرای عدالت فلسفه بعثت
انبیا در جهان بوده و این هدف مقدس تاکنون اجرا نشده است. خداوند آخرین امام وحجت
خود را ذخیره کرده تا در لحظه موعود قیام کند وزمین را پر از عدل وداد سازد.
از این رو یکی از محورهای اساسی «راهبردهای مقاومت در دوره انتظار» تحقق عدالت
قبل از ظهور و مقابله با حکومت
ظالمان و نامشروع دانستن همکاری و همراهی با آنها است.گسترش عدالت فضیلتی به شمار
می‌رود که نظام طبیعت بر آن مبتنی است وبشر آن را معیاری برای رفتار اجتماعی به
رسمیت می‌شناسد. از اینرو جامعه ای می‌تواند زمینه ساز ظهور منجی باشد که اجرای
عدالت را سرلوحه برنامه های خود قرار داده باشد. اگر جامعه وحکومتی براساس سلطه
گری وظلم پی ریزی شود، ناپایدار وزوال پذیر خواهد بود. بر همین اساس معتقدان به
مهدویت، در دوره انتظار سعی می‌کنند در راه پیاده شدن عدل و قسط در جامعه و مبارزه
با ظلم و بیداد قدم بردارند و از این طریق جامعه را برای ظهور بزرگ پرچمدار عدالت
مهیا سازند.
عدالت گستری و ظلم ستیزی یکی از آرمان های امام مهدی (علیه السلام) ویاران
اوست ویکی از شاخصه های مهم حکومت جهانی امام مهدی(علیه السلام)عدالت
است.(الغیبه، نعمانی (1397ق) ،ص233). در روایات ، به عدالت گستری و ظلم ستیزی حضرت
اشاره شده است: «الَّذِي يَمْلَؤُهَا عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً و جَوْراً»
(کلینی(1429)،ج2، ص161).و در بعضی ادعیه می‌خوانیم «أَيْنَ الْمُعَدُّ لِقَطْعِ
دابِرِ الظَّلَمَةِ، أَيْنَ الْمُنْتَظَرُ لإقامَةِ الْأَمْتِ وَ الْعِوَجِ،
أَيْنَ الْمُرْتَجى لِازالَةِ الْجَوْرِ وَ الْعُدْوان». (ابن
طاووس(1376ش)،ج1،ص508).از این رو کسانی خواهند توانست همراه او برای قطع ریشههای
ظلم و بی عدالتی، کمر همتبسته و در این مسیر استوار بمانند که خود، از ظلم گریزان
بوده و خویشتن را از جور و ستم پیراسته باشند.
از این رو عدالت گرایی وظلم ستیزی درفش بنیادگر مقاومت در برابر ظلم و ستم
است؛ بر همین اساس در قاموس مکتب منتظران واقعی، سازش و تسلیم در برابر حاکمیت
ظالمانه طاغوت جایی نداشته و همراهی وگرایش به ظالمان و ستمگران وسکوت در برابر
مظالم و مفاسد بسیار مذموم شمرده میشود.رویارویی صریح وآشتی ناپذیر با حاکمان
باطل وبرخورد با همه مصادیق ظلم و مقاومت در برابرطاغوت، از جمله راهبردهای جامعه
اسلامی در دوره انتظار است که در جهت استمرار اهداف رسالت محمدی وولایت علوی گام
برمی دارد. جامعه ای که زمینه ساز پذیرش
حکومت جهانی امام مهدی (علیه السلام) است باید اصل ظلم ستیزی وسازش ناپذیری با
جباران ومستکبران را نصب العین خویش قرار دهد ودر راه مبارزه با سلطه جهان خواران
از هیچ اقدام مدبرانه ای کوتاهی نکند.
ج.راهبردهای کنشی(رفتاری)
1.تقوا
پیشگی
قرآن كريم در موارد فراوان، به تقوا سفارش نموده و از مؤمنان خواسته كه در
تمام حركات و سكنات زندگى آن را فراموش نكنند.حفاظت نفس از آلوده شدن به ناشایستگی
ها تقواپیشه کردن از راهبردهای مهم کنشی ورفتاری است که نقش مهمی در نیل انسان به
اهداف الهی دارد.
در قرآن با بیان های گوناگون سفارش به تقوا شده است وآثار معنوی ومادی فراوانی
برای تقوا پیشه کردن بیان شده است.آثاری همچون نترسیدن ومحزون نشدن«فَمَنِ اتَّقَی
وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ (اعراف/7، 35)آرامش
درونی که در سایه تقوا ایجاد شده موجب نترسیدن در برابر سختی ها وایجاد مقاومت میشود؛شناخت
حق از باطل« يِا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ يَجْعَل
لَّكُمْ فُرْقَاناً...»(انفال/8، 29)فرقان به معنای نیرویی که به وسیله آن شخص بین
حق وباطل فرق قائل میشود، در حقیقت تقوا سبب بصیرت افزایی در دوره های فتنه میشود.
علامه طباطبايى
(ره) درباره تقوا مىنويسد: تقوا، نوعى احتراز و اجتناب از
عذاب الهى است و اين تقوا وقتى حاصل مىشود كه انسان، اوامر الهى را پيروى نمايد و از ارتكاب نواهى و محرّمات الهى
پرهيزكرده و دربرابر نعمتهاى خدا، شاكر و در برابر مصيبتها، صابر باشد(طباطبایی،
ج3،ص367) قرآن مجيد در آياتى براى سوقدادن افراد به سوى تقوا، به بيان نعمتهايى
كه به متقيان خواهد رسيد، پرداخته و آنان را به نيل به نعمتهاى دنيوى و اخروى
بشارت دادهاست.(اعراف/7، 96) گاهى نيز آنان را وعده داده كه اگر تقوا پيشه كنند،
امدادهاى غيبى خود را به كمك آنان خواهد فرستاد(آل عمران/3، 215) همچنين در بعضى
از آيات، بصيرت پيداكردن، نجات از گرفتاريها و مشكلات و آسان شدن امور را در گرو
تقوا دانستهاست.
2.صبر
وپایداری
صبر و پایداری در راه آرمان جهانی موعود و روحیه استقامت تا رسیدن به این هدف،
یکی از مهم ترین راهبردهای رفتاری و مقاومت در دوره انتظار است و چه بسا بتوان صبر
و پایداری را بن مایه اصلی انتظار دانست؛ به نحوی که با از دست رفتن صبر و پایداری
در امری، انتظار آن بی معنی است.
در بسیاری از روایات، صبر و انتظار فرج در کنار هم آمده است. در برخی روایات، با
تعبیر «أَنتظارُ الفَرَجِ بِالصَّبْرِ»، گویا صبر، جان‌مایه انتظار دانسته شده و
برخی دیگر، انتظاری را عبادت شمرده شده‌اند که با صبر محقق شده باشد:انْتِظَارُ
الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ عِبَادَه؛ انتظار فرج همراه با صبر عبادت است (قطب راوندی،
۱۴۰۷: ۴۱).امام رضا(ع) همراهی صبر با انتظار را بسیار نیکو و حسن دانسته اند: مَا
أَحْسَنَ الصَّبْرَ وَ انْتِظَارَ الْفَرَجِ؛ صبر همراه با انتظار فرج چه نیکوست
(ابن بابویه، ۱۳۹۵، ج۲: ۶۴۵).
در دوره انتظار فرج از ویژگی های مقاومت اسلامی صبر وتحمل در برابرظالمان
ومستکبران است.بر اساس اندیشه توحیدی در مقاومت، حوادث و سختی ها بر اساس مقدرات الهی شکل می‌گیرد، بنابراین
باید در سختی ها مقاومت وصبر کرد وبر خدا توکل کرد: «قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلَّا
ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ
الْمُؤْمِنُونَ» (توبه/9، 51).
گرچه مشکلات لازمه زندگی دنیایی است،
ولی باید توجه داشت که سختی ها و گرفتاری ها دائمی نیستند، اگر صبر وتحمل کنند به
دنبال آن آسانی فرا می‌رسد: « إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرا» (شرح/94، 6) با
ایستادگی و مقاومت، سرانجام نیک از آن پرهیزگاران است:«...وَ الْعاقِبَةُ
لِلْمُتَّقين»(اعراف/8، 128).
خداوند در آیه 137اعراف/7 می‌فرماید:«وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ
كاَنُواْ يُسْتَضْعَفُونَ مَشَرِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَرِبَهَا الَّتىِ بَرَكْنَا
فِيهَا وَ تَمَّتْ كلَمَتُ رَبِّكَ
الْحُسْنىَ عَلىَ بَنىِ إِسْرَ ءِيلَ بِمَا صَبرَوا... » و مشرقها و مغربهاى پر
بركت زمين را به آن قومِ به ضعف كشانده شده (زير زنجير ظلم و ستم)، واگذار كرديم؛
و وعده نيك پروردگارت بر بنى اسرائيل، بخاطر صبر و استقامتى كه به خرج دادند،
تحقّق يافت.در این آیه شریفه علت پیروزی این گروه از بنی‌اسرائیل بر مستکبران و
ظالمان را مقاومت و پایداری آنان دانسته است که به این وسیله وارث سرزمین های شرق
و غرب سرزمین شام و فلسطین شدند.(ر.ک: طباطبایی، 1390ق.، ج 8، ص 228)
3. امر به
معروف ونهی از منکر
امر به معروف ونهی از منکر یکی از راهبردهای اساسی مقاومت در دوره انتظار میباشد.چنانچه
در عصر غیبت به احکام ودستورات الهی وپیامبر اکرم وائمه اطهار(علیهم السلام) توجه
شود انجام معروف در تمام محیط های اجتماعی اثر مطلوب دارد وموجب استحکام ارزش های
اخلاقی در جامعه میشود ودر مقابل، آنچه موجب تزلزل وعدم استحکام محیط شود در
دائره منکرات قرار می‌گیرد.با اجرای امر به معروف و نهی از منکر که نوعی مراقبت
عمومی متقابل به شمار می‌آید، تمام جامعه در برابر آسیب ها وهنجار شکنی ها محافظت
می‌شوددر جامعه اسلامی مردم با حضور وشرکت فعال به رویارویی با آسیب های اجتماعی و
قانون شکنی ها بر می‌خیزند ودر پاسداری از هنجارهای دینی به وظیف دینی خود عمل می‌کنند.
خداوند در آیات زیادی به موضوع امر به معروف ونهی از منکر اشاره کرده است.در
آیه 110آل عمران/3 می‌فرماید: «كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ
تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ= شما بهترین امتی هستید
که برای مردم پدید آمده، به معروف امر می‌کنید واز منکر باز می‌داریدوبه خدا ایمان
می‌آورید»در این آیه وجه برتری امت اسلام را امر به معروف ونهی از منکر وایمان به
خدا قرار داده است که نشانگر این است که برای ایجاد یک جامعه اسلامی پایدار ومقاوم
امر به معروف ونهی از منکر است.
4.ایثار
«ایثار» از
دیگر راهبردهای مقاومت در دوره انتظار است،ایثار از عناصر تشکیل دهنده و از مؤلفه
های اثرگذار و حرکت آفرین در دوره انتظار برشمرده میشود. ایثار به معنای برگزیدن
خواسته دیگران بر خواسته خود و مقدم داشتن مصلحت غیر بر منفعت خود است و ارزشی است
که از تلاش و فداکاری در راه خدا حاصل میشود.خداوند درقرآن در توصیف ایثار انصار
نسبت به مهاجران می‌فرماید: آنها كسانى را كه به سويشان هجرت كنند دوست مىدارند،
و در دل خود نيازى به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمىكنند و آنها را بر خود
مقدّم مىدارند هر چند خودشان بسيار نيازمند باشند؛ كسانى كه از بخل و حرص نفس
خويش باز داشته شده‌اند رستگارانند« یُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لا
يَجِدُونَ في صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلى
أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ
فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(حشر/59، 9)
در دوره
انتظار، پیروان مهدی(عج) به تبعیت از اولیای الهی سختی ها را به جان می‌خرند و از
خوشی ها چشم می‌پوشند تا دیگران از این خوشی ها بهره مند باشند و از این رهگذر قلب
انسان‌ها را به قطب عالم متوجه سازند.
چنانکه در
برخی روایات از یاران امام زمان(ع) به «رفقا» یاد شده که به معنای دوستان همدل،
همراز، با لطف و صفا است، گویا برادران تنیاند« کأنّها ربّا هم أبٌ واحد أو أمٌ
واحدةٌ، قلوبهم مجتمعة بالمحبّة و النّصیحة» گویا یک پدر و مادر آنان را
پروریدهاند. دلهای آنان از محبت و خیرخواهی به یکدیگر آکنده است. (الزام الناصب
فی اثبات الحجه الغائب(1422ق)،ص165)
5. انجام
تکالیف و واجبات الهی
یکی از راهبردهای کنشی در عصر انتظار ارتباط با سرچشمه هستی وانجام تکالیف
وعبادات الهی است که در دوره انتظار بر عهده انسان قرارداده است.مانند اینکه
خداوند نماز را یکی از عباداتی معرفی کرده که موجب طهارت روح وقرب الهی میشود«وَأَقِمِ
الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ ان الصلاه =
نماز از فحشا وکار ناپسند باز می‌دارد».همچنین خداوند مؤمنان را به روزه گرفتن
دعوت کرده است و این روزه هم مانند نماز به کنترل نفس، توانایی و مقاومت در برابر
خواسته های نامشروع تقویت میکند.قرآن در آیه 183 بقره/2 علت تشریع روزه را کسب
تقوا دانسته است.یکی دیگر از واجبات که در قرآن در کنار نماز آمده توصیه به زکات
است که انسان را از بی تفاوتی در برابر محرومان وجامعه را از فقر که زمینه رویکرد
به منکرات است باز می‌دارد.
6. مبارزه
با انحرافات وخرافات
از آنجا که
در دوره انتظار، کجی ها و منکرات، موضوعی نامطلوب و ضد ارزش میباشد. ایستادگی و
مقاومت در برابر منکرات، از جمله اقدامات مهم است. بنابر برخی روایات که از پیامبر
اکرم(ص) نقل شده است در این زمان به دلیل شدت فساد و تباهی، قلب مومن به سختی ذوب
میشود «فَعِنْدَهَا یذُوبُ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ فِی جَوْفِهِ کَمَا یذَابُ
الْمِلْحُ فِی الْمَاءِ مِمَّا یرَى مِنَ الْمُنْکَرِ فَلَا یسْتَطِیعُ أَنْ
یغَیرَه» در آن زمان (قبل از ظهور) قلب مؤمن، به خاطر منکراتی که می‌بیند و نمی‌تواند
تغییر دهد، همچون نمک که در آب حل میشود، در پوسته خود آب میشود (قمی، ۱۴۰۴، ج۲: ۳۰۴).انسان مؤمن می‌خواهد در برابر مفاسد قیام کند و آن
مفاسد را از بین ببرد. هرچند رفع همه منکرات، قبل از قیام حضرت مقدور نیست؛ وجود
شاخصه مقاومت در برابر منکرات و تلاش در مبارزه با آن در انسان منتظر بسیار اهمیت
دارد.
خرافات و ایجاد شبهات در باره آموزه های دینی یکی از انحرافاتی است که در دوره
انتظار جامعه اسلامی با آن روبروست. آموزه های صحیح اسلامی در طول تاریخ مورد هجمه
فرهنگی و علمی قرار گرفته و مغرضان و دشمنان درصدد نابودی یا تحریف این عقاید بوده‌اند.
این فرایند در طول صدها سال تعقیب شده تا موفقیت‌هایی پیدا کرده است.
در مورد
اعتقاد به مهدویت و ظهور مهدی موعود نیز تلاش‌های زیادی برای ایجاد تحریف و خرافات
و القای شبهات صورت گرفته است. خرافات و شبهاتی که در زمینه ظهور و باور مهدویت تاکنون
مد نظر قرار گرفته است، بسیار زیاد هستند مانند: تحریف مهدویت، شتابزدگی در تحقق ظهور،
تعیین وقت ظهور، تطبیق ناصحیح افراد و حوادث بر علائم ظهور، گرایش شدید به ملاقات
امام زمان(عج)، امیدواری بدون عمل، واسطه کردن امام زمان(عج) در نیازهای مادی،
مدعیان دروغین مهدویت و... .
از این رو یکی از راهبردهای مقاومت اسلامی در دوره انتظار مبارزه با انحرافات
و پالایش باورهای صحیح جامعه از خرافات و شبهات است تا چنین عقیده استوار و محکمی
تبدیل به عامل پوچی و بیهودگی در جوامع اسلامی نشود.
عدم
ایستادگی در برابر منکرات و بی توجهی به گناهان رایج در جامعه، از جمله فسادهای
دوره انتظارمعرفی شده است. در دوره انتظار از مصادیق اشاعه فحشا عدم توجه به فریضه
امر به معروف و نهی از منکر دانسته شده است (کلینی، ۱۴۰۷، ج5،ص ۵۹) و
در روایاتی از اینکه در آخر الزمان در برابر معاصی مقاومتی وجود ندارد، مذمت شده
است ( همان، ج۸، ص38).
تبلور رفتار
مقاومتی در زمانه ای اوج می‌گیرد که فساد و تباهی در نهایت خود قرار دارد؛ چراکه
بر خلاف جریان تباهی شناکردن و به ساحل انتظار رسیدن، مقاومتی بس قوی و اراده ای
پولادین نیاز دارد.
7.مبارزه با
فساد واحیای اخلاق اسلامی
یکی از راهبردهای مهم مقاومت در دوره انتظار مبارزه با مفاسد واحیای اخلاق
اسلامی است.وجود انواع مفاسد اخلاقی، انحرافات وکژروی های عقیدتی، فرهنگی
واجتماعی، افزایش فساد سیاسی واقتصادی، کم فروغی اخلاق ومعنویت، گسترش ظلم وبی
عدالتی، افزایش شهوت رانی وهوس بازی وجهالت ودین گریزی از جمله نابسامانی هایی به
شمار می‌رود که در جهان امروز انکارناپذیر است. همه این کاستی ها بر اثر تبلیغات
فریبنده مستکبران، به تدریج رنگ ارزش وتمدن به خود گرفته، به گونه ای که ارزش های
اسلامی وفضایل ومحاسن اخلاقی به حاشیه رانده شده وجهان روز به روز به سمت تباهی
وفساد پیش می‌رود واز کمال وسعادت واقعی وتکامل انسانی دور میشود.
ازآنجا که هدف آفرینش انسان رسیدن به کمال واقعی است وکمال وسعادت واقعی نیز
در عبادت وعبودیت وحرکت به سوی خدا ورسیدن به او محقق میشود وخداوند در سوره
ذاریات/51 آیه 56 می‌فرماید:«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنسَ إِلاَّ
لِیعْبُدُونِ».رسیدن به این هدف مستلزم پرورش فضایل اخلاقی، سبقت به سوی نیکی ها
واعمال صالح وپرستش وعبادت وعدالت وتقواست. پیامبران وامامان نیز مردم را به سوی
این فضایل دعوت کرده اند. بنابراین اصلاح مردم وتغییر بنیادین رفتارها وگفتارهای
غیراخلاقی از مهم ترین اقدامات در دوره انتظار است.
در فرهنگ اسلامی به تربیت ایمانی وروحی ورشد وتعالی اخلاقی ومعنوی افراد جامعه
توجه خاص شده است وبه فراهم کردن ابزارهای لازم برای رسیدن به این هدف وبرطرف
ساختن موانع آن سفارش شده است؛ چراکه این امر بر اثر بهبودی وضع اجتماع حاصل میشود
ومحیط ناسالم وفاسد اجتماعی زمینه مساعدی برای رسیدن به کمالات وارزش های عالی
نیست. از سوی دیگر، باورها واخلاق مردم تأثیر مستقیمی در رفتار اجتماعی آنها دارد.
اعتقادات و فضایل ورذایل اخلاقی در
رفتار انسان ها تأثیر دارد. از این رو به اوضاع اجتماعی وباورها واعتقادات مردم
نباید بی توجهی شود وباید در زمینه تقویت مبانی اعتقادی مردم وتربیت اخلاقی ومعنوی
آنها واصلاح محیط اجتماع مسئولیت پذیرد وطرح ها وبرنامه هایی ویژه پیش گیرد.
برنامه ریزی صحیح جامعه در همه ابعاد وجنبه ها به سمت رشد اخلاقی وفکری، تکامل
معنوی وپیش رفت علمی هدایت وراه بردی است. و باید باورها ورفتارهای مردم اصلاح شود
تا جامعه به سمت تعالی وتکامل وپیش رفت ورفاه ره یابد وعوامل سقوط ونابودی شخصیت
ها وموانع رشد وکمال انسانی از بین برود. بی گمان جامعه تنها در صورت اقامه احکام
الهی از آلودگی در عصر انتظار پیراسته میشود وانسان ها در پرتو آرامش روحی به
سعادت وکمال انسانی ره می‌یابند.
8. دفاع از مظلومان وستمدیدگان
یکی از راهبردهای مقاومت در دوره انتظار دفاع از ستمدیدگان ومظلومان است، در
آیه 75 سوره نساء/4 نخست دعوت به جهاد در راه خدا شده، و سپس سخن از مستضعفان و
مظلومانى به میان آمده که دشمن سنگدل آنها را آن چنان تحت فشار قرار داده که راضى
به ترک خانه و کاشانه خود شده‌اند، وبه نظر مىرسد که این دو در واقع به یک
معناباز مىگردد، چرا که یارى این گونه مظلومان مصداق روشن جهاد فى سبیل اللَّه
است «وَ مالَکُمْ لاتُقاتِلُونَ فى سَبیلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ
الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالْوِلْدانِ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا اخْرِجْنا مِنْ
هِذِه الْقَرْیَهِ الظّالِمِ اهْلُها وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلیّاً
وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً» چرا در راه خدا و براى رهایى مردان وزنان و
کودکانى که (به دست ستمگران) تضعیف شده‌اند پیکار نمىکنید؟ همان مظلومانى که
مىگویند:خدایا! ما را از این شهر (مکّه) که اهلش ستمگراند بیرون ببر (و رهایى
ببخش)؛ و از سوى خود، براى ما سرپرستى قرار ده؛ و از جانب خود، براى ما از سوى خود
یار و یاورى مقرر فرما.
از پیامبر گرامى اسلام( صلى الله علیه و آله)روایت شده:«مَنْ سَمِعَ رَجُلًا
یُنادى یا لَلْمُسْلِمینْ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ؛(کلینی،1407
ق،ج2، ص164) هر کس صداى مظلومى را بشنود که از مسلمانان کمک مىطلبد، و به کمک او
نشتابد مسلمان نیست. امام على علیه السلام نیزخطاب به دو فرزند بزرگوارش امام حسن
و حسین علیهما السلام فرمود:«کُونا لِظَّالِمِ خَصْماً وَلِلْمَظْلُومِ عَوْناً؛
(نهج البلاغه،نامه47)دشمن ظالم و یار و کمککار مظلوم باشید.با توجه به آیات قرآن
وروایات دفاع از مظلوم وظیفه هر مسلمانى
است( هر چند مظلوم غیر مسلمان باشد) ویکی از راهبردهای اساسی در عصر انتظار است.
9. عزت طلبی
از دیگر راهبردهای مهم مقاومت در دوره
انتظار سعی وتلاش برای دستیابی به عزت در برابر کافران است. عزّت به معنای
نیرومندی، نفوذ ناپذیری، پیروزی است (ابن منظور، 1414ق، ج5، ص 374) در برابر آن ذلت است که به معنای خفت و کوچکی
در برابر کسی است که برتر میباشد (مصطفوی،1360، ج8، ص 114). بر اساس آیات عزت کامل از برای خداوند است
«فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً» (فاطر/35، 10) اما پس از خداوند هر کس در صفات،
به خدا نزدیک تر باشد و در این مسیر حرکت کند از عزت برخوردار میشود«وَ لِلَّهِ
الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ» (منافقون،8). خداوند برای اینکه
نيرومند و مقتدر است شكست ناپذير میباشد،از این رو پیروزی خود و رسولانش را بر
تكذيب كنندگان مقرّر كرده است «كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي
إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ»(مجادله/58، 21) به گفته برخی مفسران پیروزی خدا و
پیامبرش بر اهل باطل و گمراهی و خواری و پستی برای دشمنان آن ها، از مقدرات الهی
است. یاری کردن حق و مدافعان آن، وعده ای خدایی است،چراکه عاقبت، همواره برای حق
و یاران آن است (خطیب ، بی تا، ج14، ص 844). برخی دیگر در تفسیر آیه «تُعِزُّ
مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ» (آل عمران/3، 26)، می‌نویسد: «عزتی بزرگ تر
از همکاری و همیاری برای گسترش دعوت به حق و ایستادگی در برابر باطل نیست؛ اگر
همکاری بر پایه قانون خدا باشد. در پیدایش آن عزت و قوت، کم و زیاد بودن جمعیت
اهمیتی ندارد». (مراغی ، بی تا، ج3، صص 131 و 132). بدیهی است عزت زمانی برای
مومنان ثابت و باقی است که آنان در ایمان خود ثبات قدم داشته و در برابر دشمنان
دین مقاومت وایستادگی کنند وسعی وتلاش در بدست آوردن چیزهایی باشند که موجب عزت
مسلمانان است.
نتیجه گیری
یکی از موضوعات مهم در دوره انتظار مقاومت وایستادگی در برابر مستکبران
است.برای مقاومت در برابر دشمنان برنامه های مختلفی از سوی متفکران مسلمان مطرح
شده است.این برنامه ها در سه حوزه بینش و گرایشی و کنشی است. برای پیروزی در برابر
استکبار باید مباحثی عقیدتی و فکری مانند اندیشه حکومت جهانی وزمینه سازی برای
حاکمیت حق، پیروی از ولایت فقیه وعدالت گستری ونفی سلطه دشمنان را ترویج کرد.برای
پیروزی در اهداف دشمن شناسی امری لازم است وبرای دستیابی به اهداف شهادت طلبی و
جهاد فی سبیل الله گزینه اصلی میباشد.برای
رسیدن به ایده زمینه سازی حکومت مهدوی باید از تفرقه واختلاف دوری کرد وسعی در
قدرتمند شدن کرد وامید به پیروزی داشت ودر
راه رسیدن به این هدف از تقوا وصبر وپایداری وایثارگری کمک گرفت وسعی در انجام
تکالیف و وظایف الهی بود وبا جرین های انحرافی مبارزه کرد.
منابع
قرآن کریم.
نـهج البلاغه.
ابن بابویه، محمد بن
علی(1413ق)، من لایحضره الفقیه،تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
ابن بابويه، محمد بن
على،(1362ش)،الخصال،تحقیق علی اکبرغفاری،قم،جامعه مدرسین.
ابن عاشور، محمد بن طاهر،بی
تا، التحریر و التنویر.
ابن طاووس، على بن
موسى(1376ش)الاقبال، تحقیق جواد قيومى اصفهانى، قم،دفترتبلیغات اسلامی.
ابن منظور، جمال الدین
ابـوالفضل (1416ق)، لسـان العـرب، الطـبعة الاولی، بـیروت، داراحـیاء.
اصفهانی، راغب(1412ق) ،
المفردات فی غریب القرآن، صفوان عدنان داودی، دمشق و بیروت، دارالعلم الشامیه.
امام خمینی، سیدروح الله،
1380، صحیفه نور، تهران، نشرمؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
انوری، حسن ،
(1381ش)،فرهنگ بزرگ سخن، انتشارات سخن، تهران.
بستانی، فواد افرام(1357ش)،
فرهنگ ابجدی، انتشارات اسلامی، چ2، تهران.
خطیب، عبدالکریم، التفسير
القرآني للقرآن، 16جلد، بی تا، بی جا.
رازی، ابوعبدالله فخرالدین
محمد،(1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
زبیدی، سید محمد مرتضی(1428ق)،تاج العروس فی شرح
القاموس، بیروت، دار الکتب العلمیه.
سيد بن قطب بن ابراهيم
شاذلي(1412ق)، فی ظلال القرآن، بيروت- قاهره، دارالشروق.
صافی گلپایگانی، لطف
الله(1421ق)، منتخب الاثر، قم؛ موسسه السید المعصومه(س).
صدری افشار، غلامحسین(1381ش)، فرهنگ معاصر فارسی
(یک جلدی )، نسرین حکمی، انتشارات فرهنگ معاصر.
صفار، محمد بن حسن(1404ق)،بصائر
الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم
تحقیق محسن كوچه باغى، قم،
مكتبة آية الله المرعشي النجفي.
طـباطبایی،
سـیدمحمدحسین(1417ق) ، المـیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامی
التابعة لجماعة المدرسین.
طبرى، ابو جعفر محمد بن
جرير(1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن (معروف به: تفسیر طبری)، بيروت، دار
المعرفه.
طریحی، فخرالدین(1375ش) مجمع
البحرین، تهران، انتشارات مرتضی.
طوسى، محمد بن الحسن (1411
ق)،الغیبه،تحقیق عبادالله تهرانىوعلی احمد ناصح، قم، دار المعارف الإسلامية.
فضل الله، محمد حسين(1412ق)،
من وحی القرآن،بیروت، دارالملاک
فیومی، احمد المقری(1405ق)، المصباحالمنیر،
قم، دارالهجره.
قاسمى، محمد جمال
الدين(1418ق)، محاسن التاويل (معروف به: التفسیر القاسمی)، تحقيق: محمد باسل عيون
السود، بيروت، دار الكتب العلميه.
قمی، علی بن ابراهیم،(1367ش)
تفسیرالقمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزایری، قم، دارالکتاب.
گل محمدی آرمان،
فریده،(1384)، رسالت جهانی حضرت مهدی (عج)، دارالنشر اسلامی.
کلینی، محمّد بن یعقوب
(1365)، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (1397)،
بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم.
مراغى، احمد بن مصطفى،
تفسير المراغى، بيروت، داراحياء التراث العربى.
معین، محمد، فرهنگ معین،
(1381) تهران، انتشارات ادنا، چاپ چهارم،
مصطفوى، حسن(1360ش)،التحقیق
فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب.
مطهری، مرتضی، ولاء وولایت
ها، تهران، صدرا،1366.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر
نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه،1362.
نعماني،محمدبن
ابراهیم(1397ق)،الغیبه،تصحیح علی اکبرغفاری،تهران، نشرصدوق.
یزدی حائری،علی(1422ق)،
إلزام الناصب في إثبات الحجة الغائب عجّل الله تعالى فرجه الشريف
تحقیق علی عاشور، بیروت،
مؤسسة الأعلمى.