در اين پژوهش با استفاده از نمايه نامه‌هاي پايگاه اطلاعاتي ISI به بررسي وضعيت توليدات علمي در حوزۀ قرآني پرداخته شده است. این پژوهش از نوع مطالعات علم‌سنجي و جامعه پژوهشی آن، مدارک نمايه‌شده در پايگاه اطلاعاتي ISI بين سال‌هاي 1990ـ2011 می‌باشد.
نتايج بررسي در این پژوهش نشان داده که ميزان توليدات علمي جهان در پايگاه اطلاعاتي ISI در حوزۀ قرآني تعداد 292 مدرک بوده است که دانشگاه ميشيگان، دانشگاه King Saud و دانشگاه School of Oriental African Studies به ترتيب در رتبه‌هاي اول تا سوم قرار دارند. روند توليدات علمي نيز نشان داده که از سال 2005م. به بعد، نوعي رشد در ميزان توليدات مرتبط با قرآن به وجود آمده است.
در این میان، سهم ايران از توليدات علمي جهان در حوزۀ قرآني، تنها 15 مدرک بوده است که معادل 14/5 درصد از کل توليدات علمي اين حوزه مي‌باشد و مقالۀ
"Islamic perspective on human cloning and stem cell research" با دريافت 9 استناد پراستنادترين و به عبارتي تأثيرگذارترين مقاله ايران در حوزۀ قرآني به شمار مي‌رود.

قرآن، توليد علم، علم سنجي، ISI، نمايه نامه هاي استنادي علوم، ايران.

نقش پژوهش در توسعه يافتگي کشورها انکارناپذير است و هر چه کميت و کيفيت پژوهشگران در کشوري بيشتر باشد، احتمال پيشرفت آن کشور به مراتب بيشتر است؛ چه اين پژوهشگران نتايج تحقيقات خود را به طور رسمي از مجاری معتبر، به ويژه مجلات تخصصي، منتشر مي‌نمايند و بدين طريق، اطلاعات و علوم جديدي توليد مي‌شود.
امروزه به دليل افزايش اهميت دانش در عرصه‌هاي مختلف زندگي، به مطالعۀ فرايندهاي توليد دانش و عوامل، موانع و چالش‌هاي جامعه‌شناختي آن بيش از پيش توجه مي‌شود (ر.ک: قانعي راد، طلوع و خسروخاور، عوامل، انگیزش‌ها و چالش‌های تولید دانش در بین نخبگان علمی)؛ به طوري که در حال حاضر، واژه توليد علم در ادبيات کشور جايگاه ويژه‌اي یافته و نهضت توليد علم و جنبش نرم‌افزاري، اذهان تمام سياستگذاران و برنامه‌ريزان امور علمي و پژوهشي کشور را به خود مشغول کرده است و در جاي جاي مستندات علمي و برنامه‌هاي توسعه و سند چشم انداز و افق‌هاي آرماني کشور، ارتقای توليد علم و احراز جايگاه نخست علمي منطقه هدف‌گذاري شده است (ر.ک: زلفي گل، از ترویج علم تا تولید ثروت از دانش، 16ـ26). بنابراين، سنجش و ارزيابي علم (يا همان علم‌سنجي) واقعيتي است که در گذشته و حال در سطح جهان مطرح گرديده است؛ چرا که همواره فرض بر اين بوده که علم مي‌تواند به سلامت و رفاه ساکنان زمين کمک کند. بر اين اساس، شناسايي مهم‌ترين افراد، مؤسسات، دانشگاه‌ها و ساير عوامل مرتبط با توليدات و فعاليت‌هاي علمي مي‌تواند راهگشا و زمينه‌ساز برقراري ارتباط، همکاري نظام‌مند علمي و تبادل اطلاعات در زمينه‌هاي مختلف باشد (ر.ک: نوروزي چاکلي و ديگران، فصلنامه کتاب، ش 71).
در چند سال اخير تحقيقات زيادي با استفاده از تحليل‌هاي علم‌سنجي انجام شده است که جامعه آماري اکثر اين پژوهش ها را توليدات علمي نمايه‌شده در نمايه‌نامه هاي پايگاه اطلاعاتي ISI تشکيل مي‌دهد (ر.ک: شاهبداغي، بررسی وضعیت انتشار و استناد به مقالات مدیریت دانش بر اساس گزارشات نمایه‌نامه‌های استنادی علوم (ISI) از سال 1985 تا 2008 میلادی). به طور کلي، از شاخص هاي علم‌سنجي براي ارزيابي وضعيت يک رشته يا موضوع معين استفاده مي شود (Cf: Lolis et al., Scientometric analysis of energetic ecology: primary production of aquatic macrophytes)؛ از اين‌رو، اين پژوهش بر آن است تا توليدات علمي جهان در حوزه قرآن را مورد بررسي و ارزيابي قرار داده، تصويری مناسب از وضعيت کنوني حاکم بر توليدات علمي اين رشته در عرصه بين‌الملل ارائه نمايد.
قرآن، معجزه بزرگ و جاويد حضرت محمد(ص) و منشور هدايت بشر به سوي سعادت و بهروزي است. به همين دليل، اين کتاب آسماني نزد مسلمانان از اهميت و جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. پيروان آیين اسلام، قرآن را مي‌خوانند و مي‌کوشند رهنمودهاي تعالی‌بخش آن را در زندگي خود به کار گيرند. پیامبر اکرم(ص) و ديگر بزرگان دين، درباره اهميت قرآن و ضرورت بهره‌گيري از آموزه‌هاي آن، نكات زيادي را مطرح كرده‌اند. پیامبر اکرم(ص) مي‌فرمايد: «کتاب خدا (قرآن)، صادق‌ترين گفتار و رساترين موعظه و بهترين داستان‌هاست». امروزه لزوم عمل به تعاليم راهگشاي قرآن، بيش از هر زمان ديگر احساس مي‌شود. اما قبل از هرچيز، بايد قرآن را شناخت و در آن تدبر و تفکر نمود. در عصر حاضر لازمه رساندن پيام قرآن به قلب‌هاي مستعد و آماده پذيرش نداي الهي، تحقيق و تفحص و عملياتي نمودن مفاهيم ارزشمند قرآني با استفاده از روش‌هاي نوين ارتباطي و تبليغي مي‌باشد. با انجام اين پژوهش روشن می‌شود که تا کنون تحقيقات کشورهاي جهان پیرامون قرآن چه وضعيتي داشته است و جمهوري اسلامي ايران به عنوان يکي از کشورهاي بزرگ اسلامي در مقايسه با ساير کشورهاي جهان (اعم از مسلمان و غيرمسلمان) چه جایگاهی دارد؟

در این پژوهش پاسخ به پرسش‌های ذیل مد نظر است که پاسخ به آنها زمینه دستیابی به هدف نوشتار را فراهم می‌سازد؛
1ـ دانشگاه‌هاي برتر جهان از نظر توليد علم در عرصه‌های قرآني در پايگاه‌هاي اطلاعاتي ISI کدامند؟
2ـ کدام کشورها بيشترين تحقيقات را در عرصۀ بين‌المللي در زمينه‌هاي مربوط به قرآن انجام داده‌اند؟
3ـ روند توليدات علمي جهان در حوزۀ قرآني در پايگاه‌هاي اطلاعاتي ISI چگونه بوده است؟
4ـ مجلات برتر در زمينه چاپ مدارک حوزۀ قرآني کدامند؟
زبان‌هاي مورد استفاده در نگارش مدارک در حوزۀ قرآني چه زبان‌هايي است؟
علاوه بر پرسش‌های فوق، در پایان نوشتار وضعيت توليدات علمي ايران در حوزۀ قرآني در عرصه جهاني به اجمال بررسي قرار گرفته است.

افزايش مطالعات علم سنجي در ساليان اخير در مجامع ملي و بين‌المللي حاکي از آن است که اين روش، توجه افراد زيادي را به خود معطوف نموده است؛ به گونه‌ای که به طور چشمگيري از اين روش براي بررسي رشد علمي، ساختار علمي روابط علمي و توليدات علمي استفاده مي شود. در ادامه برخي از مطالعاتي که به لحاظ روش‌شناسي با پژوهش حاضر مرتبط هستند، بررسي شده‌اند.
كينگ (Cf: King, The Science impact of nations: what different countries get for their research spending) توليدات علمي 31 كشور دنيا را از طريق بررسي مقالات چاپ شده آنها و ميزان استناد اين مقالات در پايگاه اطلاعاتي ISI (نمايه‌نامه استنادي علوم) بررسي نمود. نتايج پژوهش وي نشان مي‌دهد كه آمريكا اولين توليد‌كنندة اطلاعات علمي است و انگليس، آلمان، ژاپن و فرانسه به ترتيب پس از آن در مقامهاي دوم تا پنجم قرار دارند. ايران نيز در اين ميان در مقام سي‌ام واقع شده است. شايان ذكر است، از ميان كشورهاي اسلامي، تنها ايران و از بين كشورهاي آفريقايي، تنها آفريقاي جنوبي در میان 31 كشور نخست قرار دارند.
گارسيا و همکارانش (See: Garcia et al, Evaluation of Spanish Scientific Production …) در پژوهشي اقدام به ارزيابي توليدات علمي کشور اسپانيا در رشته‌هاي مامايي و پزشکي زنان در مجلات بين المللي سال‌هاي 1986ـ2002م نموده‌اند. در اين پژوهش 779 مدرک در اين دو رشته مورد بررسي قرار گرفت. يافته ها نشان داد که مجله «توليد مثل انساني» با 217 مقاله داراي بيشترين مقالات تخصصي و تأليفات در زمينه يائسگي و بيشترين همکاري علمي (07/4) بوده است. کل مقالات 1829 و تعداد نويسندگان 3998 نفر بوده است. در پایان، نتيجه گرفته‌اند که رشد توليدات علمي در طول سال‌هاي پژوهش در موضوعات ياد‌شده داراي رشد چشمگيري بوده است.
ون و همکاران (c.f: Wen et al, Scientific Production of Electronic Health Record Research …)، در پژوهشي با عنوان «توليدات علمي تحقيقات پزشکي الکترونيکي در دوره 1991 تا 2005» به اين نتيجه رسيده اند که تعداد مقالات منتشر شده در مقايسه با دوره پنج ساله پیش از آن افزايش چشمگيري داشته است. بیشتر مقالات (98 درصد) به زبان انگليسي منتشر شده و مربوط به آمريکا (57 درصد) بوده است. ده مجله از تعداد کل 374 مجله 41 درصد مقالات را منتشر کرده است. تحليل تعدادي از اين مقالات نشان داد که کشورهاي نسبتاً کوچکي مانند سوئيس، هلند، و نروژ سهم زيادي در توليد مقالات علمي داشته اند.
ما، ني و کوئي (cf: Ma, Ni & Qui, Scientific Research Competitiveness …) در پژوهشي با عنوان «رقابت پژوهش‌هاي علمي در دانشگاه‌هاي دنيا در حوزه علوم کامپيوتر» اقدام به بررسي برترين کشورها و دانشگاه‌ها در زمينۀ توليد علم در حوزه علوم کامپيوتر نمودند. اين پژوهش بر اساس داده‌هاي پايگاه ISI در يک بازه زماني 1996ـ2006 انجام شده است. نتايج مشخص نمود که اغلب دانشگاه‌هاي تراز اول در اين زمينه مربوط به کشور آمريکا هستند. کشورهاي بريتانيا، کانادا و دانمارک نيز در رده‌هاي دوم تا چهارم جاي دارند. دانشگاه استانفورد و ام.آي.تي، برکلي هر چند در حوزه‌هاي ديگر علوم در سطوح بالايي قرار دارند، در اين حوزه در سطح پاييني قرار گرفته‌اند.
در ايران نيز بررسي‌هايي با استفاده از روش علم سنجي بر روي توليدات علمي انجام شده است. از جمله انصافي و غريبي (ر.ک: دانش در سطح بین‌المللی) توليدات علمي ايران را در سال 2000 بر مبناي تعداد، نوع، زبان و موضوع مدارك نمايه‌شده در پايگاه‌هاي ISI اندازه گيري و با 15 كشور توسعه يافته و در حال توسعه مقايسه نمودند. نتايج اين مطالعه نشان داد كه 19/97 درصد از مدارك علمي توليد شده از ايران در «Science Citation Index»، 81/2 درصد در «Social Science Citation Index » نمايه شده و هيچ مدركي از ايران به پايگاه «Art & Humanities Citation Index » راه نيافته است. در مجموع، ايران با توليد 12/3 درصد از كل مدارك نمايه‌شده در سه پايگاه ISI، سيزدهمين كشور توليد‌كنندة اطلاعات در بين 16 كشور مورد بررسي است. از ميان كشورهاي درحال توسعة تحت مطالعه، كشور تركيه 54/0 درصد، مصر 21/0 درصد و عربستان سعودي 14/0 درصد مدارك موجود در پايگاه‌ها را توليد كرده‌اند و آمريكا با توليد 2/32 درصد از كل اطلاعات توليد شده، اولين توليد‌كنندة اطلاعات به شمار می‌رود. مدارك ايراني بيشتر از نوع مقاله (73/92 درصد) و به زبان انگليسي (64/99 درصد) است.
نوروزي چاکلي و همکاران (ر.ک: «توليد علم ايران در سال‌هاي 2005 و 2006 بر اساس آمار پايگاه هاي موسسه اطلاعات علمي (آي.اس.آي)») با استفاده از شاخص‌هاي پايگاه اطلاعاتي ISI، توليد علم ايران در سال‌هاي 2005 و 2006 را بررسي کرده و به اين نتيجه رسيده‌اند که توليدات علمي ايران در سال 2006 در مقايسه با سال قبل از آن حدود 21 درصد رشد داشته است. پرکارترين نويسنده سال 2006 هروي بوده است که با 57 عنوان توليد علمي، حدود 55/1 درصد از کل توليدات علمي نمايه شده ايران در ISI را به خود اختصاص داده منتشر کرده است. دیگر اینکه نشريه «Applied Mathematics and Computation» با انتشار 161 عنوان مقاله، بيشترين سهم را در انتشار توليدات علمي ايران در سال 2006 داشته است.
دهقان (ر.ک: توليد اطلاعات علمي کتابداري و اطلاع‌رساني در ايران، ترکيه، عربستان و مصر) در پژوهشي اقدام به بررسي توليدات علمي در حوزۀ کتابداري و اطلاع‌رساني در کشورهاي ايران، ترکيه، عربستان و مصر نموده است. يافته‌هاي پژوهش وي آشکار ساخت که از بين این کشورها عربستان بيشترين مدرک را توليد کرده و کشور مصر در مقام آخر قرار گرفته است. ايران نيز با توليد 87 مدرک در رتبه دوم قرار دارد. وي به اين نتيجه مي‌رسد که تنها ايران در توليد مدارك علمی، روند صعودي داشته و آن را حفظ نموده است.
حسن‌زاده و ديگران (ر.ک: بررسي توليدات علمي نويسندگان دانشگاه علوم پزشکي ايران ...) نيز اقدام به بررسي توليدات علمي نويسندگان دانشگاه علوم پزشکي ايران در پايگاه «Web Of Science» تا پايان سال 2007 نمودند. يافته‌ها نشان داد که تعداد مقالات اين دانشگاه در پايگاه مذکور سير صعودي داشته است، به طوري که در سال 2006 تعداد مقالات به 137 مورد رسيده است که در مقايسه با سال 2005، 6/1 برابر افزايش داشته است. محموديان با 48 مقاله بيشترين توليد علمي را در دانشگاه علوم پزشکي ايران داشته است. از لحاظ موضوعي نيز بيشترين تعداد مدرک به ترتيب مربوط به جراحي، داروشناسي و نوروساينس است.
خاصه و ديگران (ر.ک: وضعيت توليدات علمي محققين ايراني رشته انگل‌شناسي در پايگاه اطلاعاتي آي.اس.آي.) در پژوهشي به وضعيت توليدات علمي محققان ايراني در رشته انگل‌شناسي در محدودۀ سال‌های 1980 تا 2009 پرداخته‌ و مشخص کرده‌اند که در دورۀ زماني مذکور، تعداد 392 مدرک در رشته انگل‌شناسي به چاپ رسيده است. پژوهشگران ايراني رشته انگل‌شناسي بيشترين ميزان همکاري علمي را با همتايان خود در کشور انگلستان داشته‌اند. محبعلي و وطن‌دوست هر يک با توليد 26 و 21 مدرک پرکارترين نويسندگان ايران در زمينه انگل‌شناسي بوده‌اند. از طرف ديگر، يافته‌هاي مربوط به دانشگاه‌ها و مؤسسات برتر مشخص نمود که دانشگاه علوم پزشکي تهران دانشگاه تهران و انستيتو پاستور ايران هر يک با 114، 73 و 54 مدرک، از نظر ميزان توليدات علمي در حوزه انگل‌شناسي به ترتيب در رتبه‌هاي اول تا سوم قرار دارند. يافته‌هاي مربوط به روند توليدات علمي حوزه انگل‌شناسي نشان داد که در سال 2008 نگارش و پژوهش پيرامون انگل‌شناسي، رشد چشمگيري داشته است.
فراهاني، رضائي صوفي و خاصه (ر.ک: توليدات علمي ايران در رشته تربيت بدني و علوم ورزشي) با بررسي وضعيت توليدات علمي ايران در رشته تربيت بدني و علوم ورزشي بين سال‌هاي 1980 تا 2009 به اين نتيجه رسيدند که توليد علمي ايران در پايگاه اطلاعاتي ISI در این فاصله زماني، در رشته تربيت بدني تعداد 128 مدرک است. پژوهشگران ايراني تربيت بدني بيشترين ميزان همکاري علمي را با همتايان خود در کشور کانادا داشته‌اند. صادقي با توليد 15 مدرک پرکارترين نويسنده ايران در زمينه تربيت بدني وعلوم ورزشي به شمار مي‌رود. از طرف ديگر، يافته‌هاي مربوط به دانشگاه‌هاي برتر مشخص نمود که دانشگاه علوم پزشکي و خدمات بهداشتي درماني تهران با توليد 18 مدرک، و دانشگاه تربيت معلم تهران با 15 توليد علمي، نسبت به ساير دانشگاه‌ها و مؤسسات به ترتيب در رتبه‌هاي اول و دوم قرار دارند. همچنين مقاله “Symmetry and limb dominance in able-bodied gait: a review” با دارا بودن 87 استناد تأثيرگذارترين مقاله ايران در زمينه تربيت بدني وعلوم ورزشي بوده است.
دوست محمدي، خاصه و محمودي (ر.ک: تحليلي بر توليدات علمي کشورهاي جهان در حوزه روابط بين الملل) توليدات علمي کشورهاي جهان در حوزۀ روابط بين‌الملل را در يک دوره ده ساله 2000 تا 2009 مورد بررسي قرار داده‌اند. نتايج بررسي نشان داده که ميزان توليدات علمي جهان در پايگاه اطلاعاتي ISI در حوزه روابط بين‌الملل در فاصله زماني مذکور تعداد 34685 مدرک بوده است که "Freedman" و "Ikenberry" به ترتيب با 140 و 135 توليد علمي (79/0 درصد) پرتوليدترين پژوهشگران در عرصۀ روابط بين‌الملل بوده‌اند. دانشگاه "London School of Economics and Political Science"" با 497 توليد علمي (42/1 درصد)، فعال‌ترين دانشگاه در سطح جهان در عرصۀ روابط بين‌الملل بوده است. روند توليدات علمي نيز نشان داده که از سال 2005 به بعد نوعي رشد در ميزان توليدات به وجود آمده است. از طرف ديگر، يافته‌ها مشخص نموده که سهم ايران از توليدات علمي جهان در رشته روابط بين‌الملل تنها 15 مدرک بوده است که معادل 043/0 درصد از کل توليدات علمي اين رشته مي‌باشد. «سريع القلم» و «برزگر» پرتوليدترين پژوهشگران ايران در اين حوزه بوده‌اند و از 15 توليد علمي ايران، 5 مدرک در مجله "Middle East Policy" به چاپ رسيده است.
به طور کلي، بررسي پيشينه‌هاي موجود نشان می‌دهد که تا کنون پژوهشي با دامنه موضوعي و جامعه پژوهش اين پژوهش انجام نشده است؛ بنابراين، انجام پژوهشي به منظور تحليل روند توليدات علمي کشورهاي جهان در حوزۀ قرآني، ضروري به نظر مي‌رسد.

اين تحقيق از نوع مطالعات علم‌سنجي است. موارد مطالعه شامل همۀ مدارکي است که در مجلات نمايه‌شده در پايگاه اطلاعاتي ISI به چاپ رسيده‌اند. از طريق جستجوي توليدات علمي حوزۀ قرآني در نمايه‌نامه‌هاي استنادي ISI [1] اقدام به بازيابي داده‌هاي مورد نظر شده است. سپس با توجه به اهداف پژوهش، يافته‌ها پس از استخراج مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است و بر اساس دانشگاه يا مؤسسه، سال انتشار، نويسندگان، مجلات و زبان بررسي شده‌اند؛
لازم به ذکر است که اطلاعات اين پژوهش، در 11 دي 1390ش، برابر با 1 ژانويه 2012م. از پايگاه اطلاعاتي «Web Of Science» (دبليو.اُ.اس)، که از محصولات پايگاه اطلاعاتي ISI مي‌باشد، استخراج شده است. در اين تحقيق، منظور از توليدات علمي حوزۀ قرآني آن دسته از مقالات مجلات و همايش‌هايي است که با موضوعات مرتبط با قرآن نوشته شده‌اند (Proceedings paper Article And Review) و در مجلات ISI به چاپ رسيده‌اند. جستجو در فيلد موضوع پايگاه ISI منجر به بازيابي مقالاتي شد که در عنوان، چکيده، يا کليدواژه‌هاي آنها کلمۀ قرآن آمده باشد. از آنجا که کلمۀ قرآن به زبان انگليسي ممکن است به اشکال مختلفي از قبيل Quran و Koran آورده شود، در فيلد موضوع هر دو صورت درج گرديد.

نتايج جستجو و بررسي نشان داد که توليد علمي جهان با موضوع قرآن در پايگاه اطلاعاتي ISI در فاصله زماني 1990ـ2011 تعداد 292 مدرک مي باشد.
در ادامه مقاله تلاش می‌شود به ترتيب به پرسش‌های پژوهش پاسخ داده شود.

از نتايج مهم علم‌سنجي، شناسايي دانشگاه هاي پر تأليف کشورهاي مختلف در رشته‌های گوناگون است. دانشگاه-هايي که توليدات عملي آنها به لحاظ کمّي و کيفي بيشتر باشد، ضمن افزايش اعتبار و شهرت علمي‌شان، مي‌توانند دانشجويان و اعضاي هيئت علمي نخبه‌تري را جذب کنند. در جدول شماره «1» ده دانشگاه برتر در زمينه توليد مدارک حوزۀ قرآني مشخص شده اند. اين ده دانشگاه جمعاً 43 مدرک (73/14 درصد) را در زمينه‌ علوم و معارف قرآني در نشريات ISI به چاپ رسانده‌اند. در اين ميان دانشگاه ميشيگان با توليد 8 مدرک، دانشگاه King Saud با 6 توليد علمي، و دانشگاه School of Oriental African Studies با 5 مدرک نسبت به ساير دانشگاه ها به ترتيب در رتبه هاي اول تا سوم قرار دارند؛ به عبارت ديگر، بيشتر مؤلفان توليدات علمي حوزۀ قرآني در اين دانشگاه ها اشتغال داشته اند. اطلاعات کامل مربوط به دانشگاه هاي برتر در زمينه قرآني در جدول شماره «1» گردآوري شده است.
جالب آنکه شش مورد از اين دانشگاه‌ها (رتبه‌هاي 1، 3، 5، 6، 9 و 10) در دو کشور ايالات متحده و انگلستان قرار دارند و کشورهاي عربستان (رتبه 2)، فرانسه (رتبه 4)، ايران (رتبه 7) و مالزي (رتبه 8) هم هر کدام يک دانشگاه در ده دانشگاه برتر دارند.
رتبه دانشگاه‌ها و مؤسسات تعداد درصد
1 University of Michigan (USA) 8 74/2
2 King Saud University (Arab.) 6 05/2
3 School of Oriental African Studies (Eng.) 5 71/1
4 Centre National de la Recherche Scientifique (Fr.) 4 37/1
5 Duke University (USA) 4 37/1
6 University of Cambridge (Eng.) 4 37/1
7 University of Tehran (I.R.I.) 3 03/1
8 Universiti Kebangsaan Malaysia (Mal.) 3 03/1
9 University of Oxford (Eng.) 3 03/1
10 University Notre Dame (USA) 3 03/1
جمع 43 73/14
جدول 1. برترين دانشگاه‌هاي جهان در توليدات علمي حوزۀ قرآني

کدام کشورها بيشترين توليدات علمي در حوزه قرآني را انجام داده‌اند؟ در پاسخ به اين پرسش، تجزيه و تحليل داده‌ها نشان داد که کشور ايالات متحده از نظر توليد علمي در اين حوزه رتبه نخست را به خود اختصاص داده است؛ به عبارت ديگر، تعداد 61 مورد (90/20 درصد) از توليدات علمي در زمينۀ قرآن را پژوهشگران ايالات متحده انجام داده‌اند. محققان کشور انگلستان نيز با توليد 24 مدرک (معادل 22/8 درصد) در رتبه دوم قرار گرفته‌اند. اين دو کشور به تنهايي بالغ بر 29 درصد از مدارک علمي نمايه شده در پايگاه اطلاعاتي ISI در حوزه قرآني را توليد کرده‌اند. جالب آنکه کشور جمهوري اسلامي ايران با توليد تنها 15 مورد (14/5 درصد) در رتبه سوم و کشورهاي فرانسه، ترکيه، مالزي، کانادا، عربستان سعودي، کره جنوبي و آلمان به ترتيب در رتبه‌هاي بعد قرار گرفته‌اند. اين ده کشور برتر در مجموع 174 مدرک را که معادل 59/59 درصد توليدات علمي در حوزه قرآني مي‌باشد، توليد کرده‌‌اند.
نمودار 1ـ ده کشور برتر در زمينه توليدات علمي حوزۀ قرآني

تجزيه و تحليل داده‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که توليدات علمي در حوزه پژوهش‌هاي قرآني در دهۀ ابتدايي قرن 21 روند تقريباً رو به رشدي داشته است. همان طور که در نمودار «2» نيز ديده مي‌شود، بيشترين توليد علمي در حيطۀ پژوهش‌هاي قرآني در 22 سال اخير در سال 2008 صورت گرفته است. در اين راستا، داده‌هاي پايگاه‌هاي اطلاعاتي ISI نشان مي‌دهد که در سال 2008 تعداد 36 مدرک ( 33/12 درصد) توليد شده است. هم‌چنين از سال 2007 نگارش و پژوهش پيرامون پژوهش‌هاي قرآني رشد چشمگيري داشته است؛ به طور کلي و با توجه به نمودار «2» مي‌توان گفت هر چند توليدات علمي پژوهش‌هاي قرآني در دو دهه گذشته اندکي داراي فراز و نشيب بوده، اما در قرن 21 در اکثر سال‌ها از رشدي تصاعدي برخوردار بوده است. اگر تقسيمات سال‌ها را به صورت سه دورۀ هفت ساله مورد بررسي قرار دهيم، مشخص می‌شود که سال‌هاي 2005ـ2011 بيشترين توليدات علمي را به خود اختصاص داده است؛ به طوري که 175 مورد از مقالات در هفت سال اخير انجام شده که معادل 93/59 درصد از کل توليدات علمي حوزۀ قرآني در 22 سال اخير مي‌باشد.
نمودار 2. روند توليدات علمي در زمينه پژوهش‌هاي قرآني

هدف از اين بخش شناسايي مجلاتي است که بيشترين سهم را در انتشار مقالات پژوهش‌گران در زمينه پژوهش‌هاي قرآني داشته اند. هشت نشريه‌اي که نام آنها در جدول «2» آورده شده، 58 مدرک معادل 86/19 درصد از کل توليدات علمي پژوهش‌گران را در زمينه پژوهش‌هاي قرآني به چاپ رسانده اند. در اين ميان مجله «Bulletin of the School of Oriental and African Studies» با چاپ 14 مدرک (79/4 درصد) در رتبه اول چاپ مقالات پژوهش‌گران در حوزه پژوهش‌هاي قرآني قرار دارد.
رتبه نام مجلات تعداد درصد
1 Bulletin of the School of Oriental and African Studies… 14 79/4
2 Reveue de l Histoire des Religions 9 08/3
3 Islam Zeitschrift fur Geschichte und Kulturd des … 7 40/2
4 Muslim World 7 40/2
5 Al Qantara 6 05/2
6 Welt des Islams 6 05/2
7 Journal of the American Oriental Society 5 71/1
8 Zeitschrift der Deutchen Morgenlandischen Gesellchaft 4 37/1
جمع 58 86/19
جدول 2. مجلات برتر در زمينه چاپ مدارک پژوهش‌هاي قرآني

کل توليدات علمي حوزۀ پژوهش‌هاي قرآني به 14 زبان انگليسي، فرانسوي، آلماني، اسپانيايي، ترکي، ايتاليايي، چيني، چک، هلندي، ژاپني، لهستاني، روسي، اسلواکي و اسلونيايي منتشر شده‌اند. همان‌طور که انتظار مي‌رفت و در جدول نيز مشخص است، بيشتر مدارک منتشر شده در حوزه پژوهش‌هاي قرآني به زبان انگليسي منتشر شده است؛ به عبارت ديگر، تعداد 226 مدرک (40/77 درصد) به زبان انگليسي چاپ شده است. 27 مدرک ( 25/9 درصد) از توليدات علمي نيز به زبان فرانسوي منتشر شده است (جدول 3).

رتبه زبان تعداد درصد
1 انگليسي 226 40/77
2 فرانسوي 27 25/9
3 آلماني 20 85/6
4 اسپانيايي 4 37/1
5 ترکي 3 03/1
جمع 280 90/95
جدول 3. زبان توليدات علمي در زمينه پژوهش‌هاي قرآني

در اين قسمت بر آنيم وضعيت توليد علم ايران در زمينه پژوهش‌هاي قرآني در پايگاه اطلاعاتي ISI را بررسي کنیم. تجزيه و تحليل داده‌ها مشخص می‌کند که از بين 262 مدرک در حوزه پژوهش‌هاي قرآني تنها 15 مدرک به نام ايران ثبت شده است که رقم بسيار ناچيزي است؛ به عبارت ديگر، سهم توليد علم ايران در حوزه پژوهش‌هاي قرآني در عرصه جهاني تنها 14/5 درصد است.
از طرف ديگر، بررسي‌ها در پايگاه ISI نشان مي‌دهد که کل توليدات علمي ايران (مقاله مجله و مقاله همايش) در همه رشته‌ها از سال 1990 تا 2011 تعداد 116189 مدرک بوده است که جايگاه پژوهش‌هاي قرآني در اين بين نيز مطلوب نیست؛ زيرا تنها 013/0 درصد از توليدات علمي ايران مربوط به پژوهش‌هاي قرآني است.
از 15 مدرکي که توسط پژوهشگران ايران در حوزه پژوهش‌هاي قرآني منتشر شده است، 2 مورد در سال 1997، 3 مورد در سال 2008، 3 مورد در سال 2009 و 3 مورد در سال 2011، منتشر شده‌اند. در سال‌هاي 1993، 1998، 2004 و 2010 نيز يک مدرک به چاپ رسيده است. یافته‌ها در مورد مؤسسات و دانشگاه‌هاي برتر نيز آشکار ساخت که دانشگاه تهران 3 مقاله و دانشگاه‌هاي آزاد اسلامي و علوم پزشکي تهران نيز هر يک داراي 2 مقاله هستند.
نگاهي نيز به وضعيت استناددهي به توليدات علمي ايران نیز برخی مطالب را روشن می‌سازد؛ زيرا استنادها در آثار علمي جايگاه ويژه اي دارند و در واقع، يک مقاله علمي زماني معتبر است که به آثار و متون آن موضوع استناد کنند (عبدالمجيد، 1386)؛ بنابراين، هر چه ميزان استنادات به يک مقاله بيشتر باشد، ارزش و اهميت آن مقاله بيشتر است. با آگاهي از تعداد استناداتي که به هر مدرک شده است مي‌توان ميزان تأثيرگذاري آن را در جامعه علمي مربوط سنجيد؛ به عبارت ديگر، آثاري که بيشترين استناد را داشته‌اند، مؤثرترين آثار هستند.
يافته‌ها نشان می‌دهد که در مجموع 17 بار به 15 توليدات علمي ايران در حوزه پژوهش‌هاي قرآني استناد شده است که رقم پاييني است. در اين ميان، بسياري از مقالات تا کنون مورد استناد قرار نگرفته‌اند. به بيان دقيق‌تر، مقاله «Islamic perspective on human cloning and stem cell research» با دريافت 9 استناد پراستنادترين مقاله ايران در حوزه پژوهش‌هاي قرآني در عرصه جهاني مي‌باشد. به مقاله «Does peace have a prayer? The effect of mortality… » نيز 6 بار استناد شده است.
به طور کلي، به طور ميانگين به هر مقاله ايراني در حوزه پژوهش‌هاي قرآني 13/1 بار استناد شده است که وضعيت نسبتاً متوسطي است.

از مباحث مهمي که در دهه کنوني بدان توجّه وافري شده، مسأله توليد علم است. بي‌گمان، دانشگاه‌ها به عنوان خاستگاه علم و دانش، نقش مهمي در توليد علم و تسريع پله‌هاي ترقّي در هر کشوري ايفا مي‌نمايند. در سال‌های اخير، علاقه زيادي به استفاده از اطلاعات کتاب‌شناختي براي ارزيابي فعاليت‌هاي پژوهشي به وجود آمده است. ارزيابي فعاليت‌هاي پژوهشي به منزله يکي از مهم‌ترين ابزارهاي نيل به استانداردهاي عملکرد پژوهشي در مراکز علمي به شمار مي‌رود (Uzun, 1998). از روش‌هاي علم‌سنجي مي‌توان به منظور انجام مطالعات کمّي مربوط به توسعه توليدات علمي يک رشته خاص در عرصه بين‌المللي استفاده کرد (Tian et al., 2008). از سوي ديگر، استفاده از شاخص‌هاي علم سنجي براي تصميم‌گيري‌ها و برنامه‌ريزي‌هاي علمي به طور فزاينده‌اي در حال افزايش است و همين امر باعث رشد مطالعات علم‌سنجي شده است (Dutt et al., 2003). هدف اين تحقيق انجام يک تحليل کمّي با استفاده از تکنيک علم‌سنجي و به منظور بررسي وضعيت توليدات علمي در حوزه پژوهش‌هاي قرآني در عرصه بين المللي از سال 1990 تا 2001 است.
نتايج بررسي نشان داده که کل توليدات علمي در زمينه پژوهش‌هاي قرآني در پايگاه اطلاعاتي ISI در فاصله زماني مذکور تعداد 292 مدرک است. يافته‌ها آشکار ساخته که از نظر پراکندگي جغرافيايي، کشورهاي ايالات متحده و کانادا رتبه‌هاي اول و دوم را در قاره آمريکا دارند. کشورهاي انگلستان، فرانسه و ترکيه در قاره اروپا در صدر قرار دارند. در آسيا نيز کشورهاي ايران، مالزي و عربستان رتبه‌هاي اول تا سوم را به خود اختصاص داده‌اند. کشورهاي مصر، الجزاير، موروکو، تونس و بنين نيز در قاره آفريقا بيشترين توليدات در عرصه پژوهش‌هاي قرآني را دارند. استراليا و نيوزيلند نيز هر يک با 5 و 1 مدرک در قاره اقيانوسيه قرار دارند. جدول شماره «4» پراکندگي جغرافيايي کشورها از نظر توليد علمي را به تفکیک قاره‌ها به تفصيل نشان مي‌دهد.
آسيا آفريقا آمريکا اروپا اقيانوسيه
ردیف نام کشور تعداد مدرک نام کشور تعداد مدرک نام کشور تعداد مدرک نام کشور تعداد مدرک نام کشور تعداد مدرک
1 ايران 15 مصر 3 آمريکا 61 انگلستان 24 استراليا 5
2 مالزي 12 الجزاير 2 کانادا 9 فرانسه 14 نيوزيلند 1
3 عربستان سعودي 9 موروکو 2 - - ترکيه 13 - -
4 کره جنوبي 9 تونس 2 - - آلمان 8 - -
5 هند-پاکستان 5 بنين 1 - - هلند 7 - -
جدول 4. پراکندگي جغرافيايي توليدات علمي در پژوهش‌هاي قرآني
بررسي بيشتر نشان داد که دانشگاه ميشيگان با توليد 8 مدرک، دانشگاه King Saud با 6 توليد علمي و دانشگاه School of Oriental African Studies با توليد 5 مدرک در حوزه پژوهش‌هاي قرآني، نسبت به ساير دانشگاه‌هاي جهان به ترتيب در رتبه‌هاي اول تا سوم قرار دارند.
بررسي مقالات پژوهشگران ايران نيز پرده از اين واقعيت برداشت که آنها در دهۀ اخير تنها 15 مقاله در مجلات ISI به چاپ رسانده‌اند که به نظر مي رسد ميزان توليدات علمي پژوهشگران ايران در عرصۀ پژوهش‌هاي قرآني بسيار کمتر از حد انتظار است و مشکلاتي بر سر اين راه وجود دارد؛ زيرا با انجام يک محاسبه ساده متوجه می‌شویم که به طور ميانگين، در هر سال تنها 68/0 مقاله توسط پژوهشگران ايران در حوزه پژوهش‌هاي قرآني در مجلات معتبر به چاپ رسيده است که مقدار بسيار کمي است. از جمله دلايل اين وضعيت مي توان به عدم تسلط کافي به زبان انگليسي به عنوان زبان علمي بين‌المللي، عدم تسلط به فرايندهاي ارسال مقالات به مجلات بين‌المللي، دشواري دسترسي محققان اين حوزه به امکانات ارتباط با مجلات معتبر بين‌المللي، و محدوديت‌هاي برقراري ارتباط ميان پژوهشگران ايراني و خارجي براي تبادلات و تجربيات علمي در اين حوزه اشاره کرد. يافته‌ها نشان داده که پژوهشگران ايراني در حوزه‌هاي قرآني در مجموع تنها در 3 مقاله با محققان کشورهاي انگلستان، ايالات متحده و استراليا در انجام توليدات علمي رشتۀ خود همکاري داشته اند و از آنجا که امروزه همکاري بين پژوهشگران از اهميت فراواني برخوردار است و بسياري از مقالات توسط بيش از يک نفر به چاپ مي‌رسد، اين امر نسبت به محققان قرآني ایران رضایت‌بخش نیست.
هم‌چنين در مجموع تنها 17 بار به کل توليدات علمي ايران در دهۀ اخير در حوزه پژوهش‌هاي قرآني استناد شده است؛ به طوري که ميانگين استناد به هر مقاله برابر با 13/1 بار مي باشد، در حالي که ميانگين استناد به هر مقاله در سطح جهاني 24/1 مي‌باشد. در اين ميان، اکثر مقالات تا کنون مورد استناد قرار نگرفته اند. به همين دليل مي‌توان چنين اظهار داشت که ميزان تأثيرگذاري مقالات ايران در حوزۀ پژوهش‌هاي قرآني در عرصة جهاني اندک مي‌باشد. اين در حالي است که دو مقاله با عناوين «Cultural dissent» و
«Daily practices, study performance and health during the Ramadan fast» با دريافت 40 و 21 استناد پراستنادترين مقالات در سطح جهان در حوزۀ پژوهش‌هاي قرآني مي‌باشند.
به طور کلي و با توجه به يافته‌هاي اين پژوهش مي‌توان چنين اظهار داشت که دستيابي به جامعه‌اي متمسک به قرآن و عترت و برخوردار از ايمان و عمل صالح، تحقق انديشه‌هاي معمار بزرگ انقلاب در گسترش فرهنگ حيات‌بخش قرآن کريم، و ارتقاي ايران به کشوري توسعه‌يافته با هويتي اسلامي ـ انقلابي، در گرو عزم ملي و اراده هماهنگ مديران ارشد نظام براي توسعه فرهنگ قرآني است؛ فرهنگي که بايد متأثر از قرآن و حاکم بر بينش‌ها، نگرش‌ها و رفتارهاي فردي و اجتماعي بوده و در کليه سطوح سياست‌گذاري، اجرا و ارزيابي برنامه‌هاي کلان نظام جمهوري اسلامي جاري باشد. به اين منظور، منشور توسعه فرهنگ قرآني که مبين منويات نظام مقدس جمهوري اسلامي در مواجهه با تعاليم قرآن است، در مقام علم، اعتقاد و عمل در سطح ملي و بين‌المللي باید به عنوان اصلي‌ترين راهکار در زمينه جهاني‌سازي آموزه‌هاي قرآني مورد توجه قرار گیرد. توسعه فعاليت‌هاي قرآني در عرصه‌هاي مختلف آموزشي، پژوهشي و تبليغي ترويجي مقدمه ضروري و مسير اساسي توسعه فرهنگ قرآني در جامعه است.
مطالعه وضعيت موجود حاکي از آن است که بخش‌هاي متعدد دولتي، عمومي و مردمي دست‌اندر کار فعاليت‌هاي قرآني در عرصه داخلي و خارجي هستند که ظرفيت عظيمي از امکانات مادي و انساني را دارا مي‌باشند، اما نوعي بي‌ساماني، از هم گسيختگي و ناهماهنگي در اين فعاليت‌ها وجود دارد؛ به نحوي که خلأ تصدي مسئوليت در بسياري از حوزه‌هاي ضروري و در عین حال تداخل تصدي و مسئوليت‌ها در برخي حوزه‌ها منجر به فرسايش و ايجاد کندي و حتي وقفه در فعاليت‌هاي قرآني بخش‌هاي مختلف شده است. ضمن آنکه فعاليت‌هاي انجام‌شده فاقد برنامه‌ريزي و نظارت راهبردي است. لذا تبديل آن به جرياني خلّاق و تحوّل‌آفرين در جهت توسعه فرهنگ قرآني در سطحي جهاني ضروري به نظر مي‌رسد. هم‌چنين حمايت از گروه‌ها و تشکل‌هاي فعّال غيردولتي و افراد تحليلگر مباحث علمي و قرآني در جهت هم‌افزايي و ارتقاء فعاليت‌هاي قرآني در سطح ملي و بين‌المللي بايد به عنوان اولين هدف از اهداف منشور توسعه فرهنگ قرآني درسطح جهاني مورد توجه قرار گیرد.
با نگاهي به آمار فعاليت‌هاي قرآني درکشورهاي اروپايي و خصوصاً آمريکا مي‌توان نتيجه گرفت که هم اکنون در اين کشورها فضا براي رشد اندیشه‌های اسلامي و فعاليت‌‌هاي قرآني تا حدودي مناسب است (www.awraman.com). هم‌چنين درنگاهي عميق‌تر مي‌توان گفت ميزان نگاه و توجه انديشمندان غربي به مباحث قرآني هر روز بيش از پیش و کنکاش ايشان در مباحث و نظريه‌های الهي حتي گاهي موارد بيش از مسلمانان است؛ از اين‌رو، وظيفه تمامي دانشمندان مسلمان است تا ضمن غور و تعمق در درياي بيکران مفاهيم قرآني نسبت به جهاني‌سازي و انتشار مباحث انسان‌ساز قرآني در سطح بين‌المللي کوشاتر بوده، بيش از پيش تلاش نمایند.

1. انصافي، سكينه و حسين غريبي، دانش در سطح بين المللي، مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران، 1381.
2. حسن‌زاده، محمد، زودآيند. علم سنجي در سازمان‌ها نقشي نوين براي کتابداران کتابخانه‌هاي تخصصي. علوم و فناوري اطلاعاتي. http://jist.irandoc.ac.ir (دسترسي در دوم شهريور 1389).
3.حسن‌زاده، حافظ‌محمد و ديگران، «بررسي توليدات علمي نويسندگان دانشگاه علوم پزشکي ايران همراه با شبکه‌هاي تأليف مشترک در پايگاه WOS تا پايان سال 2007 ميلادي»، فصلنامه مديريت سلامت، دوره 11، شماره 34، 1387.
4.خاصه، علي اکبر و دیگران، «وضعيت توليدات علمي محققين ايراني رشته انگل‌شناسي در پايگاه اطلاعاتي آي.اس.آي.»، مجله ميکروب‌شناسي پزشکي ايران، ش 3، پاييز 1389.
5.دوست محمدي، ا.، خاصه، ع.، و محمودي، م، «تحليلي بر توليدات علمي کشورهاي جهان در حوزه روابط بين الملل»، پژوهشنامه علوم سياسي، سال ششم، شماره 2، 1390.
6.دهقان، شيرين، «توليد اطلاعات علمي کتابداري و اطلاع‌رساني در ايران، ترکيه، عربستان و مصر»، فصلنامه کتابداري و اطلاع رساني، شماره پياپي 37، جلد 10، شماره 1، 1386.
7.زلفي گل، محمد علي، «از ترويج علم تا توليد ثروت از دانش»، رهيافت، شماره 33، 1387.
8.شاهبداغي، اعظم، «بررسي وضعيت انتشار و استناد به مقالات مديريت دانش بر اساس گزارشات نمايه‌نامه‌هاي استنادي علوم (ISI) از سال 1985 تا 2008 ميلادي»، همايش ملي مديريت دانش و علوم اطلاعات: پيوندها و برهم کنش‌ها، تهران، 1388.
9.عبدالمجيد، اميرحسين، «تحليل استنادي: تعاريف و کاربردها». فصلنامه علوم و فناوري اطلاعات، دوره 22، شماره 3، 1386.
10.فراهاني، ابوالفضل، رضايي صوفي، مرتضي و خاصه، علي اکبر، «توليدات علمي ايران در رشته تربيت بدني و علوم ورزشي». فصلنامه المپيک. پياپي 54، شماره 2، 1390.
11.قانعي راد، محمدامين، طلوع، ابوالقاسم و خسروخاور، فرهاد، "عوامل، انگيزش ها و چالش هاي توليد دانش در بين نخبگان علمي"، سياست علم و فنّاوري، سال اول، شماره 2، 1387.
12.نوروزي چاکلي، عبدالرضا، و ديگران، «توليد علم ايران در سال‌هاي 2005 و 2006 بر اساس آمار پايگاه هاي موسسه اطلاعات علمي (آي.اس.آي)»، فصلنامه کتاب، شماره 71، پاييز 1386.
13.Dutt, B., Garg, K.C., & Bali, A. , Scientometrics of the international Journal. Scientometrics, Scientometris, 56, No.1, 2003.
14.Garcia, p. et al, Evaluation of Spanish Scientific Production in International Obstetrics and Genecology Journals During the Period 1986-2002, European Journal of Obstetrics & Gynecology and Reproductive Biology, VOL. 123, NO. 2, 2005.
15.King, David A. , The Science Impact of Nations: what different countries get for their research spending, Nature 430 (15 July), 2004.
16.Lolis, S.F. et al. , Scientometric Analysis of Energetic Ecology: Primary production of aquatic macrophytes, Maringá, V. 31, N. 4, 2009.
17.Ma, Ruimin, Ni, Chaoqun, Qui, Junping, Scientific Research Competitiveness of World universities in Computer Science, Scientometrics, 76(2): 2008.
18.Tian, Y., Wen, C., and Hong, S. , Global Scientific Production on GIS Research by Bibliometric Analysis from 1997 to 2006, Journal of Informetrics, No. 2, 2008.
19.Uzun, A. , A Scientometric Profile of Social Sciences Research in Turkey, Intl. Inform. & Libr. Rev., No. 30, 1998.
Wen et al. , Scientific Production of Electronic Health Record Research, 1991–2005, Computer Methods and Programs in Biomedicine, 8 6, 2007.