تِيْه :بيابانى كه بنى اسرائيل در پى نافرمانى خداوند چهل سال در آن سرگردان شدند
فرهنگ نويسان عربى، تيه را در اصل، مصدرِ «تاهَ يَتيهُ»[1] و به معناى سرگشته و سرگردان به راهى رفتن دانسته[2] و برخى گمراه شدن در پى آن را نيز افزوده اند.[3] معناى سرگردانى و گمراهى (حاصل مصدر) و حركت با حالت سرگشته و سرگردان در پى گم كردن راه[4] هم گفته شده است.[5] بر اساس معانى ياد شده و به عنوان اسم صفت[6]، بيابانى كه به سبب نبود نشان راه[7]، آدمى در آن گم و سرگردان شود نيز «تِيه» خوانده شده است[8] و سرانجام در كاربردى ديگر و با اثرپذيرى از قرآن (مائده/5،26) به عنوان اسم خاص[9] به بيابانى گفته مى شود كه بنى اسرائيل* در پى خروج از مصر و بر اثر نافرمانى خداوند، 40 سال در آن سرگردان و از ورود به سرزمين مقدس محروم شدند.[10]اين بيابان را در شبه جزيره سينا دانسته اند. جغرافيدانان عرب آن را صحراى بنى اسرائيل نيز خوانده اند.[11] بيابان ياد شده ميان أيله، مصر، درياى قُلْزم (سرخ) و كوه هاى سرات شام قرار دارد و گستره آن از اطراف به جفار، كوه طور و سرزمين فلسطين منتهى مى شود.[12] اين وادى، جنوبى ترين بخش فلسطين[13] و بيشتر آن شنزار و فاقد پوشش گياهى است.[14] مساحت آن را به ابعاد 40 فرسنگ در 40 فرسنگ گفته اند.[15]تيه در تورات:
راز محروميت 40 ساله بنى اسرائيل از ورود به كنعان، سرگردانى آنان در بيابان و انبوهى از رخدادهاى تلخ و شيرين اين سال ها به شكل مبسوطى در عهد عتيق گزارش شده است. «سِفر اعداد» كه بخش عمده آن روايتگر اين دوره از تاريخ بنى اسرائيل است، در تورات عبرى، با نام «در بيابان» خوانده مى شده است.[16]بنا به روايت تورات، بنى اسرائيل در پى خروج از مصر (1446 ق. م.) و با عبور از درياى سرخ، مناطقى چون كوه طور (سينا)، بخش هاى گوناگون صحراى سينا همانند بيابان هاى سين، فاران و توقفگاه هاى متعدد آن را پشت سر گذاشته، به بيابانى به نام «قادش برنيع» مى رسند كه نزديك ترين بخش صحراى سينا به مرزهاى جنوبى كنعان و پس از كوه سينا، مشهورترين مكان در تاريخ سرگردانى آنان است. بيشترين سال هاى سرگردانى 40 ساله بنى اسرائيل در اين منطقه سپرى شده است.[17] اينجاست كه موسى عليه السلام 12 نفر از سران قبايل را براى بررسى شرايط جغرافيايى، اقتصادى، امكانات و وضعيت دفاعى سرزمين كنعان به سمت مرزهاى جنوبى آن روانه مى كند (1443 ق. م.). آنان پس از 40 روز بازگشته، از حاصلخيزى و جنگجويان غول پيكر و نيرومند آن سرزمين و حصارهاى دفاعى بلند و مستحكم شهرها خبر مى دهند. از اين افراد تنها دو نفر به نام هاى يوشَع بن نون و كاليب ابن يَفُنَّه با اعتماد به خدا و يادآورى امدادها و وعده هاى الهى، بنى اسرائيل را براى فتح سرزمين موعود ترغيب مى كنند؛ اما 10 نفر ديگر كه با ديدن آن اوضاع، به هراس افتاده بودند، با سخنان خود و شكست ناپذير خواندن دشمن، بنى اسرائيل را نيز دچار رعب و وحشت مى كنند، براى همين آنان كشته شدن مردان و اسارت زنان و فرزندان قوم را نتيجه محتوم رويارويى با چنين دشمنى خوانده، از فرمان خدا مبنى بر جنگ با آنان سر باز مى زنند. تلاش موسى عليه السلام ، هارون عليه السلام و يوشع و كاليب نيز در اين باره ثمرساز نشد و بنى اسرائيل با ابراز ندامت از ترك مصر و با طرح ايده انتخاب رهبرى جديد، به فكر بازگشت دوباره به مصر افتادند.به كيفر اين بى ايمانى و تمرد آشكار كه به رغم مشاهده معجزات و امدادهاى فراوان الهى صورت مى گرفت، خداوند از محروميت 40 ساله قوم از ورود به سرزمين موعود و مرگ همه افراد 20 ساله و بالاتر از 20 سال به جز يوشع و كاليب در طى اين مدت خبر مى دهد. بنى اسرائيل با آگاهى از اين كيفر الهى و نادم از نافرمانى خويش، براى جنگ اعلام آمادگى كرده، به رغم نهى موسى عليه السلام در تلاشى ناموفق براى ورود به سرزمين مقدس با عمالقه و كنعانى ها درگير و از سوى آنان مورد يورش و تعقيب قرار مى گيرند.[18] آن ها در ادامه تلاش براى ورود به كنعان، پس از درگيرى با ساكنان «عراد» در جنوب اورشليم كه مانع عبور بنى اسرائيل از سرزمين خويش شدند، ناگزير به سمت جنوب بحرالميت تغيير مسير مى دهند تا از راه كشور «أدوم» (بخشى از اردن كنونى) وارد سرزمين موعود شوند. با ممانعت پادشاه «ادوم»، بنى اسرائيل كشور ياد شده را دور زده، در موازات بحرالميت به سوى سرزمين «عمون» واقع در مرز شمالى اردن با سوريه حركت مى كنند. پيمايش اين مسير طولانى و سختى هاى راه، آنان را به شدت دچار فرسايش مى كند.قوم سرگردان پس از شكست «امورى ها» و «عمونى ها» و نيز تصرف سرزمين «باشان» واقع در مرزهاى جنوبى سوريه با اردن و شرق رود اردن، در دشت هاى موآب (كرانه هاى غربى و شرقى رود اردن) روبه روى شهر اريحا اردو مى زنند.[19] تلاش پادشاه موآب براى شكست بنى اسرائيل به كمك نفرين بلعم باعورا، انحراف شمار زيادى از قوم به وسيله زنان و دختران مديان، بت پرستى و خوردن از گوشت قربانيان بت به دعوت آن ها و در نتيجه مرگ شمار انبوهى بر اثر بيمارى وبا و به كيفر اين گناهان در دشت هاى ياد شده رخ مى دهند (1407 ق. م.).سرگردانى قوم در اينجا پايان مى يابد و نسل جديد كه خداوند در مدت سرگردانى، حضور خود را در آتش و ابر بر آنان آشكار مى ساخت و بر همراهى و يارى آنان تأكيد مى كرد، پس از مرگ موسى عليه السلام و به فرماندهى يوشع از آنجا وارد سرزمين موعود مى شوند[20] (1406 ق. م.).در دوره 40 ساله سرگردانى، حوادث تلخ و شيرين و جنگ و گريزهاى فراوانى رخ مى دهد و خداوند به تدريج آموزه هاى اعتقادى و احكام عملى را براى بنى اسرائيل مى فرستد.[21] ميزان طاعت و بندگى آنان بارها آزموده مى شود و خداوند به كرّات عهد خويش با ابراهيم و فرزندان او را به آنان يادآورى مى كند.[22] رخدادهاى مهمى چون نزول مَنّ و سلوى[23]، شكافتن چشمه آب از سنگ با عصاى موسى[24]، آمدن ابر آتشين براى هدايت قوم[25]، نزول عذاب هاى متعدد[26]، مرگ مريم[27] (خواهر موسى)، هارون و موسى عليهماالسلام[28] همه در اين دوره تاريخى رخ داده است.تيه در قرآن:
واژه تيه به معناى بيابانى كه بنى اسرائيل در آن سرگردان شدند، در قرآن نيامده، بلكه از تعبير «يَتيهونَ فِى الاَرض» (مائده/5،26) گرفته شده است. مورخان مسلمان[29] و مفسران شيعه[30] و سنى[31] به تبع مفسران نخستين، سايه افكندن ابر بر سر بنى اسرائيل، نزول مَنّ و سلوى و پيدايش چشمه هاى دوازده گانه از سنگ براى آنان (بقره/2، 57، 60؛ اعراف/7،160؛ طه /20، 80)، همچنين مرگ موسى و هارون عليهماالسلام را در بيابان ياد شده دانسته اند.گزارش قرآن درباره سبب سرگردانى بنى اسرائيل و مدت زمان 40 ساله آن هماهنگ با تورات است. هنگامى كه آنان به مرزهاى فلسطين رسيدند[32]، به تصريح قرآن فرمان يافتند كه با ورود به سرزمين مقدس با ساكنان آن به نبرد پرداخته، آنجا را براى سكونت خويش تصرف كنند؛ اما آنان به بهانه نيرومندى و تنومندى ساكنان شهر، به نام عمالقه و به رغم هشدار صريح موسى عليه السلام ، ضمن ناديده گرفتن فرمان الهىِ آن حضرت و امتناع شديد از ورود به شهر و جنگ با كافران، رفتن به آنجا را به خروج قوم ياد شده مشروط كرده، از موسى عليه السلام خواستند تا خود با خداى خويش به جنگ آنان برود (مائده/5،21 ـ 24) كه بنى اسرائيل به كيفر اين گناه و نافرمانى صريح كه اساس دعوت موسى عليه السلام را به خطر مى افكند[33] و با نفرين آن حضرت 40 سال از ورود به بيت المقدس و سكونت در آن محروم و به عنوان عذاب در بيابان ها سرگردان شدند[34]: «قالَ رَبِّ اِنّى لا اَملِكُ اِلاّ نَفسى و اَخى فَافرُق بَينَنا وبَينَ القَومِ الفـسِقين * قالَ فَاِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَيهِم اَربَعينَ سَنَةً يَتيهونَ فِى الاَرضِ فَلا تَأسَ عَلَى القَومِ الفـسِقين». (مائده/5،25 ـ 26) از گوساله پرستى بنى اسرائيل به مدت 40 روز[35] و نفرين بلعم باعورا[36] نيز به عنوان سبب گرفتارى در تيه ياد شده است. بنابر ديدگاه نخست، بنى اسرائيل در برابر هر روز گوساله پرستى به كيفر يك سال سرگردانى در تيه دچار آمدند. اين دو ديدگاه با آيات مربوط و ديدگاه اكثر قريب به اتفاق مفسران سازگار نيست.ابن خلدون كه با نگاه جامعه شناسانه به اين دوره از حيات اجتماعى بنى اسرائيل مى نگرد، درباره حكمت سرگردانى و حرمت 40 ساله ورود به سرزمين مقدس ديدگاهى درخور توجه و پذيرفتنى دارد. وى در تحليل كاركرد اجتماعى عصبيت به نقش كليدى آن در همبستگى اجتماعى و ايجاد انگيزه دفاع و حمايت از جامعه و مقاومت در راه حفظ حيات آن اشاره كرده، تحقير و خوار ساختن يك قوم و سرسپردگى و وابستگى آنان را از زمينه هاى ضعف و زوال عصبيت و در نتيجه اضمحلال قدرت و حاكميت آنان مى داند. وى بر همين اساس معتقد است كه بنى اسرائيل از يك سو به سبب سال ها بردگى، تحقير شدن و استثمار، عصبيت قومى خود را از دست داده بودند و از سوى ديگر هنوز ايمان مذهبى كاملى نداشتند و در نتيجه از دفاع، پايدارى و نبرد براى حفظ حيات اجتماعى و مستقل خود و تصرف سرزمين موعود ناتوان بودند، از اين رو حكمت خداوند مى طلبيد كه نسل خو گرفته با خوارى، قهر، غلبه و بردگى از بين برود و نسل جديدى بدون داشتن خلق و خوى نياكان و بر اساس باورهاى محكم دينى، بتوانند شالوده و بنيان جامعه اى جديد و مستقل و مقتدر را پى ريزى كنند.[37]بخش پايانى آيه 26 مائده/5 نشان مى دهد كه حضرت موسى عليه السلام با آگاهى از محروميت 40 ساله قوم از ورود به سرزمين مقدس، از نفرين خود نادم و اندوهگين شد، از اين رو خداوند وى را دلدارى داده، بنى اسرائيل را به سبب فسق و نافرمانى آنان درخور چنين مجازاتى مى داند.[38]هرچند درباره مسائلى چون تشريعى يا تكوينى بودن تحريم، چگونگى اعمال تحريم تكوينى و عدم امكان برونرفت از بيابان، مسافت طى شده در طول 40 سال و حوادث رخ داده در آن، گزارش صريحى در قرآن نيامده است؛ اما مفسران به موارد ياد شده پرداخته اند كه ديدگاه آنان گاه متفاوت و گاهى نيز هماهنگ با ظاهر آيات است.برخلاف ديدگاه ابوعلى جبايى مبنى بر تشريعى بودن تحريم ورود به سرزمين مقدس و سرگردانى در وادى تيه[39]، بيشتر مفسران[40] شيعه[41] و سنى[42] هماهنگ با ظاهر آيه (مائده/5،5)، آن را تكوينى خوانده اند، بر اين اساس عدم راهيابى بنى اسرائيل به سرزمين مقدس و سرگشتگى آنان در بيابان از سر اراده و اختيار نبوده است و آن ها به مدت 40 سال بدون هيچ توفيقى در جست و جوى راه برونرفت از صحرا بوده اند.[43] در بيان چگونگى آن و اينكه چگونه از ميان آن همه انسان، كسى در مدت 40 سال نتوانست راه بيرون رفتن از بيابان را پيدا كند شمارى از مفسران[44] به پيروى از مفسران نخستينى چون مجاهد، حسن و ابوعلى جبائى[45] گفته اند: بنى اسرائيل در اين مدت هر روز پس از پيمودن مسافتى، شب را كه به صبح مى رساندند، بامدادان خود را در همان نقطه آغاز حركت مى يافتند. در تبيين اين پديده شمارى از مفسران[46] و برخى احاديث اسلامى[47] به چرخش زمين در زير پاى بنى اسرائيل به فرمان خداوند اشاره كرده اند؛ همچنين آن را به سبب از بين رفتن نشانه هاى راه يا عدم تشخيص بخش هاى گوناگون بيابان از يكديگر به سبب همانند بودن نيز امكان پذير خوانده اند.[48] در هر صورت، بيشتر مفسران پديده ياد شده را امرى خارق عادت، فراطبيعى و متأثر از اراده خاص خداوند دانسته اند. هرچند برخى مفسران در تفسير تحريم تكوينى، آوارگى قوم در بيابانى محدود و چرخش زمين زير پاى آنان را به دليل عدم منافات آن با قرآن و نيز آكنده بودن تاريخ بنى اسرائيل از حوادث شگفت و خارق عادتى از اين دست، قابل پذيرش دانسته اند[49]؛ در مقابل، مؤيّد قرآنى نيز براى آن نمى توان يافت. قرآن فقط به سرگردانى 40 ساله آنان اشاره مى كند، به ويژه اينكه شناسايى سرزمين مقدس از سوى فرستادگان موسى عليه السلام و در نتيجه آگاهى بنى اسرائيل از شرايط ساكنان آن از آيات قرآن قابل برداشت است (مائده/5،22 ـ 24)، از اين رو به نظر مى رسد سرگردانى قوم و عدم راهيابى آنان به سرزمين مقدس به سبب ممانعت اقوام ساكن در سرزمين هاى مرزى فلسطين بوده و تحريم تكوينى خداوند به اين شكل عينيت يافته است و بنى اسرائيل ناگزير در تلاش براى ورود به آنجا و احيانا در جست و جوى چراگاه براى حيوانات خود در بيابان ها حركت كرده، با قبايل گوناگون درگير مى شده اند. زندگى آنان نه شهرنشينى بوده است و نه مانند قبايل بدوى و بيابان نشين.رخدادهاى تيه:
قرآن پاره اى از حوادث و معجزات رخ داده براى بنى اسرائيل در مسير حركت به سرزمين موعود را گزارش مى كند. هرچند بيان و دلالت صريحى در آيات مبنى بر وقوع آن ها در وادى تيه و دوران سرگردانى در آن وجود ندارد (بقره/2،57،60؛ اعراف/7، 160؛ طه/20، 80)، بر اساس گزارش تورات، سياق آيات مربوط، تصريح شمار چشمگيرى از مفسران نامدار شيعه و سنى و پاره اى قراين ديگر، حوادث و معجزات ياد شده در وادى تيه روى داده است، به ويژه آنكه مدت زمانى كه بنى اسرائيل پس از خروج و پيش از دچار شدن به سرگردانى در بيابان سپرى كردند، در مقايسه با دوران 40 ساله تيه بسيار اندك و ناچيز بوده است. حوادث و معجزات ياد شده از اين قبيل اند:1. سايه بانى ابر:
خداوند سايه افكندن ابر بر سر بنى اسرائيل در بيابان را به عنوان يكى از نعمت هاى خويش، به آنان يادآورى مى كند: «و ظَـلَّلنا عَلَيكُمُ الغَمام...». (بقره/2،57) گروهى از مفسران شيعه[50] و سنى[51] به تبع مفسران صحابى و نخستينى چون ابن عباس، وهب بن منبه، ربيع و ابن اسحاق، نعمت ياد شده را مربوط به دوران سرگردانى در تيه دانسته اند.[52] هنگامى كه بنى اسرائيل نادم از نافرمانى خويش، از گرماى خورشيد بيابان نزد موسى عليه السلام شكوه كردند، خداوند به وسيله ابر بر آنان سايه افكند.[53]2. نزول منّ و سلوى:
نزول «منّ» (دانه هايى به اندازه تخم گشنيز، سفيد مايل به زرد با طعم نان روغنى)[54] و «سلوى» (بلدرچين) از ديگر نعمت هاى خدا بر بنى اسرائيل در بيابان است: «... و اَنزَلنا عَلَيكُمُ المَنَّ والسَّلوى كُلوا مِن طَيِّبـتِ ما رَزَقنـكُم ...». (بقره/2،57) بيشتر مفسران شيعه[55] و سنى[56] بر نزول منّ و سلوى در دوران سرگردانى در تيه تصريح كرده اند. بنى اسرائيل در بيابان فقط با منّ و سلوى تغذيه مى كردند، از اين رو با يادآورى غذاهاى متنوعى چون سبزى، خيار، سير، عدس و پياز كه در مصر به خوردن آن عادت كرده بودند، از يكنواختى غذا شكوه كرده، خواستار تنوع غذايى شدند[57]: «و اِذ قُلتُم يـموسى لَن نَصبِرَ عَلى طَعامٍ و احِدٍ فَادعُ لَنا رَبَّكَ يُخرِج لَنا مِمّا تُنبِتُ الاَرضُ مِن بَقلِها وقِثّائِها وفومِها و عَدَسِها وبَصَلِها...» (بقره/2،61)؛ اما بر اساس گزارش تورات، نزول منّ و سلوى براى نخستين بار 45 روز پس از خروج در صحراى «سين» واقع در ميان «ايليم» و كوه سينا و پيش از گرفتارى تيه بوده است.[58] هنگامى كه بنى اسرائيل با يادكرد ديگ هاى پرگوشت در مصر و سخن گفتن از مرگ خويش در بيابان بر اثر گرسنگى، به موسى عليه السلام اعتراض كردند، خداوند انبوهى از منّ و سلوى را فرستاد و قوم سرگردان تا پايان 40 سال از نان «من» كه همه روزه به جز روزهاى شنبه نازل مى شد، تغذيه مى كرد.[59] (=>مَنّ و سلوى)3. جارى شدن چشمه از سنگ:
هنگامى كه بنى اسرائيل از نبود آب و تشنگى در بيابان شكوه كردند[60]، حضرت موسى عليه السلام در پى درخواست آب از خدا و با هدايت وحى الهى، عصاى خود را بر سنگ كوبيد و 12 چشمه به تعداد 12 قبيله بنى اسرائيل جارى شد كه همگى از آن سيراب شدند: «و اَوحَينا اِلى موسى اِذِ استَسقـهُ قَومُهُ اَنِ اضرِب بِعَصاكَ الحَجَرَ فَانبَجَسَت مِنهُ اثنَتا عَشرَةَ عَينـًا قَد عَلِمَ كُلُّ اُناسٍ مَشرَبَهُم ...». (اعراف/7،160 و نيز بقره/2،60) به اعتقاد اغلب مفسران نخستينى چون ابن عباس، سدى، مجاهد، قتاده، ابن زيد[61] و مفسران متأخر شيعه[62] و سنى[63]، جارى شدن چشمه هاى ياد شده نيز در زمان سرگردانى آنان بوده است. البته چنان كه برخى نيز گفته اند، در آيه دليلى بر ديدگاه ياد شده وجود ندارد[64]؛ اما قراين پيشگفته نشان مى دهند كه در وادى تيه بوده است.افزون بر نعمت ها و معجزات ياد شده، امور شگفت آور و افسانه گونى هم از دوران تيه گزارش شده اند؛ پوسيده و چركين نشدن لباس هاى بنى اسرائيل[65]، بلند نشدن مو و ناخن آنان، تولد كودكان همراه با نوعى پوشش به عنوان لباس و بزرگ شدن آن به موازات رشد آن ها[66] و هدايت قوم به وسيله ستونى از نور در شب ها از اين قبيل اند.[67] هرچند قرآن در نفى و اثبات گزارش هاى ياد شده سخنى نگفته و تاريخ زندگى بنى اسرائيل به ويژه دوران حضور حضرت موسى عليه السلام هم آكنده از رخدادهاى شگفت انگيز و خارق عادت است، به نظر مى رسد چنين باور تاريخى بيشتر بازتابى از تفسير ياد شده از تحريم تكوينى (سرگردانى و حركت در مسيرى معين و محدود) و پرسش هاى برخاسته از آن است؛ به اين معنا كه بنى اسرائيل در طول 40 سال و بدون ارتباط با هيچ قوم و قبيله و شهر و آبادى اى چگونه لباس هاى مورد نياز خود را تأمين مى كردند؟4. مرگ موسى و هارون عليهماالسلام:
بيشتر[68] مفسران شيعه[69] و سنى[70] هماهنگ با گزارش تورات[71] و با پذيرش ديدگاه ابن عباس[72] معتقد به حضور و مرگ موسى و هارون عليهماالسلام در دوران تيه هستند. اين ديدگاه از سوى پاره اى از احاديث منسوب به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام نيز تأييد شده است.[73] در مقابل، برخى چون زجّاج با استناد به نفرين موسى عليه السلام (مائده/5،26) و تفسير آن به درخواست جدايى از بنى اسرائيل و نيز با اشاره به عذاب بودن دوران تيه و معذب نشدن پيامبران، اعتقاد به حضور آن دو در تيه را برنتابيده اند.[74] در پاسخ اين استدلال، بر تفسيرِ ديگرى كه براى نفرين موسى عليه السلام گفته اند تأكيد شده است و اينكه تحمل دوران تيه همانند خنك شدن آتش بر ابراهيم عليه السلام براى موسى و هارون عليهماالسلامآسان و موجب ارتقاى درجات معنوى آنان شد[75]؛ همچنين شمارى از مفسران با پذيرش ديدگاه قتاده بر اين باورند كه افزون بر موسى و هارون عليهماالسلام، همه افراد بيرون آمده از مصر نيز در دوران تيه مردند و تنها يوشع و كالب زنده مانده، همراه نسل جديد بنى اسرائيل به سرزمين مقدس قدم نهادند.[76] اين ديدگاه همان گزارش تورات است كه برخى با اعتقاد به مرگ بيشتر و نه همه افراد ياد شده، آن را نپذيرفته اند.[77]قرآن هرچند در اين باره گزارشى ندارد، بر اساس ظاهر برخى آيات (بقره/2، 58 ـ 59؛ اعراف/7،161) در كنار تفسير مفسران از آن مى توان گفت كه همه افراد آمده از مصر در تيه نمردند و گروهى از آنان وارد سرزمين مقدس شدند. (=>باب حطّه) البته هويت تاريخى و دينى يكسانى كه قرآن براى همه نسل هاى بنى اسرائيل ترسيم كرده و با مخاطب قرار دادن يهوديان عصر نزول، به نعمت و لغزش ها و انحرافات نسل هاى پيشين آنان اشاره مى كند، مطلب ياد شده را به چالش مى كشد. (نك: بقره/2، 40 ـ 65)منابع
ارشاد العقل السليم، ابوالسعود (م. 982 ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1411 ق؛ الاصفى، الفيض الكاشانى (م. 1091 ق.)، به كوشش مركز الابحاث والدراسات، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، 1418 ق؛ انوار التنزيل، البيضاوى (م. 685 ق.)، به كوشش عبدالقادر، بيروت، دار الفكر، 1416 ق؛ البدء والتاريخ، المقدسى (م. 355 ق.)، بيروت، دارصادر، افست، 1903 م؛ البداية والنهايه، ابن كثير (م. 774 ق.)، به كوشش على محمد و عادل احمد، بيروت، دار الكتب العلمية، 1418 ق؛ تاريخ ابن خلدون، ابن خلدون (م. 808 ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربى؛ تاريخ الامم والملوك، الطبرى (م. 310 ق.)، بيروت، دار الكتب العلمية، 1417 ق؛ تاريخ اورشليم، سيد جعفر حميدى، تهران، اميركبير، 1364 ش؛ التبيان، الطوسى (م. 460 ق.)، به كوشش احمد حبيب العاملى، بيروت، دار احياء التراث العربى؛ التحقيق، المصطفوى، تهران، وزارت ارشاد، 1374 ش؛ ترتيب العين، خليل (م. 175 ق.)، به كوشش بكايى، قم، نشر اسلامى، 1414 ق؛ التعاريف، المناوى (م. 1031 ق.)، به كوشش رضوان الداية، بيروت، دار الفكر المعاصر، 1410 ق؛ التفسير التطبيقى للكتاب المقدس، شركة ماستر ميديا، قاهره؛ تفسير جوامع الجامع، الطبرسى (م. 548 ق.)، بيروت، دارالاضواء، 1405 ق؛ تفسير الصافى، الفيض الكاشانى (م. 1091 ق.)، بيروت، اعلمى، 1402 ق؛ تفسير القرآن العظيم، ابن كثير (م. 774 ق.)، به كوشش مرعشلى، بيروت، دار المعرفة، 1409 ق؛ تفسير القرآن الكريم، ابوحمزة الثمالى (م. 148 ق.)، گردآورى عبدالرزاق حرزالدين، به كوشش معرفت، قم، الهادى، 1420 ق؛ تفسير القمى، القمى (م. 307 ق.)، به كوشش الجزايرى، لبنان، دارالسرور، 1411 ق؛ التفسير الكبير، الفخر الرازى (م. 606 ق.)، قم، دفتر تبليغات، 1413 ق؛ تفسير نورالثقلين، العروسى الحويزى (م. 1112 ق.)، به كوشش رسولى محلاتى، اسماعيليان، 1373ش؛ جامع البيان، الطبرى (م. 310 ق.)، به كوشش صدقى جميل، بيروت، دار الفكر، 1415 ق؛ الجامع لاحكام القرآن، القرطبى (م. 671 ق.)، بيروت، دار الكتب العلمية، 1417 ق؛ الجواهر الحسان، الثعالبى (م. 875 ق.)، به كوشش ابومحمد الغمارى، بيروت، دار الكتب العلمية، 1416 ق؛ دايرة المعارف فارسى، مصاحب و ديگران، تهران، اميركبير، 1356 ش؛ زادالمسير، ابن الجوزى (م. 597 ق.)، بيروت، المكتب الاسلامى، 1407 ق؛ الصحاح، الجوهرى (م. 393 ق.)، به كوشش عبدالغفور، بيروت، دارالعلم للملايين، 1407 ق؛ قاموس الكتاب المقدس، بطرس عبدالملك و ديگران، القاهرة، دارالثقافة، 1994 ق؛ القاموس المحيط، الفيروزآبادى (م. 817 ق.)، به كوشش مرعشلى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1417 ق؛ الكافى، الكلينى (م. 329 ق.)، به كوشش غفارى، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1375 ش؛ الكتاب المقدس، بيروت، دارالكتاب المقدس فى شرق الاوسط، 1993 م؛ الكشاف، الزمخشرى (م. 538 ق.)، قم، بلاغت، 1415 ق؛ لسان العرب، ابن منظور (م. 711 ق.)، به كوشش على شيرى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1408 ق؛ لغت نامه، دهخدا (م. 1334 ش.) و ديگران، تهران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، 1373 ش؛ مجمع البيان، الطبرسى (م. 548 ق.)، بيروت، دار المعرفة، 1406 ق؛ المصباح المنير، الفيومى (م. 770 ق.)، قم، دارالهجرة، 1405 ق؛ معالم التنزيل، البغوى (م. 510 ق.)، بيروت، دار الكتب العلمية، 1414 ق؛ معجم البلدان، ياقوت الحموى (م. 626 ق.)، بيروت، دارصادر، 1995 م؛ معجم الفروق اللغويه، ابوهلال العسكرى (م. 395 ق.)، قم، انتشارات اسلامى، 1412 ق؛ معجم مقاييس اللغه، ابن فارس (م. 395 ق.)، به كوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبليغات، 1404 ق؛ المعجم الوسيط، ابراهيم انيس و ديگران، تهران، فرهنگ اسلامى، 1375 ش؛ مفردات، الراغب (م. 425 ق.)، به كوشش صفوان داودى، دمشق، دارالقلم، 1412 ق؛ المواعظ والاعتبار، المقريزى (م. 845 ق.)، به كوشش خليل المنصور، بيروت، دار الكتب العلمية، 1418 ق؛ الميزان، الطباطبايى (م. 1402 ق.)، بيروت، اعلمى، 1393 ق.على اسدى[1]. العين، ج1، ص112؛ لسان العرب، ج 13، ص 482؛ الصحاح، ج 6، ص 2229، «تيه».[2]. الصحاح، ج 6، ص2229؛ الفروق اللغويه، ص445؛ التحقيق، ج 1، ص 406، «تيه».[3]. لسان العرب، ج 13، ص 483؛ المصباح، ص 79، «تيه».[4]. المعجم الوسيط، ج 1، ص 92، «تاه».[5]. مفردات، ص 76؛ الفروق اللغويه، ص 445؛ القاموس المحيط، ج 2، ص 1634، «تيه».[6]. لغت نامه، ج 5، ص 6357، «تيه».[7]. التوقيف، ج 1، ص 218؛ المصباح، ص 79، «تيه».[8]. نك: مقاييس اللغه، ج 1، ص 361؛ الصحاح، ج 6، ص 2229؛ لغت نامه، ج 5، ص 6357، «تيه».[9]. لغت نامه، ج 5، ص 6357.[10]. جامع البيان، ج 1، ص 424؛ مجمع البيان، ج 1، ص 225؛ معجم البلدان، ج 2، ص 69.[11]. تاريخ اورشليم، ص 324؛ دايره المعارف فارسى، ج 1، ص 711.[12]. معجم البلدان، ج 2، ص 69، «تيه».[13]. تاريخ اورشليم، ص 324؛ دايره المعارف فارسى، ج 1، ص 711.[14]. همان؛ معجم البلدان، ج 2، ص 69، «تيه».[15]. معجم البلدان، ج 2، ص 69؛ المواعظ والاعتبار، ج 1، ص393 - 394.[16]. قاموس الكتاب المقدس، ص 609.[17]. التفسير التطبيقى، ص 270 - 271؛ الكتاب المقدس، خروج 15: 22؛ اعداد 10: 11 - 12، 10: 33؛ اعداد 20: 1[18]. الكتاب المقدس، اعداد 13: 1 - 33، 14: 1 - 45؛ تثنيه 1 - 3.[19]. التفسير التطبيقى، ص 270 - 271؛ الكتاب مقدس، اعداد 20: 14 - 21؛ 21 : 1 - 35.[20]. الكتاب المقدس، اعداد 22 : 1 - 20، 23 : 1 - 12، 25 : 1 - 9.[21]. همان، 5 : 5 - 31، 6 : 1 - 21، 15 : 1 - 31، 28 - 31، 29 : 1 - 40.[22]. همان، خروج 19 : 1 - 8، 23 : 20 - 26.[23]. همان، اعداد 11 : 4 - 32.[24]. همان، 20 : 2 - 12؛ قضاة 15: 19.[25]. همان، اعداد 9 : 15 - 23.[26]. همان، 11 : 1 - 2، 33 - 35، 25 : 1 - 9.[27]. همان، 20: 2.[28]. همان، 20 : 22 - 29؛ تثنيه 34 : 4 - 6.[29]. تاريخ طبرى، ج 1، ص 254، 256 - 257؛ البداية والنهايه، ج 1، ص 249، 280؛ البدء والتاريخ، ج 3، ص 87.[30]. مجمع البيان، ج 1، ص 224 - 226، 232؛ ج 3، ص 309؛ التبيان، ج 1، ص 259، 269؛ ج 3، ص 490؛ الصافى، ج 1، ص 135؛ ج 2، ص 26، 245.[31]. جامع البيان، ج 1، ص 438 - 442؛ ج 6، ص 249؛ تفسير قرطبى، ج 1، ص 406؛ تفسير ابن كثير، ج 1، ص 98 - 101.[32]. تاريخ طبرى، ج 1، ص 231، 254؛ البداية والنهايه، ج 1، ص 245، 280؛ البدء والتاريخ، ج 3، ص 87.[33]. الميزان، ج 5، ص 293.[34]. جامع البيان، ج 1، ص 424؛ التبيان، ج 1، ص 259؛ مجمع البيان، ج 1، ص 225.[35]. نك: التبيان، ج 3، ص 491.[36]. نك: زادالمسير، ج 2، ص 329 ـ 330؛ تفسير قرطبى، ج 7، ص 319؛ التفسير الكبير، ج 15، ص 54.[37]. تاريخ ابن خلدون، ج 1، ص 141 - 142.[38]. الكشاف، ج 1، ص 623؛ التفسير الكبير، ج 11، ص 201؛ تفسير ابى السعود، ج 3، ص 25 - 26.[39]. نك: التبيان، ج 3، ص 490؛ مجمع البيان، ج 3، ص 313؛ تفسير قرطبى، ج 6، ص 129.[40]. التبيان، ج 3، ص 490؛ تفسير قرطبى، ج 6، ص 129؛ التفسير الكبير، ج 11، ص 201 - 202.[41]. التبيان، ج 3، ص 490؛ مجمع البيان، ج 3، ص 313؛ الميزان، ج 5، ص 294 - 295.[42]. التفسير الكبير، ج 11، ص 201 ـ 202؛ تفسير قرطبى، ج 6، ص 129.[43]. مجمع البيان، ج 3، ص 314؛ زادالمسير، ج 2، ص 329 - 330؛ الصافى، ج 2، ص 25 - 26.[44]. جامع البيان، ج 1، ص 424؛ جوامع الجامع، ج 1، ص 491؛ تفسير بغوى، ج 2، ص 20.[45]. نك: التبيان، ج 3، ص 490؛ مجمع البيان، ج 3، ص 314.[46]. مجمع البيان، ج 3، ص 314 - 313؛ جامع البيان، ج 1، ص 424؛ تفسير بغوى، ج 2، ص 20.[47]. تفسير ابو حمزه ثمالى، ص 155.[48]. مجمع البيان، ج 3، ص 314؛ التفسير الكبير، ج 11، ص 159.[49]. الميزان، ج 5، ص 296.[50]. التبيان، ج 1، ص 269؛ مجمع البيان، ج 1، ص 224 - 225؛ الميزان، ج 18، ص 141.[51]. جامع البيان، ج 9، ص 120؛ الكشاف، ج 1، ص 622 - 623؛ تفسير بيضاوى، ج 2، ص 314.[52]. جامع البيان، ج 1، ص 424 - 425؛ التبيان، ج 1، ص 258.[53]. جامع البيان، ج 1، ص 424؛ مجمع البيان، ج 1، ص 224 - 225؛ الكشاف، ج 1، ص 622 - 623؛ ج 2، ص 160.[54]. الكتاب المقدس، اعداد 11: 7 - 8؛ قاموس الكتاب المقدس، ص 839، «مَنّ».[55]. التبيان، ج 1، ص 259؛ مجمع البيان، ج 1، ص 225؛ الميزان، ج 6، ص 226.[56]. جامع البيان، ج 1، ص 424؛ تفسير ابى السعود، ج 6، ص 33؛ الكشاف، ج 1، ص 622 - 623.[57]. جامع البيان، ج 1، ص 441 - 442؛ مجمع البيان، ج 1، ص 238 - 239؛ التفسير الكبير، ج 3، ص 98 - 99 قس: الكتاب المقدس، اعداد 11 : 4 - 15، 31 - 33.[58]. الكتاب المقدس، خروج 16 : 1 - 16.[59]. همان 16: 1 - 25.[60]. جامع البيان، ج 1، ص 438؛ مجمع البيان، ج 1، ص 232؛ التفسير الكبير، ج 3، ص 94.[61]. نك: جامع البيان، ج 1، ص 438 - 439؛ التبيان، ج 1، ص 269.[62]. مجمع البيان، ج 1، ص 225؛ الصافى، ج 1، ص 136؛ ج 2، ص 245؛ الميزان، ج 6، ص 226.[63]. جامع البيان، ج 1، ص 438 - 439؛ التفسير الكبير، ج 3، ص 94؛ تفسير بغوى، ج 2، ص 173.[64]. التفسير الكبير، ج 3، ص 95؛ الكشاف، ج 1، ص 144؛ تفسير ابى السعود، ج 1، ص 105.[65]. نك: جامع البيان، ج 1، ص 424 - 425؛ التبيان، ج 1، ص 269؛ مجمع البيان، ج 3، ص 309.[66]. نك: جوامع الجامع، ج 1، ص 491؛ جامع البيان، ج 1، ص 424 - 425؛ الكشاف، ج 1، ص 623.[67]. جامع البيان، ج 1، ص 425؛ الكشاف، ج 1، ص 623؛ تفسير ابى السعود، ج 3، ص 25.[68]. مجمع البيان، ج 3، ص 313؛ ج 1، ص 225؛ البداية والنهايه، ج 1، ص 277؛ تفسير بيضاوى، ج 2، ص 314.[69]. التبيان، ج 3، ص 490؛ تفسير قمى، ج 1، ص 165؛ الاصفى، ج 1، ص 270.[70]. تفسير قرطبى، ج 14، ص 251؛ تفسير ثعالبى، ج 1، ص 247؛ التفسير الكبير، ج 3، ص 88.[71]. الكتاب المقدس، تثنيه 34: 4 - 6.[72]. نك: جامع البيان، ج 6، ص 249؛ مجمع البيان، ج 3، ص 309؛ زادالمسير، ج 2، ص 262.[73]. الكافى، ج 3، ص 111 ـ 112؛ نورالثقلين، ج 1، ص 608؛ الصافى، ج 2، ص 26 ـ 27.[74]. نك: مجمع البيان، ج 3، ص 313؛ التفسير الكبير، ج 11، ص 201؛ تفسير ابى السعود، ج 3، ص 26.[75]. تفسير بغوى، ج 2، ص 26؛ تفسير بيضاوى، ج 2، ص 314.[76]. مجمع البيان، ج 3، ص 309؛ التفسير الكبير، ج 11، ص 201؛ تفسير بيضاوى، ج 2، ص 314.[77]. مجمع البيان، ج 3، ص 309.