يکي از ابعاد اعجاز قرآن، اعجاز علمي است؛ برخي از مسائل علمي تا زمان نزول قرآن و حتي قرن ها بعد از آن، براي مردم ناشناخته بود و قرآن آن را با ظرافت خاصي بيان کرد. از جمله اين مسائل، گزاره هايي نجومي است؛ مانند: آغاز آفرينش، اجرام آسماني و پايان جهان كه در قرآن به آن ها اشاره شده است. مفسران و نويسندگان در بسياري از اين موارد، ادعاي اعجاز کرده اند؛ در حالي که شرايط و ضوابط معتبر در اعجاز در آن ها وجود ندارد. در اين مقاله پس از بيان معيارهاي اعجاز علمي، موارد ادعاي اعجاز نجومي مطرح و بررسي شده است.
با بررسي موارد ادعايي اعجاز نجومي مي توان به اين نتيجه رسيد که اعجاز علمي در سه مورد (جاذبه عمومي، سختي تنفس و کمبود اکسيژن در آسمان و حرکت هاي خورشيد) هست و در برخي موارد اگر معيارهاي اعجاز علمي فراهم آيد، مي توان آن ها را به عنوان مواردي از اعجاز مطرح کرد، مانند: گرچه امروزه مي توان اين موارد را از شگفتي هاي علمي قرآن شمرد، مانند، وجود موجودات زنده در خارج از زمين (شوري/29؛ نحل/49؛ انبيا/4)، گسترش آسمان (ذاريات/ 47) و نقش کوه ها در حفظ زمين (نبأ/ 7).

قرآن، اعجاز علمي، اعجاز نجومي، تفسير، کيهان شناسي، آسمان، زمين.

قرآن کريم معجزه جاويدان پيامبر گرامي اسلام است که براي تربيت و هدايت انسان ها از طرف خداوند متعال نازل شده است. اين کتاب عزيز از جهات متعددي اعجاز گونه است و فصاحت و بلاغت، قوانين متعالي، برهان هاي محکم، نبود اختلاف و برخورداري از نظم، موسيقي و آهنگ آن داراي اعجاز است.
يکي ديگر از ابعاد اعجاز قرآن، نکات علمي آن است؛ موضوع ها و مسائل علمي که تا آن زمان ناشناخته بود و حتي در برخي موارد تا قرن ها بعد هم ناشناخته ماند. رهاورد اعجاز علمي، علاوه بر اثبات صدق نبوت پيامبر اعظم اسلام9، اثبات تعارض نداشتن علم و دين و خودباوري مسلمانان است و موجب کنجکاوي و تفکر انسان ها در طبيعت مي گردد. در اين مقاله معيارهاي اعجاز علمي بيان و آياتي که درباره آن ادعاي اعجاز نجومي شده است، ذكر و بررسي مي شود.

اعجاز علمي در قرن اخير و در پي گسترش تفسير علمي مطرح شد و اعجاز نجومي از زير شاخه هاي آن است و برخي از دانشمندان و مفسران در کتاب هاي تفسيري يا تک نگاري ها به آن توجه و مواردي را به عنوان إعجاز نجومي قرآن مطرح كرده اند. در زير به مواردي از آن ها اشاره مي شود.
1ـ ابوالعينين، حسن، من الاعجاز العلمي في القرآن الکريم.
2ـ احمدي، محمود، معجزات قرآن در عصر فضا و کامپيوتر.
3ـ پاک نژاد، سيد رضا، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر.
4ـ جبالية، احمد، القرآن وعلم الفلک.
5 ـ حجازي، سيد عبد الرضا، رسالت قرآن در عصر فضا.
6 ـ حلمي الغوري، ابراهيم، العلوم الفلکية في القرآن الکريم.
7ـ حنفي، احمد، التفسير العلمي للآيات الکونية في القرآن.
8 ـ خوئي، سيد ابوالقاسم، ترجمه جعفر سبحاني، اعجاز قرآن.
9ـ رضايي اصفهاني، محمد علي، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن.
10ـ زماني، مصطفي، پيشگويي هاي علمي قرآن.
11ـ زغلول راغب محمد نجار، السماء في القرآن الکريم.
12ـ الزنداني، عبدالمجيد، آيات الله في الافاق.
13ـ سادات، محمد علي، زنده جاويد و اعجاز جاويدان.
14ـ سعدي، داوود سلمان، اسرا الکون في القرآن.
15ـ سيد ارناووط، محمد، الاعجاز العلمي في القرآن الکريم.
16ـ سيد جميلي، الاعجاز الکوني في القرآن.
17ـ الشريف، عدنان، من علم الفلک القرآني.
18ـ شهرستاني، سيد هبة الدين، ترجمه سيدهادي شهرستاني، اسلام و هيئت.
19ـ صادقي، محمد، زمين و آسمان و ستارگان از نظر قرآن.
20ـ طنطاوي جوهري، الجواهر في تفسير القرآن.
21ـ لبيب بيضون، الاعجاز العلمي في القرآن.
22ـ مارديني، عبد الرحيم، موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن الکريم.
23ـ ماهر احمد الصوفي، اعجاز القرآن من آيات الله في السماء.
24ـ محمد راتب النابلسي، موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن والسنة.
25ـ محمد سامي، محمد علي، الاعجاز العلمي في القرآن الکريم.
26ـ محمود ابن عبد الرؤوف القاسم، في مسيرة الاعجاز العلمي في القرآن.
27ـ مخلص، عبدالرؤوف، جلوه هايي جديد از اعجاز علمي قرآن کريم.
28ـ مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه.
29ـ منصور حسب النبي، الکون والاعجاز العلمي للقرآن الکريم.
30ـ نجفي، گودرز، مطالب شگفت انگيز قرآن.
31ـ نوفل، عبد الرزاق، القرآن و العلم الحديث.
32ـ نيازمند شيرازي، يدالله، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزي.
33ـ هميمي، زکريا، الاعجاز العلمي في القرآن الکريم.
34ـ يوسف الحاج احمد، موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن والسنة المطهرة.
35ـ يحيي شامي، علم الفلک، نشر دارالفکر العربي.

اعجاز از ماده «عجز» است و چند معنا براي آن ذکر شده است:
الف: ضعف و ناتواني (ابن منظور، لسان العرب،ج9، ص58؛ جوهري، صحاح اللغة، ج3، ص883؛ خليل، ترتيب العين، ج1، ص 215).
ب: درنگ کردن و تأخير داشتن (مفردات الفاظ قرآن، ج2، ص553).
ج: پايان و موخر چيزي (جوهري، همان، ج3، ص883؛ ابن فارس، معجم مغاييس اللغة، ج4، ص 233؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ج2، ص 553).
د: فوت و از دست رفتن (طريحي، مجمع البحرين، ج4، ص124؛ خوري، اقرب الموارد، ص 747).
با دقت در اين معاني مي توان گفت معناي اصلي ماده عجز «ضعف» است و معاني ديگر به آن باز مي گردند، چون معناي مذکور، سبب يا نتيجه ضعف آن مي باشند. واژه اعجاز، از باب أفعال و به معناي ناتوان کردن است (خوري، همان، ص 747)، زيرا آورنده معجزه ديگران را از آوردن مثل آن ناتوان مي کند و ضعف آنان را براي انجام آن آشکار مي سازد.
اعجاز علمي قرآن: در اين اعجاز عناصر زير يافت مي شود.
1. نکته علمي که در موردش ادعاي اعجاز شده است، به روشني از آيه فهميده شود.
2. آن نکته علمي در عصر نزول قرآن با اسباب عادي قابل دسترسي نباشد.
3. صحت آن گزاره علمي، بعد از نزول قرآن کشف شود.
4. كسي پيش از نزول قرآن، به آن نکته علمي اشاره نکرد باشد.
نکته: اگر قبل از نزول قرآن، به صورت قولي نادر مطرح باشد، شگفتي قرآني است؛ نه اعجاز قرآن(ر.ک.به: رضايي، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ج1).
5. مطلب علمي که در موردش ادعاي اعجاز شده است، تنها احتمال در آيه باشد.
البته امکان و حتي وجود كاربرد لفظ در بيشتر از يک معنا در قرآن پذيرفته شده است. براي مثال، عبارتي قرآني مي تواند هم به گزاره اي علمي ناشناخته براي مردم اشاره داشته باشد، هم گوياي مسئله اي باشد که مردم از آن اطلاع داشته اند. با توجه به اين نکته، در مواردي که آيه علاوه بر مطلب اعجازي، بر مسائل ديگري نيز دلالت دارد، ممکن است خداوند نکته غير اعجازي را اراده کرده باشد؛ بنابراين نمي توان به طور قطع گزاره علمي را به آيه نسبت داد و آن را اعجازي علمي دانست.

در بسياري از تفاسير و تک نگاري هايي که در موضوع آيات نجومي قرآن به نگارش در آمده است، موارد فراواني از ادعاي اعجاز وجود دارد که آن ها را نقل و بررسي مي كنيم.
قابل توجه اين که اين کتاب ها گاه به صراحت از واژه إعجاز علمي استفاده نمي کنند و تعابيري چون، «رازگويي قرآن»، «پيشگويي هاي علمي قرآن»، «اسرار علمي قرآن» (سليمان، القرآن والعلم، ص53) يا «اخبار علمي قرآن» (نوفل، القرآن والعلم الحديث، ص 162) را به کار مي برند.

قرآن کريم در آيات فراواني به مدت آفرينش جهان اشاره کرده است. برخي از نويسندگان بيان هاي قرآن را در اين زمينه اعجازي علمي دانسته اند.«إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيامٍ» (اعراف/54؛ يونس/3؛ هود/ 7؛ حديد/ 4)، «در واقع پروردگار شما، خدايي است که آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد». تعبير ستة ايام در مورد آفرينش جهان در آيات ديگر (سجده/ 4؛ فرقان/ 59؛ ق/ 38) نيز آمده است.

دکتر موريس بوکاي با ذکر اين نکته که در تورات سخن از شش روز متعارف است و خداوند در روز هفتم به استراحت مي پردازد و اين روز همان فاصله واقع بين دو طلوع يا دو غروب متوالي خورشيد براي ساکن زميني است، به توضيح واژه يوم در آيات خلقت مي پردازد و آن را به معناي «دوره» مي داند. او به کار رفتن يوم در اين معنا و نيز به ميان نيامدن سخن از روز هفتم را از عجايب علمي قرآن مي داند (بوكاي، مقايسه اي بين عهدين، قرآن و علم، ص183).

مراحل آفرينش جهان، به طور اجمال، قبل از نزول قرآن در کتاب هايي مانند تورات (کتاب مقدس/ سفر تکوين/ فصل اول و دوم) نيز مطرح بود و مردم جزيرة العرب که با يهوديان مراوده داشتند، به طور طبيعي، از آن مطلع بودند. اين نکته به معناي نبود معيار چهارم در اين مورد است. از طرفي همان گونه که برخي صاحب نظران بيان کرده اند تقسيم بندي مراحل آفرينش، امري نسبي و با توجه به اعتبارهاي گوناگون است (رضايي اصفهاني، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ج1، ص 128)؛ بنابراين نمي توان «ستة ايام» را با تقسيم بندي علمي ويژه اي تطبيق داد؛ البته اين که در قرآن برخلاف تورات، روز هفتم و استراحت خدا مطرح نشده است، نشان از هماهنگي قرآن با علم دارد؛ گرچه در حدّ اعجاز نيست.

ديدگاه هاي فراواني درباره آغاز آفرينش و مراحلي که جهان تاکنون پشت سر گذاشته، وجود دارد كه يکي از آن ها فرضيه «انفجار بزرگ» (Big bang) است. برخي «رتق و فتق» را اشاره به اين مرحله دانسته و آن را معجزه علمي قرآن شمرده اند. «أَوَلَمْ يرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقاً فَفَتَقْنَاهُمَا» (انبياء/30)؛ «آيا کساني که کفر ورزيدند اطلاع نيافتند که آسمان ها و زمين پيوسته بودند، آن دو را گشوديم».

نظريه «انفجار بزرگ » در اوايل قرن بيستم ارائه و با يافته هاي «ادوين هابل» (Edwin hubble) (1919م) تأييد شد (اريك، فيزيک نوين، ص51). «جرج لمايتر» (George lemaiter) بلژيکي و «ژرژ گاموف» (George gamow) روسي از اولين طرفداران اين نظريه بودند (نيكلسون، 186 پرسش و پاسخ نجومي، ص 135؛ عدالتي، اصول و مباني جغرافياي رياضي، ص 89).
نظريه مذکور که به نظريه «ابر چگال» نيز مشهور است (مكل گراهيل، واژه نامه نجوم و اختر فيزيک، ص20) ادعا مي کند که جهان آغازي داشت و به انتهايي مي رسد (عدالتي، همان، ص 89)؛ بنابراين روزگاري «آتش گويي» وسيع از گازهاي بي نهايت چگال و سوزان با بيش از تريليون ها درجه حرارت (جهان چگونه زاده شد، ص22) که بيشتر متشکل از هيدروژن و هليوم بود، وجود داشت. اين آتش گوي، 15 ميليارد سال پيش منفجر شد [انفجار بزرگ] و انبساط آن به شهادت تغيير مکان سرخ، هنوز ادامه دارد (عدالتي، همان، ص 89).
با گذشت زمان، تراکم ماده در بسياري از نقاط اين توده منبسط شونده گاز، پديد آمد. اين تراکم ها، با جذب ماده از محيط اطراف رشد کردند و جهان به توده هاي بسيار عظيمي از گاز، که هريک مي رفت تا کهکشاني شود، تقسيم شد (مايد، نجوم به زبان ساده، ص155). از بين نظريه هاي موجود، اين نظريه از لحاظ علمي مقبول ترين نظريه است.

بسياري از مفسران، متصل بودن آسمان و زمين به هم و جدا شدن آن ها از يكديگر را که در اين آيه مطرح شده است، بر فرضيه انفجار بزرگ تطبيق کرده و آن را معجزه علمي قرآن معرفي کرده اند. از جمله اين افراد مي توان طنطاوي (طنطاوي، الجواهر في تفسير القرآن، ج10، ص199) و گودرز نجفي (نجفي، مطالب شگفت انگيز قرآن، ص17)، جواد افتخاريان (افتخاريان، قرآن و علوم روز، ص235) و محمد سامي (سامي، الاعجاز العلمي في القرآن الکريم، ص34) را نام برد. احمد محمد سليمان نيز اشاره قرآن به اين نکته علمي را نشانه علم غيب پيامبر و از اسرار علمي قرآن مي داند (سليمان، القرآن والعلم، ص53). سليم الجابي آيه را گوياي نظريه جديد اروپاييان (النظريه القرآنيه الکونيه حول خلق العالم، ص106) و عبدالرزاق نوفل اخبار علمي قرآن مي شمرد (نوفل، القرآن والعلم الحديث، ص162).

برخلاف ادعاي برخي نويسندگان، (نجفي، همان، ص 17) فرضيه انفجار بزرگ به رغم شواهد بسيار، هنوز به اثبات قطعي نرسيده است و نمي توان آن را به عنوان فرضيه اي اثبات شده در نجوم دانست.
علاوه براين درباره رتق وفتق، احتمالاهاي ديگري هم ارائه شده است (براي آگاهي از ديدگاه ها ر.ک. به: مسترحمي، قرآن و کيهان شناسي، ص92) که شواهد و رواياتي (كليني، اصول کافي، ج8، ص95؛ قمي، تفسير قمي، ج2، ص 70) هم آن را تأييد مي کند. از طرفي به گفته برخي صاحب نظران [1] آفرينش آسمان و زمين از جسمي بسيط در تورات اصلي نيز بود، بنابراين معيارهاي سوم، چهارم و پنجم در اين جا وجود ندارد و ادعاي اعجاز نمي تواند صحيح باشد.

برخي از مفسران تعبير «دخان» در قرآن را اشاره به مرحله اي از آفرينش جهان مي دانند که در برخي از فرضيه هاي علمي به آن اشاره شده است. «ثُمَّ اسْتَوَى‏ إِلَى السَّماءِ وَهِي دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قَالَتَا أَتَينَا طَائِعِينَ» (فصلت/11)؛ «سپس به آفرينش آسمان پرداخت، در حالي كه آن دود بود؛ و به آن [آسمان] و به زمين گفت: «خواه يا نا خواه بياييد» گفتند: «اطاعت کنان آمديم».

جهان، طبق نظريه انفجار بزرگ، در مرحله اي به صورت توده اي از گاز بود که جزء اصلي آن هيدروژن و بقيه هليوم بود. اين گاز از مواد اوليه تشکيل دهنده جهان به شمار مي رود.

برخي از مفسران با تفسير «دخان» به گاز، آيه را بر مرحله اي از آفرينش جهان که تئوري انفجار بزرگ از آن به عنوان «گاز» ياد مي کند، تطبيق کرده و آن را معجزه علمي قرآن شمرده اند. از جمله اين افراد مي توان جواد افتخاريان (افتخاريان، قرآن و علوم روز، ص 235) و محمد کامل عبد الصمد (محمد كامل، الاعجاز العلمي في الاسلام، ص 47) اشاره کرد. عبد الرزاق نوفل نيز آن را خبر علمي قرآن مي داند (نوفل، همان، ص 162).

از ظاهر آيه استفاده مي شود که آسمان ها و زمين مرحله دخان را پشت سرگذارده اند و اين با نظريه «انفجار بزرگ» تا حدود زيادي هماهنگي دارد؛ ولي چون نظريه ها دربار ه پيدايش جهان، متعدد است و هنوز هيچ کدام به طور قطعي به اثبات نرسيده است، نمي توان هيچ يک را به قرآن نسبت داد؛ البته اگر فرضيه انفجار بزرگ [مهبانگ] در آينده به صورت قطعي اثبات شود، مي توان از آن براي اعجاز علمي قرآن استفاده كرد، ولي آن چه اکنون مي توان گفت اين است که، فرضيه انفجار بزرگ هماهنگي شگفت انگيزي با ظاهر آيات دارد.

آسمان، كره ها و اجرام آسماني مانند سقفي، بالاي سر زمين قرار گرفته اند؛ اما چرا اين سقف باعظمت که ستوني براي آن ديده نمي شود، فرو نمي ريزد؟ آيا اين سقف ستوني ندارد يا ما نمي بينيم؟ مفسران و دانشمندان قرآني، پاسخ اين پرسش ها را در آيات سوره رعد و لقمان يافته اند.
«خَلَقَ السَّماوَاتِ بِغَيرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا»؛ (لقمان/10)؛ «[خدا] آسمان ها را بدون ستون هايي که آن ها را ببينيد، آفريد».
«اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّماوَاتِ بِغَيرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا» (رعد/2)؛ «خدا کسي است که آسمانها را، بدون ستون هايي که آنها را ببينيد برافراشت».

دانشمندان فراواني به دنبال کشف علت سقوط نكردن اجرام آسماني يا منحرف نشدن آن ها از مسيرشان بوده اند. نيوتن با ترکيب دو نيروي جاذبه عمومي (General gravitation) و گريز از مرکز، (براي آشنايي با اين دو اصطلاح ر.ک. به: برانلي زمين سياره شماره سه، ص128؛ انديشه پرواز، ص 162؛ جعفري، فرهنگ بزرگ گيتاشناسي جغرافي، ص267؛ ماير، ص190؛ دنياي ستارگان، ص150؛ و جهان هاي دور، ص 42) حرکت زمين، سيارات، قمرها و ديگر اجرام آسماني در مدارهاي خود (اِ. اِي. رُي، درس هايي از ستاره شناسي، اصول و عمل، ص261) و گرد يک ديگر را توجيه کرد و نيز به علت عدم تصادف و سقوط آن ها پي برد؛ البته برخي از محققان معتقدند قبل از نيوتن، اين ايده توسط دانشمندان مسلمان مطرح شده بود (فخررازي، شرح أسماء الله الحسني (لوامع البينات)، 53؛ نجفي، مطالب شگفت انگيز قرآن، ص 41).

درباره ترکيب ادبي آيات اختلاف نظر هست. گروهي جمله «تَرَوْنَهَا» را صفت «عَمَد» مي دانند و آيه را اين گونه ترجمه مي کنند: «آسمان ها را بدون ستوني که ديدني باشد، برافراشتيم) و اين وجود ستون هاي نامريي را براي آسمان اثبات مي کند. گروهي نيز «بِغَيرِ عَمَدٍ» را متعلق به جمله ترون ها مي دانند که در اين صورت آيه مي گويد: (همان گونه که مي بينيد آسمان بدون ستون است».
آيت الله مکارم شيرازي با ترجيح دادن ترکيب اول، آيه را اشاره به توازن نيروي جاذبه و دافعه مي داند و اين نکته علمي قرآني را معجزه علمي به شمار مي آورد (مكارم، پيام قرآن، ج 8، ص 146؛ همو، تفسير نمونه، ج 17، ص 29).
آيت الله حسين نوري، نيز با اشاره به اين نکته، لزوم تناسب بين ستون و چيزي را كه بر آن تکيه کرده است، يادآور مي شوند و مي نويسند:
«نيروي جاذبه و ساير قوانين حرکت مربوط به اين اجرام با نظام دقيق و فرمول مخصوص خود مورد محاسبه قرار گرفته است تا توانسته هر يک از آنها را در ارتفاع و مدار معين در طي ميلياردها سال نگاه بدارد».
ايشان اين گونه تعابير قرآني را سرشار از لطافت و اعجاز مي داند (نوري، دانش عصرفضا، ص 55). دکتر رضايي اصفهاني (پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ج1، ص166) و عبدالرئوف مخلص (جلوه هايي جديد از اعجاز علمي قرآن، ص17) نيز با اشاره به اين نکته علمي در آيه، آن را اعجازي علمي از قرآن مي دانند.

علاوه بر رواياتي که از معصومان (بحراني، البرهان في تفسير القرآن، ج5، ص 157؛ حويزي، نورالثقلين، ج5، ص121؛ مشهدي، تفسير کنزالدقائق، ج12، ص409) در تاييد ترکيب اوّل وجود دارد، دلايل و شواهدي ديگري (مسترحمي، همان، ص278) نيز بر ترجيح اين ترکيب هست و چون تفکر رايج در زمان نزول قرآن و حتي قرن ها بعد از آن، اين بود که ستارگان و سيارات بر روي افلاکي چسبيده اند و اين مسئله مانع سقوط آن ها مي شود، طرح نيرهاي نگاهدارنده توسط قرآن مي تواند اعجاز به شمار آيد. در عين حال، جمع بودن واژه عمد مي تواند اشاره به نيروهاي ديگري نيز باشد که تاکنون کشف نشده اند.

گسترش آسمان ها از جمله مسايل علمي است که با پيشرفت هاي نجومي در زمينه نورشناسي، مطرح و مطالعه شده است. به نظر برخي دانشمندان و مفسران مسلمان و غير مسلمان، قرآن در سوره ذاريات که از گسترش آسمان ها سخن مي گويد، به اين نکته علمي اشاره مي كند. بسياري از اين بزرگان اين کلام قرآن را اعجازي علمي مي دانند.
«وَالسَّماءَ بَنَينَاهَا بِأَيدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ»؛ (ذاريات/ 47) «وآسمان را با قدرت بنايش کرديم و به قطع ما گسترش دهنده ايم».

کيهان شناسان معتقدند كه پس از انفجار بزرگ، اجزاي تشکيل دهنده عالم از هر سو پراکنده شدند و اين حرکت در جهات مختلف ادامه دارد (رضوي، آغاز و انجام جهان، ص75؛ انفجار بزرگ، ص47). آنان با تجزيه نور ستارگان، اين نظريه علمي را تا حد زيادي تقويت کرده اند (جعفري، فرهنگ بزرگ گيتاشناسي (جغرافيا)، ص138؛ جهان سحرآساي نجوم، ص125) و با اندازه گيري ميزان قرمزگرايي (Red shift) نور ستارگان توانسته اند سرعت گسترش جهان را اندازه بگيرند (ايزاك، کوازارها، تپ اخترها و سياهچال ها، ص26؛ سبحاني، قريب، زمين در فضا، ص18؛ استفن، تاريخچه زمان، ص58؛ ساختارستارگان و کهکشان ها، ص 251).

نويسندگان تفسير نمونه، پس از نقل برخي ديدگاه هاي گذشتگان در تفسير آيه، بعضي نظر هاي کيهان شناسان درباره گسترش جهان را بيان كرده و آيه را هماهنگ با جديدترين يافته علمي دانسته و نوشته اند:
«اين درست همان چيزي است که امروزه به آن رسيده اند که تمام کرات آسماني و کهکشان ها در آغاز در مرکز واحدي جمع بوده [با وزن مخصوص فوق العاده سنگين]، سپس انفجار عظيم و بي نهايت وحشتناکي در آن رخ داده است و بدنبال آن اجزاي جهان متلاشي شده و به صورت کرات درآمده و به سرعت در حال عقب نشيني و توسعه است» (مكارم، تفسير نمونه، ج 22، ص 375).
نويسندگان کتاب هاي الاعجاز العلمي في القرآن، ص35؛ الاعجاز العلمي في الاسلام، ص55) موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن، ص49)، السماء في القرآن الکريم، ص75) از افرادي اند که با پذيرفتن اين تفسير، آن را اعجازي علمي مي دانند.

مطابقت ظاهر آيه با يافته هاي اخير کيهان شناسي مبني بر گسترش آسمان ها، برخي را بر آن داشته است که اين نظريه علمي را به قرآن استناد دهند و چون اين مطلب علمي، در زمان نزول و حتي تا قرون اخير بر همگان پوشيده بود، بيان آن توسط قرآن را اعجازي علمي بدانند؛ ولي به نظر مي رسد تا زماني که نظريه توسعه جهان و آسمان ها، به طور قطعي به اثبات نرسد، نسبت دادن آن به قرآن صحيح نيست؛ اگر چه مي تواند به عنوان احتمالي در تفسير آيه ارائه و در صورت اثبات قطعي، اعجازي علمي شمرده شود.

قرآن کريم از درهم پيچيده شدن آسمان ها در آينده و بازگشت آن ها به حالت و صورت اوليه، سخن مي گويد و آن را يکي از ويژگي هاي آسمان در آستانه قيامت معرفي مي کند.
«يوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَي السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَينَا إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ» (انبياء/ 104. طي الارض در آيه 67 سوره زمر نيز آمده است)؛ «([همان] روزي که آسمان را همچون پيچيدن طومارنامه ها، در مي نورديم همانگونه که نخستين آفرينش را آغاز کرديم آن را باز مي گردانيم [اين] وعده اي است بر عهده ما؛ که قطعاً ما [آن را] انجام مي دهيم).

بنابر برخي فرضيه ها، گسترش جهان در آينده متوقف و انقباض جهان (Big crunch) آغاز خواهد شد، تا اين که جهان به حالت اوليه پيش از گسترش برگردد. انيشتين در نظريه «نسبيّت» پيش گويي کرد که انحناي فضا، زمان با چگالي جرم ـ انرژي عالم متناسب است. به بيان ساده تر اگر جرم ـ انرژي کافي در عالم وجود داشته باشد. گراني مربوط به اين جرم ـ انرژي مي تواند انبساط عالم را متوقف کند و اگر جرم ـ انرژي کافي نباشد، عالم براي هميشه منبسط خواهد شد. چگالي لازم براي هر مدل با کمک فرمول هايي محاسبه پذير است.
اکتشاف هاي جديدي که از ماده تاريک موجود در کهکشان ها و نيز جرم سياه چال ها به عمل آمده است، سررشته هايي از جرم ـ انرژي کافي براي بسته بودن عالم را به دست مي دهد و اين يعني عالم گراني کافي را دارد تا به انبساط خود پايان دهد (نجوم ديناميکي/ 556).

يکي از نويسندگان معاصر از يافته هاي جديد علمي براي تفسير آيه کمک مي گيرد و ره آوردهاي علم جديد در اين رابطه را گواه اعجاز علمي قرآن مي داند. وي پس از اشاره به اين نکته علمي که بين اجزاي تشکيل دهنده اجزاي هر اتم، فضاي خالي زيادي وجود دارد و اگر آن اجزا در هم فشرده شوند، حجم اجسام بسيار کوچک مي شود، مي نويسد:
«اگر ما بتوانيم هر چيز موجود در کائنات را به نحوي در هم بپيچانيم که فضاي داخلي و اندروني آنها نابود گردد، در آن صورت حجم کلي کائنات لايتناهي کنوني بيشتر از حجم سي برابر قطر کره خورشيد نخواهد بود!» (جلوه هايي جديد از اعجاز قرآن کريم/ 31).
دکتر زغلول محمد نجار (السماء في القرآن، ص181) و عدنان شريف (من علم الفلک القرآني، ص36) نيز اشاره قرآن به اين نکته علمي را معجزه علمي قرآن مي دانند.

با توجه به اين که نظريه انقباض جهان هنوز به صورت قطعي اثبات نشده است، نمي توان آن را به آيه نسبت داد؛ ولي مي توان رازگويي هاي قرآن به حساب آورد و اگر روزي به اثبات رسيد؛ مي شود اعجازي علمي معرفي کرد.

خداوند متعال به «آسمان داراي بازگشتن» قسم ياد کرده است و اکتشاف هاي علمي درباره جوّ باعث شده است که برخي مفسران با تطبيق، آيه، را معجزه علمي بدانند. «وَالسَّماءِ ذَاتِ الرَّجْعِ»؛ (طارق/ 11)؛ (سوگند به آسمان صاحب (باران) بازگشته).

جوّ اطرف زمين همچون لايه اي محافظ، مانع از ورود و خروج بسياري از چيزها از زمين مي شود و آن ها را باز مي گرداند.
الف: بازگشت چيزهايي که از زمين به آسمان مي رود، مانند بخار آب، امواج راديويي و اشعه مادون قرمز [که هنگام شب به صورت حرارت به زمين بر مي گردد].
ب: بازگشت چيزهايي که از اعماق آسمان به طرف جوّ زمين مي آيند و توسط جوّ برگردانده مي شوند، مانند اشعه ماوراء بنفش و برخي اشعه هاي ناديدني کيهاني و شهاب ها.

برخي از نويسندگان مراد از آسمان در آيه را جوّ اطراف زمين، و منظور از بازگشت (رجع) را آن چه گذشت، مي دانند. دکتر زکريا هميمي (الاعجاز العلمي في القرآن الکريم، ص189) و يوسف الحاج احمد، (موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن، ص 353) با اشاره به همين تفسير آيه، را اعجازي علمي مي دانند.

آسمان هم خودش مي تواند داراي بازگشت باشد و هم برخي چيزها را انعکاس دهد. بازگشت آسمان [کره هاي آسماني] به حالت دود اوليه يا بازگشت دوباره برخي گازها به طبيعت، طلوع و غروب سياره ها و ستارگان و بازگشت باران و برخي امواج و اشعه ها به زمين يا بازگرداندن آن ها به اعماق فضا، مي تواند از مصاديق «رجع» باشد؛ اگرچه با توجه به آيه بعد که از شکافته شدن زمين سخن مي گويد، تفسير رجع به باران، تناسب و ارتباط بين دو آيه را بيشتر برقرار مي کند. پس منحصر کردن سماء به جوّ و اختصاص دادن رجع به مصداق خاص، صحيح به نظر نمي رسد. از سويي ديگر چون بعضي از مصاديق رجع براي مردم عصر نزول آشکار بود، نمي توان آيه را اعجاز علمي شمرد؛ زيرا بنابر آن چه گفته شد، معيارهاي چهارم و پنجم در مورد آيه وجود ندارد.

قرآن در آيات متعددي آسمان را سقفي محفوظ معرفي مي کند؛ اما اين را كه آسمان از چه چيزهايي حفظ شده است، دانشمندان و مفسران بررسي كرده اند. «وَجَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَّحْفُوظاً» (انبياء/32. موضوع حفظ آسمان در فصلت/12؛ صافات/ 7؛ بقره/ 255؛ حجر/ 17 نيز آمده است)؛ «و آسمان (= جوّ) را سقف محفوظى قرار داديم».

جوّ زمين همچون سپري، از ورود بسياري از اجرام و پرتوهاي مضرّ به زمين جلوگيري مي کند. اجرامي همچون شهاب ها با برخورد و اصطکاک با جوّ، ذوب مي شوند و پرتوهايي همچون ماوراي بنفش بازتاب داده مي شوند (عدالتي، همان، ص 257؛ ماير، نجوم به زبان ساده، ص 226؛ جعفري، همان، ص124).

نويسندگاني همچون گودرز نجفي (مطالب شگفت انگيز قرآن، ص73)، دکتر محمد راتب النابلسي (آيات الله في الآفاق، ص49) و محمود ابن عبدالرؤف القاسم (في مسير الاعجاز العلمي في القرآن، ص100) با بيان نقش جوّ در محافظت زمين از شهاب سنگ ها و پرتوهاي مضر آسماني، اشاره آيه شريفه به آن را اعجاز علمي دانسته اند.

مراد از «سماء» در آيه مي تواند جوّ باشد؛ تعبير «سقف» نيز آن را تأييد مي کند، جوّ از ورود برخي از پرتوهاي مضر کيهاني حفظ شده و اين امر، زمين را از خطرهاي بسياري حفظ مي کند و نيز ممکن است مراد حفظ از فساد و پراکنده شدن از اطراف زمين باشد؛ اما چون در آيات متعدد ديگري از حفظ آسمان از ورود شيطان ها سخن به ميان آمده است (صافات/ 7؛ فصلت/ 12؛ بقره/ 255؛ حجر/ 17)، احتمال دارد مراد از آسمان در اين آيه هم آسمان معنوي و مراد از حفظ، پاسداري از ورود شيطان ها باشد و در اين صورت، آيه از موضوع بحث خارج است.

آسمان شب يکي از جلوه هاي زيباي طبيعت است. خداوند در آيات قرآن به زيبايي هاي فضاي سياهي که در آن نقطه هايي نوراني مانند چراغ چشمک مي زنند، اشاره مي کند و آن را نشانه اي بر عظمت خويش مي داند.
«إِنَّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ» (صافات/6. تزيين آسمان دنيا در
فصلت/ 12؛ ملک/ 5 نيز آمده است)؛ «در حقيقت، ما آسمان نزديك را با زيور سيّاره ها آراستيم».

نويسندگان تفسير نمونه ستارگان ديده شدني را بخشي از آسمان اوّل مي دانند که از همه آسمان ها به ما نزديک تر است و با اشاره به فرضيه حاکم در زمان نزول قرآن که فلک هشتم [آسمان هشتم] را داراي ستارگان ثوابت مي دانست، پيروي نكردن قرآن از آن فرضيه نادرست را معجزه زنده قرآن مي دانند (مكارم، تفسير نمونه، ج19، ص17).

با دقت در تعبير «السماء الدنيا» که آسمان به صورت مفرد آمده و به دنبال آن واژه دنيا ذکر شده است، مي توان دريافت که اين آسمان دنيا و نزديک، آسمان اوّل است که ستارگان و ديگر اجرام در آن شناورند و آن چه از فضا تاکنون کشف شده، همه بخشي از اين آسمان است و اگر زماني آسمان هاي بي ستاره کشف شود مي تواند شاهدي بر اين تفسير باشد؛ اما پيروي نكردن از آموزه هاي هيئت بطلميوسي نمي تواند به تنهايي اعجاز قرآن را اثبات کند.

از نگاه قرآن، آسمان همچون ساختماني است که با قدرت و علم الهي بنا شده است و اجزاء و مصالحي دارد که هر کدام در جاي مناسب خود قرار گرفته اند و ارتباط محکم و استواري با يک ديگر دارند.
«وَالْسَّمَاءَ بِنَاءً» (بقره/ 22؛ غافر/ 64. بناي آسمان در: شمس/ 5؛ نازعات/ 27 و 47؛ نبأ/ 12؛ ق/ 6 نيز آمده است)؛ «و آسمان را بنايى براى شما قرار داد».

برخي از مفسران مراد از «بناء» را متصل کردن اجزاي متفرق مي دانند که باعث جمع شدن آن ها و تشکيل يک شي واحد مي شود. خداوند نيز همين کار را با ستارگان و سياره ها انجام داده است، به گونه اي كه هر کدام را در ارتباط و فاصله خاصي با ديگري قرار داده و بين آن ها نوعي قدرت جذب ايجاد کرده است که مانع خروج آن ها از مدارشان مي شود و به اين صورت آسمان را همچون بنايي مستحکم آفريده است. عبدالرحيم مارديني با اشاره به اين نکته، آن را اعجازي علمي قرآن مي داند و مي نويسد:
«آيه 22 سوره بقره به طبقات آسمان اشاره مي کند که هرکدام همچون سقف و بنايي بر روي زمين قرار دارند و اجرام آسماني در حالي که يک ديگر را جذب مي کنند، در آن شناورند» (ماريني، موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن، ص 47).

اگرچه لازمه تشبيه آسمان به ساختمان، وجود نيروهايي است که آسمان را همچون بنايي محکم، از فروپاشي حفظ کند، اما چون وجود اين نيروها، به روشني از آيات فهميده نمي شود، نمي توان آيه را در پي بيان آن دانست و به دليل نبود معيار اوّل، ادعاي اعجاز در اين باره اثبات پذير نيست.

تاريکي مطلق فضاي بالاي جو، او ويژگي هاي آسمان است که يافته هاي علمي کيهان شناسان و فضانوردان به آن شهادت مي دهد. از ديگر ويژگي هاي آسمان اين است که مسير حرکت در آن هميشه به صورت خميده و منحني است و نمي توان در آسمان، در خط مستقيم حرکت کرد.
«وَلَوْ فَتَحْنا عَلَيهِم بَاباً مِّنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فِيهِ يعْرُجُونَ لَقَالُوا إِنَّمَا سُكِّرَتْ أَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَّسْحُورُونَ» (حجر/14 و 15)؛ «و اگر (بر فرض) درى از آسمان بر آنان مى‏گشوديم و پيوسته از آن بالا مى‏رفتند؛ حتماً مى‏گفتند: «ما فقط چشم‏بندى شده‏ايم؛ بلكه ما گروهى جادوزده‏ايم!».

دکتر راغب ذغلول محمد النجار، پس از نقل شأن نزول آيه، آن را گوياي عناد و لجاجت برخي از کفار مي داند که حتي اگر درهاي آسمان گشوده شود و به آسمان بروند و عظمت خلقت الهي را ببينند، باز انکار مي كنند و چشمان خويش را متهم مي سازد که نمي بينيد و مي گويند ما تحت تأثير سحر قرار گرفته ايم. ايشان آيه را شامل دقايق علمي مي داند که قرآن با اشاره به آن ها، اعجاز خويش را به اثبات رسانده است. اين نويسنده صاحب نظر نکات علمي آيه را اين گونه بيان مي کند:
1. واژه «باب» در آيه شريفه به اين نکته اشاره دارد که برخلاف عقيده گذشتگان که آسمان را فضايي خالي مي پنداشتند، آسمان پر از موادي است که پس از انفجار بزرگ بر جاي مانده و همچون ساختماني محکم است و درهاي مخصوصي دارد.
2. فعل «يعرجون» (بالا رفتن، ميل و انحنا داشتن) در آيه به حرکت منحني در فضا اشاره دارد؛ زيرا به خاطر وجود ميدان هاي مغناطيسي و جاذبة مواد در فضا، هر چيزي بخواهد در آسمان حرکت کند، به يک سمت کشيده شده و مسيرش متمايل مي گردد.
3. سخني که از زبان کفّار نقل شده، معجزه است؛ چرا که بسته شدن چشم و پوشيده شدن آن هنگام عروج به آسمان را بيان مي کند و اين به تاريکي فضاي بالاي جو اشاره دارد.
4. فعل «ظلوا» که بر ادامه داشتن کار دلالت مي کند، اشاره دارد که تاريکي، تمام آسمان را فرا گرفته و تا هر کجا پيش برويم، تاريک است (زغلول، السماء في القرآن الکريم، ص405؛ يوسف حاج احمد، موسوعة الاعجاز والعلمي في القرآن، ص 34).

خداوند متعال از ابتداي سوره حجر تا آيه چهارده از لجاجت و عناد برخي کفّار خبر مي دهد و با دلداري به پيامبر، اعلام مي کند که حتّي اگر معجزه هايي که خواسته اند، ارائه شود، ايمان نخواهند آورند. خداوند در آيات پانزده و شانزده سوره حجر مي فرمايد: حتّي اگر دري از آسمان به روي آنان گشوده شود و خودشان به آسمان بالا روند، هنوز از روي لجاجت اين معجزه را نمي پذيرند و مي گويند ما به واقع به آسمان نرفتيم؛ بلکه چشم بندي بود و ما سحر شده ايم.
با توجه به معناي لغوي عرج (فيومي، مصباح المنير، ص401؛ جوهري، صحاح اللغة، ج1، ص 328؛ فيروز آبادي، قاموس المحيط، ج1، ص306). به کار رفتن فعل «يعرجون» در اين آيه و مشتقّات آن در ديگر آيات که همگي درباره حرکت در آسمان است (سبأ/ 2؛ معارج/3 و4؛ سجده/5 و زخرف/ 33)، مي توان آن را اشاره به خميدگي و متمايل بودن سير حرکت در فضا دانست؛ بعيد به نظر مي رسد عبارت «انّما سکّرت ابصارنا» به تاريکي آسمان بيرون جو اشاره داشته باشد؛ چرا که آيه مي فرمايد کفّار از روي لجاجت، آن چه را واقعاٌ ديده اند، انکار مي کنند و چشمان خود را متهم مي سازند و به دروغ مي گويند ما سحر شده ايم؛ اما اگر به خاطر تاريکي بالاي جوّ اين حرف را بزنند و بگويند چيزي نديديم، اين سخن لجاجت آنان را مشخص نمي کند و باسياق آيات گشته مرتبط نيست و با غرض آيه نيز ناهماهنگ است.

قرآن در پنج آيه با عبارت «سَبْعَ سَمَاوَاتٍ» (بقره/ 29؛ فصلت/12؛ ملک/ 3؛ نوح/15؛ طلاق/12) و در دو آيه به صورت «السَّماوَاتُ السَّبْعُ» (اسراء/44؛ مومنون/86) به صراحت از آسمان هاي هفتگانه سخن گفته است. بسياري از مفسران (طبرسي، مجمع البيان، ج7، ص161؛ طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، ج15، ص22؛ ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، ج5، ص409) دو عبارت «سَبْعَ طَرَائِقَ» (مومنون/ 17) و «وَجَعَلْنَا سِرَاجاً وَهَّاجاً» (نبا/ 13) را نيز اشاره به آسمان هاي هفتگانه مي دانند. «اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماوَاتٍ» (طلاق/12)؛ «خدا كسى است كه هفت آسمان را آفريد». يکي از محققان با اشاره به برخي اکتشاف هاي جديد درباره کهکشان ها، موضوع هفت آسمان را از معجزه هاي علمي قرآن شمرده است (پاك نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج1، ص 111).

به نظر مي رسد تطبيق هفت آسمان به کهکشان هاي کشف شده درست نباشد؛ زيرا آن چه از ستارگان كه در آسمان ديده مي شوند همگي متعلق به آسمان اول اند. شاهد اين ادعا، آياتي اند که ستارگان را تزييني براي آسمان دنيا (نزديک تر) مي دانند. ماهيت آسمان هاي ديگر براي ما معلوم نيست؛ علاوه بر اين که ممکن است عدد هفت در اين آيه ها، عددي کنايي و گوياي کثرت آسمان ها باشد. مسئله هفت آسمان در دوران هاي قبل از اسلام نيز مطرح بود و گواه آن، آيه 15 سوره نوح است که موضوع هفت آسمان را از زبان حضرت نوح7 نقل مي کند و احتجاج آن حضرت به وسيله هفت آسمان بر مشرکان، گوياي اين است که آنان اين موضوع را پذيرفته بودند. با توجه به آن چه گفته شد، اين ادعا معيارهاي اول و چهارم را ندارد و پذيرفتني نيست.

خداوند متعال در سوره انعام، حالت کسي را که ايمان نمي آورد و سينه اش تنگ مي شود، به کسي تشبيه مي كند، که در آسمان ها بالا مي رود. چيستي وجه شبه در اين تشبيه، ذهن بسياري از مفسران را به خود مشغول کرده است.
«وَمَن يُرِدْ أَن يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّمَا يَصَّعَدُ فِي السَّماءِ» (انعام/ 125)؛ «و هر كس را كه بخواهد (به خاطر اعمالش) در گمراهى‏اش وا نهد، سينه‏اش را تنگِ تنگ مى‏كند؛ گويا مى‏خواهد در آسمان بالا برود».

اقيانوسي از هوا به نام جوّ، پيرامون کره زمين را احاطه کرده است. هوايي که جوّ را تشکيل داده، مخلوطي از چند گاز است؛ البته نه به صورت ترکيب شيميايي. 71% حجم اين مخلوط نيتروژن و21% آن اکسيژن و کمتر از 1% آن آرگون است و مقدار بسيار کمي گاز کربنيک و بخار آب دارد (اتمسفر، ص 29 و سيارات و اقمار، ص63).
نيمي از جوّ تا ارتفاع 5/5 کيلومتري قرار دارد و به طور کلي کل جوّ در ارتفاع 10 کيلومتري از زمين قرار دارد. گازهاي تشکيل دهنده جوّ به علت نيروي گرانش، وزن و فشار دارند و لايه هاي بالايي بر لايه هاي پاييني فشار مي آورند و غلظت آن را افزايش مي دهند؛ بنابراين ميزان فشار در لايه هاي پاييني بيش از لايه هاي بالايي است (عدالتي، ص 253؛ ماير، نجوم به زبان ساده، ص224؛ مباني هواشناسي، ص 100).

آيت الله مکارم تشبيه در آيه را از قبيل تشبيه معقول به محسوس و معجزه اي علمي مي داند؛ زيرا قرآن جمود فکري و تعصب گمراهان لجوج در پذيرش اسلام را، به تنگي نفس حاصل از کمبود اکسيژن براي کسي که به آسمان صعود مي کند، تشبه کرده است (تفسيرنمونه، ج5، ص435؛ پيام قرآن، ج8، ص179). گودرز نجفي (مطالب شگفت انگيز قرآن، ص70) و دکتر سلمان داود السعدي (الاسرارالکون في القرآن، ص110) نيز اين نکته را، اعجازي علمي مي دانند. علامه معرفت با اشاره به اين که فعل «يصّعّد» از ماده «الصُعداء» به معني «به سختي نفس کشيدن» است، آيه را در صدد تشبيه زندگي بدون ايمان، به زندگي و تنفس در آسمان و خارج از جوّ مي داند و آن را اعجاز علمي مي شمارد (التمهيد في علوم القرآن، ج 6، ص 117).

با توجه به اينکه برخي از لغوي ها سختي و مشقت را نيز جزء معاني مادّه صعد معرفي مي كنند (ازهري، تهذيب اللغة، ج2، ص6؛ ابن فارس، مقاييس اللغة، ج2، ص9) و واژه «الصُعَداء» را از همين ماده و به معناي نفس کشيدن با سختي، عميق و طولاني مي دانند (مقاييس اللغة، ج2، ص9؛ فيروزآبادي، همان، ج1، ص 428) و نيز با عنايت به دقت در تشبيه در آيه، و به کار رفتن حرف جرّ «في» به جاي «الي»، مي توان آيه را اشاره به يافته هاي جديد علمي پيرامون کمبود اکسيژن در طبقات بالاي جوّ دانست و آن را اعجازي علمي از قرآن شمرد.

خداوند متعال در سوره طارق از خلقت انسان، زندگي، معاد و بازگشت او به سوي خدا سخن مي گويد و به زميني صدع دارد، قسم ياد کرد مي كند و با اين قسم ها، بر وقوع حتمي قيامت و حساب رسي را تأکيد مي کند.
«وَالْأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ» (طارق/ 12)؛ «سوگند به زمين شكاف‏دار!».

دکتر عدنان الشريف با استناد به يافته هاي اخير دانشمندان ژئوفيزيک، مراد از صدع را شکاف هاي بين قاره ها مي داند و مي نويسد:
«کره زمين قطعه واحدي نيست؛ بلکه به چند تکّه عمده تقسيم مي شود که شکاف هايي به عمق بيش از صد کيلومتر بين آن ها وجود دارد».
ايشان اين نکته علمي را که قرآن به آن اشاره کرده است، از معجزه هاي علمي قرآن مي شمارد (الشريف، من علوم الارض القرآنيه، ص 26).

ديدگاه ها درباره «صدع الارض» متفاوت است. مفسران آن را به شکافته شدن زمين با گياه، (مجمع البيان، ج10، ص472؛ تفسيرتبيان، ج10، ص326؛ تفسير مراغي، ج30، ص 116؛ تفسير الميزان، ج20، ص432؛ تفسير روح المعاني، ج3، ص 99) چشمه ها و رودها يا به دست انسان ها (تفسير نوين، ص135؛ تفسير هدايت، ج 18، ص 23) مي دانند. برخي نيز با مرتبط دانستن صدع زمين با رجع آسمان که در آيه قبل آمده است، آن را اشاره به شکاف ها و دره هاي عميقي در پوسته زمين مي دانند که به دليل بازگشت (رجع) دو اعتدال [که گردش آن بيست و شش هزار سال به طول مي انجامد و محور زمين هر بيست و شش هزار سال يک بار دور مي زند]، ايجاد مي شود (معرفت، التمهيد في علوم القرآن، ج 6، ص107). از آن جا که واژه رجع به معناي باران نيز به كار مي رود و مي تواند قرينه بر شکافته شدن زمين به واسطه گياهان باشد؛ نمي توان تفاسير ديگر را ترجيح داد و آن را اعجازي علمي دانست؛ زيرا معيار پنجم در اين مورد وجود ندارد.

خداوند در قرآن به گسترش زمين، که از نعمت هاي بزرگ الهي و زمينه ساز حيات روي زمين است، اشاره مي کند. «وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا» (حجر/19؛ ق/7. مدّ الارض در آيه 3 سوره رعد نيز آمده است)؛ «و زمين را گسترانديم».

محمد متولي شعراوي (از مفسران و نويسندگان صاحب نظر عرب) كروي بودن زمين را از اين آيات استفاده کرده است. وي اين گونه بر فهم خويش استدلال مي کند:
«مدّ در لغت به معناي گسترش است. اين آيات شريفه نيز مطلق زمين را گسترده و مبسوط مي دانند؛ نه سرزمين خاصي را، و چون ما هر جاي زمين که برويم، زمين در چهار طرف ما گسترده شده است، مي توان فهميد که زمين کروي شکل است؛ چرا که پهن بودن زمين در چهار جهت، آن هم در همه جاي زمين تنها با اين شکل هندسي سازگاري دارد» (متولر، معجزة القرآن، ج1، ص92).
او بيان اين ويژگي را از معجزات قرآن مي داند و علت اينکه خداوند متعال کرويت زمين را با فعل «مدّ» بيان کرده است، اين نکته مي داند که قرآن خواسته از کلماتي بهره بگيرد که با مفاهيم رايج در بين مردم عصر نزول مخالفتي نداشته باشد و در عين حال بتواند حقيقت را نيز بيان کند.

«مدّ الارض» به گسترده شدن زمين اشاره دارد که پس از خلقت اوليه ايجاد شد. اين گسترش مي تواند به واسطه سرد شدن مواد مذاب اوليه تشکيل دهنده زمين، فرو رفتن يا تبخير آبي که زمين را فرا گرفته بود (عدالتي، ص248) باشد که باعث شد بر سطح زمين افزوده شود که در ظاهر به صورت «پهن و کشيده شدن زمين بر روي مواد مذاب يا آب» جلوه گر مي شود.
با اين حال نمي توان ادعا کرد كه اين آيات در پي بيان کروي بودن زمين است؛ زيرا اثبات اين مدعا که، اين آيات به روشني به پهن و گسترده بودن زمين در تمام نقاط کره زمين، آن هم در چهار جهت اشاره دارد؛ مشکل است و معيار اول در اين جا وجود ندارد و ادعاي اعجاز اثبات پذير نيست.

تثنيه بودن مشرق و مغرب در برخي آيات، توجه برخي مفسران را به خود جلب کرده است و آنان اين آيه ها را با کروي بودن زمين سازگار مي دانند.
«رَبُّ الْمَشْرِقَينِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَينِ» (رحمن/ 17. تعبير مشرقين در زخرف/ 38 نيز آمده است)؛ «(او) پروردگار دو خاور و پروردگار دو باختر است».

اين آيه به نظر برخي مفسران زمين را به دو نيم کره تقسيم کرده است؛ نيم کره اي که در تاريکي شناور است و مشرقي و مغرب ندارد؛ نيم كره اي که روشن است و مشرق و مغرب دارد و چون زمين نيم دور به دور خود مي چرخد، نيمه ديگر صاحب مشرق و مغرب مي گردد و نيمه اول مشرق و مغرب خويش را از دست مي دهد. با اين حساب، کره زمين در عموميت خود دو مشرق و دو مغرب جداگانه دارد (متولي، همان، ج1، ص24؛ اعجازالقرآن في علوم الجغرافية، ص83؛ ترجمه سبحاني، مرزهاي اعجاز، ص122؛ خويي، البيان في تفسير القرآن، ص 75). يكي از مفسران با ذکر اين احتمال آيه را اشاره به حرکت وضعي زمين و معجزه علمي مي داند که مردم تا مدت ها پس از پيامبر اسلام9 هم از آن بي اطلاع بودند (طيب، تفسير اطيب البيان، ج12، ص 376).

وجود دو مشرق و دو مغرب همان گونه که با حرکت زمين سازگاري دارد، با سکون زمين نيز تصورپذير است. علاوه بر اين، حرکت زمين، قبل از نزول قرآن نيز مطرح بود و دانشمنداني چون ابرخس (161ق. م)، ارسطرخس ساموسي و فيثاغورث حکيم، از آن سخن مي گفتند (زماني، هيئت و نجوم اسلامي، ج 1، ص 77)، پس معيار اول، چهارم و پنجم در اين مورد وجود ندارد و نمي توان ادعاي اعجاز را موجّه دانست.

مشرق و مغرب در برخي از آيات به صورت جمع به کار رفته اند و بيشتر مفسران و انديشمنداني که به تفسير علمي پرداخته اند، اين آيات را با کروي بودن زمين سازگار دانسته اند. «فَلاَ أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ» (معارج/40. تعبير مشارق در اعراف/137 و صافات/ 5 نيز آمده است)؛ «و سوگند ياد مى‏كنم به پروردگار خاوران و باختران! كه قطعاً ما تواناييم».

آيت الله خويي با ذکر اين آيات، کروي بودن زمين را از اسرار هستي مي داند که خداوند متعال در اين آيات از آن پرده برداشته است. ايشان در تبيين مسئله مي نويسد:
«اين آيات همگي حاکي از تعدد مشرق ها و مغرب ها و نقطه طلوع و غروب آفتاب است؛ زيرا در صورت کروي بودن زمين، طلوع خورشيد بر هر جزيي از اجزاي آن، ملازم با غروب آن از جزء ديگر است و تعدّد مشرق و مغرب خورشيد، بدون تکلّف، حاکي و دالّ بر کروي بودن زمين مي باشد» (ترجمه سبحاني، همان، ص 122).
نويسندگاني همچون، گودرز نجفي، (مطالب شگفت انگيز قرآن، ص28) يدالله نيازمند (اعجاز قرَآن از نظر علوم امروزي، ص189) و حسن ابوالعينين (من الاعجاز العلمي في القرآن الکريم، ج2، ص714) از جمله کساني اند که با ذکر اين تفسير از آيه، آن را اعجازي علمي مي دانند.

تعدّد مشرق و مغرب، در کيهان شناسي از امور قطعي شمرده مي شود. روايتي از حضرت علي7 نيز نقل شده است که زمين سيصد و شصت مشرق و مغرب دارد (حويزي، تفسير نور الثقلين،ج5، ص420). احتمال ديگر اين است که مشارق ومغارب را اسم زمان بدانيم که در اين صورت «ربّ المشارق وربّ المغارب» کنايه از ربوبيت الهي در تمام زمان ها است. تعدّد مشرق و مغرب علاوه بر سازگاري با کروي بودن زمين، با ديگر اشکال هندسي نيز سازگار است و تنها در صورت مسطح بودن زمين، نمي توان چند مشرق و مغرب براي آن تصور کرد.
علاوه براين، حرکت زمين قبل از اسلام نيز مشهور بود و حکماي فارس و يونان آن را کره اي تمام مي دانستند (شهرستاني، اسلام و هيئت، ص182). ظاهراً فيثاغورث (582ـ497 ق. م. اولين کسي بود که به کروي بودن زمين پي برد و ارسطو (384ـ322 ق. م.) اين مسئله را از طريق خسوف به اثبات رساند (درس هايي از ستاره شناسي/19 و زمين سياره شماره سه/ 117). آراتوستن (276 ـ 196ق. م.) که او را بنيانگذار جغرافياي رياضي مي دانند، با اعتقاد به کروي بودن زمين، محيط آن را اندازه گرفت و پس از او ابرخس نيقه اي (190ـ120ق. م.) اين كار را دنبال كرد (عدالتي، ص19). با توجه به آن چه گفته شد، معيارهاي دوم، چهارم و پنجم در اين جا وجود ندارد و نمي توان ادعاي اعجاز را پذيرفت.

خداوند در سوره نحل به پيامبر9 مي فرمايد: اين کوه ها که در نگاه تو ثابت و ايستاده اند در واقع در حال مرور و حرکت اند؛ همانندِ حرکت ابرها. ديدگاه هاي متفاوتي در تفسير حرکت کوه ها، ارائه شده است که برخي از آن ها ناظر به حرکت زمين است. «وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ» (نمل/ 88)؛ «و كوه‏ها را مى‏بينى، درحالى كه آنها را ثابت مى‏پندارى، و حال آن‏كه آنها هم‏چون حركت ابرها درگذرند».

آيت الله مکارم، در اين باره مي نويسند:
«اين آيه به روشني مي گويد، کوه ها در حرکتند اگرچه به نظر ساکن مي آيند. مسلماً حرکت کوه ها بدون حرکت زمين هاي ديگر که به آنها متصل است، معنا ندارد و به اين ترتيب معناي آيه چنين مي شود که؛ زمين ها همه با هم با سرعت در حرکتند همچون حرکت ابرها» (مكارم، قرآن و آخرين پيامبر، ص 154).
ايشان در تفسير نمونه با ارائه همين تفسير از آيه، آن را اعجاز علمي قرآن مي شمرد. آيت الله معرفت (التمهيد، ج 6، ص162) و دکتر منصور حسب النبي نيز آيه را معجزه علمي قرآن به حساب آورده اند (الکون والاعجاز العلمي في القرآن، ص171).

برخي از مفسران اين آيه را به حوادث پايان جهان مربوط مي دانند. اين ديدگاه با دلائل و شواهد متعددي نقد شده است (قرآن و کيهان شناسي/ 217).
به نظر مي رسد آن چه تفسير نمونه درباره آيه بيان کرده است، مي تواند وجه شبه بين حرکت ابرها و کوه ها، را به خوبي نشان دهد؛ اما ادعاي اعجاز در اين باره، به دليل نبود معيار چهارم، دقيق به نظر نمي رسد؛ زيرا آن گونه که گذشت، حرکت زمين قبل از قرآن نيز در محافل علمي مطرح بود.

خورشيد يکي از نعمت هاي بزرگ الهي است که در آياتي از قرآن از آن ياد شده است. برخي از آيات قرآن به حرکت خورشيد اشاره دارند.
1. «وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لاَِجَلٍ مُسَمّىً» (رعد/2؛ فاطر/ 13؛ زمر/5. در لقمان/ 20 نيز به جريان داشتن خورشيد اشاره شده است)؛ «و خورشيد و ماه را رام ساخت هر كدام تا سرآمد معيّنى روان‏اند».
2. «وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّلَّهَا» (يس/38)؛ «و خورشيد كه تا قرارگاهش روان است».
3. «وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ» (انبيا/ 33). تعبير «كُلٌّ فِي فَلَكٍ يسْبَحُونَ» در يس/ 40 نيز درباره خورشيد آمده است)؛ «و او كسى است كه شب و روز و خورشيد و ماه را آفريد، در حالى كه هر يك در مدارى شناورند». در آيه 33 سوره ابراهيم نيز، حرکت خورشيد با تعبير «دائبين» بيان شده است.

امروزه حركت هاي زيادي براي خورشيد به اثبات رسيده است.
الف: حرکت وضعي که 5/24 روز به طول مي انجامد (جعفري، همان، ص 149).
ب: حرکت انتقالي به سمت شمال آسمان با سرعت 5/19کيلومتر در ثانيه.
ج: حرکت انتقالي به همراه منظومه شمسي به دور مرکز کهکشان با سرعت 225کيلومتر در ثانيه (دنياي ستارگان، ص146؛ ترجمه سبحاني، همان، ص246).
د: حرکت هايي که در خود خورشيد به دليل گاز بودن جرم آن و انفجارهاي دروني صورت مي گيرد (عدالتي، ص98؛ مايكل، اساس ستاره شناسي، ص 165).

برخي از نويسندگان حرکت خورشيد به سوي قرارگاه خود (يس/ 38) را اشاره به حرکت خورشيد به سمت ستاره «وگا» مي دانند و آيه را بيان کننده معجزه علمي مي شمارند (نجفي، همان، ص25). تفسير نمونه نيز تعبير «فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ» را ناظر به حرکت دوراني خورشيد به دور کهکشان و معجزه اي علمي مي شمارد (مكارم، تفسير نمونه، ج 18، ص389).
احمد محمد سليمان نيز با طرح ادعاي اعجاز، اين آيه ها را اشاره به حرکت وضعي و انتقالي زمين مي داند (نوفل، همان، ص36) دکتر رضايي اصفهاني نيز پس از طرح و بررسي برخي ديدگاه ها درباره اين آيات، اعجاز علمي را در اين آيات مي پذيرند (رضايي اصفهاني، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن،ج1، ص181).

به برخي از انواع حركت هاي خورشيد (حرکت دوراني) در کتاب هاي مقدس گذشته اشاره شده است؛ آن جا که خورشيد را همچون پهلواني مي داند که با دويدن در ميدان، شادي مي کند (کتاب مقدس/مزامير داود/مزمور نوزدهم/ بند5)؛ اما ديگر حرکت هايي که مي توان آن ها را از تعبيرهايي چون «تجري» (جريان داشتن)، «لمستقرّ» (تا قرارگاهش) يا «لاجل مسمي» (تا زمان معين)، فهميد، از نوآوري هاي قرآني است و مي تواند اعجازي علمي به شمار رود.

يکي از اتقاق هايي که در آستانه قيامت رخ خواهد داد، پراکنده شدن دودي آشکار در آسمان است. خداوند اين مسئله را عذابي براي مردم گناهکار مي داند.
«فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخَانٍ مُبِينٍ» (دخان/10)؛ «پس نگهبان (و منتظر) روزى باش، كه آسمان دودى آشكار آورد».

برخي از نويسندگان، با توجه به آياتي که به بازگرداندن آسمان به صورت اوليه اش اشاره دارند (انبيا/ 104)، اين دود را مانند دودي مي دانند که در آغاز آفرينش وجود داشت و ذکر اين نکته علمي را اعجاز قرآن معرفي مي کنند (هميمي، الاعجاز العلمي في القرآن الکريم، ص 35).

با توجه به سياق آيات، به نظر مي رسد که دخان در قرآن (دخان/10؛ انبيا/ 104) در معناي متفاوتي به کار رفته باشد. در سوره دخان، دود عذابي براي غير مومنان شمرده شده است «هذَا عَذَابٌ أَلِيمٌ» (دخان/11)؛ علاوه بر اين، صفت «مبين» براي اين دود نشان از تفاوت آن با دودي است که در سوره انبيا از آن ياد شده است. تعبير «يَغْشَى النَّاسَ» (همان) نيز بيانگر اين مسئله است که در آن زمان، انسان ها وجود دارند و آن را مشاهده مي کنند؛ در حالي که بنابر فرضيه هاي علمي در اين زمينه، در آن زمان ديگر انساني باقي نمانده است.

قرآن بارها از کوه ها به عنوان ميخ هايي نام مي برد که بر زمين کوبيده شده اند تا آن را از لرزش و فروپاشي باز دارند. نقش کوه ها در اين مسئله، از اسراري است که هنوز به خوبي کشف نشده است.
«وَالْجِبَالَ أَوْتَاداً» (نبأ/ 7)؛ «و كوه‏ها را ميخ‏هايى».
«وَأَلْقى‏ فِي الْأَرْضِ رَوَاسِيَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ» (نحل/15. در آيات متعددي، از کوه ها با تعبير رواسي ياد شده است)؛ «و در زمين، [كوه‏هاى‏] استوارى افكند، [مبادا] كه شما را بلرزاند».

برخي از صاحب نظران، با اشاره به نقش کوه ها در جلوگيري از لرزش و فروپاشي زمين، معرفي کوه ها به عنوان ميخ هاي زمين را اعجازي علمي مي دانند (ابوالعينين، من الاعجاز العلمي في القرآن الکريم، ج2، ص160؛ معرفت، التمهيد في علوم القرآن، ج 6، ص 155؛ اعجاز قرآن از نظر علوم امروزي، ص 187)؛ چرا که کوه ها همچون ميخ، اجزاي زمين را به هم متصل کرده اند و مانع فروپاشي آن هنگام حرکت مي شوند.

اگر از نظر علمي ثابت شود که کوه ها مانع از هم پاشيدگي و قطعه قطعه شدن زمين در اثر حرکت آن مي شوند، مي توان گفت اين آيات علاوه بر بيان نقش کوه ها، به حرکت زمين نيز اشاره دارند؛ چرا که آيه کوه ها را به عنوان محافظاني در برابر آثار سوء حرکت زمين معرفي مي کند که همچون ميخ هايي بر بدنه زمين کوبيده شده اند. زمين نوعي حرکت در پوسته جامد خويش دارد که به حرکت قارّه اي (Crustal morment) مشهور است. در صورتي که نقش کوه ها در حفاظت از زمين دربرابر آثار سوء اين نوع حرکت به اثبات برسد، مي توان آيه را اشاره به اين حرکت زمين نيز دانست و آن را معجزه اي علمي شمرد.

مرگ خورشيد از موضوع هاي مطرح در دانش نجوم است. آياتي از قرآن کريم نيز به اين حقيقت اشاره دارند.
«إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ» (تکوير/1)؛ «هنگامى كه خورشيد در هم پيچيده شود».

خورشيد پس از سوزاندن هيدروژن و هليوم، چون دماي کافي براي سوزاندن کربن برخوردار نيستند، فرو مي ريزند (براي آشنايي با مفهوم فروريزش ر.ک. به: اساس ستاره شناسي، ص 274) و به صورت غول قرمز (Red-giant) درخواهد آمد (همو). در اين زمان خورشيد آن قدر بزرگ خواهد شد که احتمالاً مدار عطارد و زهره را در بر خواهد گرفت. در مرحله بعدي، خورشيد به کوتوله سفيد (White dwarf) تبديل خواهد شد و در پايان دماي آن به صفر مطلق (Absolute magnitude اين دما برابر 273 درجه سانتيگراد زير صفر است) کاهش خواهد يافت. (عدالتي، ص 97).

به عقيده يكي از نويسندگان اين آيه پايان يافتن انرژي خورشيد را متذکر مي شود. وي پس از ادعاي اعجازي علمي در مورد آيه مي نويسد:
«اين مسئله امروز بي ترديد است که سوخت خورشيد کم مي شود تا رو به خاموشي رود. در قرآن عزيز، سوره تکوير به نام خاموشي است» (عرفان، اعجاز در قرآن کريم، ص 155).

آيات متعددي به مرگ خورشيد اشاره دارند و با تعابيري همچون «لاَِجَلٍ مُسَمّىً» (رعد/ 2؛ فاطر/13؛ زمر/ 5. در لقمان/ 20 نيز به جريان داشتن خورشيد اشاره شده است)؛ «تا سرآمد معيني» از پايان يافتن عمر خورشيد سخن مي گويند. تعبير «تکوير» نيز که به معناي درهم پيچيده شدن است، مي تواند به مراحل پاياني عمر خورشيد و کم نور شدنش اشاره داشته باشد.
نکته مهم در اين مورد و برخي موارد مشابه اين است که اين آيات درباره وقايع پايان اين جهان و قيامت سخن مي گويد و در آن زمان تغييرهاي نظام هستي ناگهاني و يک باره رخ خواهد داد؛ در حالي که مرگ خورشيد که در دانش نجوم بررسي مي شود، روندي طبيعي دارد و ميليون ها و حتي ميلياردها سال به طول خواهد انجاميد. اين نکته موجب مي شود درتطبيق اين دو مسئله بر هم، برخي پرسش ها و ابهام هايي پيش آيد که نياز به تأمل و تحقيق بيش تري دارد؛ البته با توجه به اين که در تفکرهاي نجومي قديمي به ارث رسيده از ارسطو، خورشيد و اجرام فضايي (مافوق القمر) ابدي و زوال ناپذير بودند (ارسطو، در آسمان، ص43 و 50. از اوگستين تا گاليله، ج1، ص 86)، مي توان برخي آيه ها را که ظاهراً از روند طبيعي مرگ خورشيد سخن مي گويند، تصحيح کننده اين ديدگاه دانست.

قرآن کريم با تعبير متفاوتي از نور خورشيد و ماه ياد مي کند. اين تمايز توجه مفسران را جلب کرده است. «وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجاً» (نوح/ 16. اين مضمون در فرقان/61؛ نبأ/ 13 نيز آمده است)؛ «و ماه را در آن (آسمان)ها نورانى قرار داد و خورشيد را چراغى قرارداد».

خورشيد با انجام فرايند «هم جوشي هسته اي» به توليد نور و گرما مي پردازد. در اين فرايند چهار هسته هيدروژن پس از هم جوشي به يک هسته هليوم تبديل مي شود. اين مسئله باعث مي شود در هر ثانيه پنج ميليون تن از جرم خورشيد به صورت انرژي الکترو مغناطيسي تابش مي شود (اصول و مباني جغرافياي رياضي، ص 116؛ مايكل، همان، ص 165).

خورشيد در اين آيه مبارکه چراغ و ماه، نور قرار داده شده است. برخي از نويسندگان اين مطلب، را اعجاز علمي قرآن مي دانند و مي نويسند:
«بدون ترديد نورزايي خورشيد و نور مستقل نداشتن ماه در اين آيه تصريح شده است» (عرفان، همان، ص 155).

در آيه پنجم سوره يونس به نور خورشيد با تعبير «ضياء» و به نور ماه با تعبير «نور» اشاره شده است. آنچه در برخي از کتاب هاي لغت آمده است، مبني بر اين که «ضوء» نور ذاتي و «نور» نور عارضي است (ابن فارسي، همان، ص 332)، مويد نکته اي است که درباره آن ادعاي اعجاز شده است؛ اما دانشمندان از دوران هاي پيش از اسلام با توجه به پديده خسوف به عارضي بودن نور ماه پي برده بودند و نور و گرمابخشي خورشيد باعث مي شد آن را همچون چراغي بدانند. با اين لحاظ معيار چهارم در اين مورد نيست و نمي توان ادعاي اعجاز را پذيرفت.

با بررسي هايي که در موارد ادعايي اعجاز نجومي انجام شد، مي توان به اين نتيجه رسيد که اعجاز علمي در سه مورد (جاذبه عمومي، سختي تنفس و کمبود اکسيژن در آسمان و حرکت هاي خورشيد) وجود دارد و در برخي موارد در صورت فراهم آمدن معيارهاي اعجاز علمي، مي توان آن ها را اعجاز دانست؛ گرچه امروزه مي توان اين موارد را از شگفتي هاي علمي قرآن شمرد: وجود موجودهاي زنده در خارج از زمين (شوري/ 29؛ نحل/ 49؛ انبيا/ 4)؛ گسترش آسمان (ذاريات/ 47)؛ نقش کوه ها در حفظ زمين (نبأ/ 7).

1. قرآن کريم، ترجمه گروهي زير نظر محمدعلي رضايي اصفهاني،نشردارالذکر،قم،1384ش،چ دوم.
2. آلوسي، ابوالفضل شهاب الدين سيد محمود، روح المعاني في تفسيرالقرآن، داراحياء التراث العربي، بي جا، 1405ق، چ چهارم.
3. اِ. اِي. رُي و دي. کلارک، ستاره شناسي اصول و عمل، ترجمه سيد احمد سيدي، مشهد، نشر آستان قدس رضوي7، 1366ش.
4. ابن کثير, اسماعيل ابن عمر، تفسير القرآن العظيم، نشر داراحياء التراث العربي، بي جا، 1415ق.
5. ابن منظور، محمد ابن مکرم، لسان العرب، نشر دار احياء التراث العربي، بي جا، 1412ق.
6. ابو العينين، حسن، من الاعجاز العلمي في القرآن الکريم، نشر العبيکان، 1416ق، چ اول.
7. احمد ابن فارس، معجم مقاييس اللغة، نشر دارالکتب اسلاميه، بيروت، 1420ق، چ سوم.
8. احمد المرسي حسين جوهر، الاعجاز العلمي للقرآن الکريم، نشر جزيرة الورد، بي جا، 1421ق، چاپ اول.
9. احمد محمد سليمان، القرآن و العلم، نشر دارالعوده، بي جا، 1981م، چ پنجم.
10. ارسطو، در آسمان، ترجمه اسماعيل سعادت، نشر هرمس، بي جا، 1379ش، چ اول.
11. اريک اوبلاکر، فيزيک نوين، ترجمه بهروز بيضايي، نشر قدياني، بي جا، 1370ش.
12. ازهري، محمد بن احمد، تهذيب اللغة، دار احياء التراث العربي، بي جا، 1421ق.
13. استفن ويليام هاوکينگ، تاريخچه زمان، ترجمه حبيب الله دادفرما، نشرکيهان، تهران، 1375ش.
14. ايزاک، آسيموف، کوازارها، تپ اخترهاوسياهچالها، ترجمه غفاري محمد رضا، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، 1375ش، چ چهارم.
15. بحراني، هاشم بن سليمان، البرهان في تفسير القرآن، نشر موسسه اعلمي، بيروت، 1419ق.
16. برانلي، فرانکلين منسفيلد، زمين سياره شماره سه، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1987م.
17. بوکاي موريس، مقايسه اي ميان تورات، انجيل، قرآن و علم، ترجمه ذبيح الله دبير، نشر فرهنگ اسلامي، بي جا، 1365ش، چ سوم.
18. پاک نژاد، سيد رضا، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، نشر کتاب فروشي اسلاميه، چ سوم، 1350ش.
19. جعفري، عباس، فرهنگ بزرگ گيتا شناسي، نشر گيتاشناسي، 1379ش، چ چهارم.
20. جوهري، اسماعيل ابن حماد، صحاح اللغة، دار العلم، بيروت، 1404ق، چ سوم.
21. حسين بن علي، ابن سينا، الشفاء، نشر کتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، قم، 1405ق.
22. الحويزي، عبدالعلي ابن جمعه العروسي، تقسير نور الثقلين، نشر علميه، قم، 1383 ق.
23. الخطيب، عبدالغني، قرآن و علم روز، ترجمه اسدالله مبشري، نشر مطبوعاتي عطايي، 1362ش.
24. خليل ابن احمد، ترتيب العين، نشر اسوه، بي جا، 1414ق، چ اول.
25. خوئي، سيدابوالقاسم، البيان في تفسير القرآن، نشرمؤسسه احياء آثار الامام خوئي، بي جا، بي تا.
26. خوري شرتوني، سعيد، اقرب الموارد في فصح العربيه والشوارد، اسوه، بي جا، 1374ش،چ اول.
27. ديکسون، رابرت. تي، نجوم ديناميکي، ترجمه احمد خواجه نصير طوسي، مرکزنشر دانشگاهي، تهران، 1385ش، چ دوم.
28. راغب اصفهاني، مفردات الفاظ القرآن، نشر ذوي القربي، بي جا، 1426ق، چ پنجم.
29. رضايي اصفهاني، محمد علي، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، نشر پژوهش هاي تفسير و علوم قرآن، قم، 1385ش، چ اول.
30. رضوي، محمد امين، آغاز و انجام جهان بر اساس تئوري جديد، بي نا، بي جا، 1348ش.
31. زغلول راغب محمدنجار، السماء في القرآن الکريم، نشر دار المعرفة، بيروت، 1425ق، چ اول.
32. زماني قمشه اي، علي، هيئت و نجوم اسلامي، نشر سماء، بي جا، 1381ش، چ اول.
33. سبحاني، قريب، يعقوب پور، زمين در فضا، نشر آفتاب، بي جا، 1363ش، چ اول.
34. سيد ارناووط، محمد، الاعجاز العلمي في القرآن الکريم، نشر مکتبة مدبولي، قاهره، 1989م.
35. شريعتي مزيناني، محمد تقي، تفسيرنوين، نشر دفتر نشر فرهنگ معارف اسلامي، بي جا، 1374ش.
36. الشريف، عدنان، من علم الفلک القرآني، نشر دار العلم للملايين، بيروت، 1990م.
37. همو، من علوم الارض القرآنية، نشر دار العلم للملايين، بيروت، 1993م.
38. شهرستاني، سيد هبة الدين، اسلام و هيئت، ترجمه سيد هادي خسروشاهي، نشر دارالعلم، بي جا، 1389ق.
39. صادقي، محمد، زمين، آسمان و ستارگان از نظر قرآن، نشر کتاب فروشي مصطفوي، بي جا، 1356ش، چ دوم.
40. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان في تفسيرالقرآن، نشر اسلاميه، بي جا، بي تا، چ دوم.
41. طبرسي، ابي الفضل ابن حسن، تفسير مجمع البيان، نشر موسسه اعلمي، بي جا، 1415ق، چ اول.
42. طريحي، فخر الدين، مجمع البحرين، نشر موسسة الوفاء، بي جا، 1403ق، چ دوم.
43. طنطاوي جوهري، الجواهر في تفسير القرآن، نشر دارالفکر، بي جا، بي تا.
44. الطوسي، ابي جعفر محمد الحسن، التبيان في تفسير القرآن، نشر علمية نجف، 1376ق.
45. طيب، عبد الحسين، اطيب البيان في تفسير القرآن، نشر اسلام، بي جا، 1366ش.
46. عدالتي، تقي و فرخي، حسن، اصول و مباني جغرافياي رياضي، نشر انتشارات آستان قدس رضوي، قم، 1385ش، چ سوم.
47. عرفان، حسن، اعجاز در قرآن کريم، دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي، بي جا، 1379ش، چ اول.
48. عسکري، ابي هلال، معجم فروق اللغوية، موسسه نشر اسلامي، بي جا، 1421ق.
49. فخررازي، محمد بن عمر، شرح أسماء الله الحسني (لوامع البينات)، نشر دارالکتب العربي، بي جا، 1410ق، چ سوم.
50. فيروز آبادي، مجدالدين، قاموس المحيط، داراحياء التراث العربي، بي جا، 1412ق، چ اول.
51. فيومي، مصباح المنير، دار الهجرة، بي جا، 1405ق.
52. قمي مشهدي، محمد بن محمدرضا، تفسير کنزالدقائق، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تهران، 1366ش.
53. قمي، ابوالحسن علي ابن ابراهيم، تفسير قمي، نشر دارالکتاب للطباعة و النشر، بي جا، 1387ق.
54. کتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همداني، نشر اساطير، 1383ش، چ دوم.
55. کرومبي، آ.سي، از اوگوستين تا گاليله، ترجمه احمدآرام، انتشارات سمت، تهران، 1371ش، چ اول.
56. کليني، محمد بن يعقوب، اصول کافي، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل البيت، بي جا، 1361ش.
57. مارديني، عبد الرحيم، موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن الکريم، نشر دار المحبة، دمشق، 1425ق.
58. ماير دگاني، نجوم به زبان ساده، ترجمه محمدرضا خواجه پور، نشر گيتا شناسي، بي جا، 1382ش، چ دهم.
59. مايکل ا. سيدر، اساس ستاره شناسي (جلد1)، ترجمه محمد تقي عدالتي، نشر دانشگاه امام رضا7، تهران، 1384ش، چ دوم.
60. متولي اشعراوي، محمد، معجزة القرآن، نشر مکتبة التراث الاسلامي، بي تا.
61. محمد، راتب النابلسي، موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن و السنة (آيات الله في الافاق)، نشر دار المکتبي، بي جا، 1425ق، چ اول.
62. محمد سامي، محمد علي، الاعجاز العلمي في القرآن الکريم، نشر دارالمحبة، دمشق، بي تا.
63. محمد کامل، عبدالصمد، الاعجاز العلمي في الاسلام، نشر دارالمصرية، مصر،1417ق، چ چهارم.
64. محمود، ابن عبد الرؤوف القاسم، في مسيرة الاعجاز العلمي في القرآن، نشردارالاعلام، اردن، بي تا.
65. مخلص، عبدالرؤوف، جلوه هايي جديد ازاعجازعلمي قرآن کريم، نشرشيخ الاسلام، بي جا،1376ش.
66. مدرسي، محمد تقي، تفسير هدايت، نشر آستان قدس رضوي7، مشهد، 1378ش.
67. مراغي، احمد مصطفي، تفسيرالمراغي، نشر داراحياء التراث العربي، بي جا، 1985م.
68. مرزهاي اعجاز، ترجمه جعفر سبحاني، نشر محمدي، 1349ش.
69. مسترحمي، سيد عيسي، قرآن و کيهان شناسي، نشر پژوهش هاي تفسير و علوم قرآن، قم، 1387ش، چ اول.
70. مصباح، محمد تقي، آموزش فلسفه، نشر سازمان تبليغات اسلامي، تهران، 1367ش.
71. مصطفوي، حسن، التحقيق في کلمات القرآن الکريم، نشروزارت ارشاد اسلامي، تهران، 1370ش.
72. معرفت، محمد هادي، التمهيد في علوم القرآن، نشر اسلامي، بي جا، 1417ق.
73. مک گراهيل، ترجمه عدالتي، واژه نامه نجوم و اختر فيزيک، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، بي جا، 1378 ش.
74. مکارم شيرازي، ناصر، پيام قرآن، نشر نسل جوان، قم، 1376ش، چ سوم.
75. همو، تفسير نمونه، نشر دار الکتب اسلاميه، تهران، 1371، چ 28.
76. همو، قرآن و آخرين پيامبر، دارالکتب الاسلاميه، تهران، 1349ش.
77. منصور، حسب النبي، الکون والاعجاز العلمي للقرآن الکريم، نشر دارالفکر العربي، بي جا، 1416ق، چ سوم.
78. نجفي، گودرز، مطالب شگفت انگيز قرآن، نشر سبحان، بي جا، 1378ش، چ دوم.
79. نوري، حسين، دانش عصرفضا، دفتر تبليغات اسلامي، قم، 1375ش، چ دوم.
80. نوفل، عبد الرزاق، القرآن و العلم الحديث، نشر دارالکتاب العربي، بي جا، 1393ق.
81. نيکلسون، آين، 186 پرسش و پاسخ نجومي، ترجمه عبدالمهدي رياضي و هادي رفيعي، نشر انتشارات آستان قدس رضوي، مشهد 1375ش.
82. هاچ، پاول، ساختار ستارگان وکهکشان ها، ترجمه توفيق حيدر زاده، نشرگيتا شناسي، 1377ش، چ سوم.
83. هميمي، زکريا، الاعجاز العلمي في القرآن الکريم، نشر مکتبة مدبولي، بي جا، 2002م، چ اول.
يوسف الحاج احمد، موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن والسنة المطهرة، نشر دار ابن حجر، دمشق، 1423.