این مقاله بررسی و کنکاش مختصری در کلام از منظر زبان شناسی متن بنیاد است که با تکیه بر اصول سخن کاوی، نقش انسجام واژگانی در سوره مبارکه نور را مورد ارزیابی قرار می دهد. انسجام واژگانی به تحقق واژگان در متن از طریق تکرار و هم آیی می پردازد. این نوشتار شواهدی از چگونگی ایفای نقش انسجام واژگانی در متنیت قرآن را بیان می دارد، و سپس با بررسی نحوه عملکرد این روابط انسجامی، داده های حاصل از الگوی پیشین را با استفاده از الگوی آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. میزان بسامد، تکـرار و هم آیــی واژگان سوره مذکور محاسبه می گردد و به استناد آن، ساختار موضوعی سوره نور مورد تحلیل قرار می گیرد. در پاسخ به این پرسش که «آیا انسجام واژگانی می تواند مسئله انسجام موضوعی یا پیوستگی آیات را توضیح دهد؟» این نتیجه حاصل می شود که تغییر در الگوی انسجام واژگانی قادر به تبیین پیوستگی و ارتباط آیات سوره نور نیست.

قرآن/ متنیت/ انسجام واژگانی/ تکرار/ هم آیی/ ساختار موضوعی

به دلیل عدم توجه به سبک مخصوص قرآن کریم و عدم شناخت صحیح آن، عده ای قرآن را کتابی سنگین و وراء فهم و درک انسان عادی می دانند که احدی حق اندیشیدن و تدبر در قرآن را به منظور درک معانی و مفاهیم آن ندارد و در مقابل، گروهی دیگر بر این باورند که قرآن کتاب سطحی و ساده ای است که افراد معمولی به آسانی قادر به فهم و درک آن می باشند. این دو دیدگاه افراطی و تفریطی که ناشی از جهل نسبت به معارف قرآن کریم می باشد، نتایج و آثار زیانباری چون محجوریت قرآن و بسته شدن راه تحقیق و تدبر در آن را در پی داشته است.
با توجه به سبک ویژه و منحصر به فرد قرآن کریم، همگان، چه مردم عادی و یا اندیشمندان و متفکران، نسبت به میزان شناخت و ظرفیت علمی خود قادر به فهم و درک درجاتی از مفاهیم قرآن مجید هستند. به این معنا که قرآن یک سلسله معانی ابتدایی دارد که از ظاهر آن استنباط می شود و برای افراد عادی و عامی قابل فهم و گویاست و در پس این معانی سطحی، مفــــاهیم بی پایان و عمیق دیگری نهفته است که درک و فهم آن مستلزم تعمق و تدبر و تحقیق است.
افراد برای درک صحیح معانی و فهم دقیق موضوعات قرآنی باید بتوانند هنگام خواندن متون قرآن کریم، ضمن برقراری ارتباط بین قسمت های مختلف یک متن و ایجاد زنجیره های واژگانی در ذهن خود، شبکه ای از این روابط واژگانی و زنجیره ها را خلق کنند. این روابط معنایی که امکاناتی برای پیوستن اجزای متن به یکدیگر و در واقع فصل ممیز متن از غیر متن می باشند، همان انسجام متن می باشد. کشف، بررسی و تجزیه این روابط معنایی در گرو رهایی از مطالعات سنتی و جمله بنیاد بوده و مجاب می نماید که از زاویه دید وسیع تری به متون قرآنی نظر شود.
بیشتر بررسی ها و مطالعاتی که تاکنون درباره قرآن کریم انجام گرفته، بر واقعیات پراکنده همانند حرف، کلمه، جمله و عبارت متمرکز بوده است. اما امروزه دانشمندان علوم قرآنی و زبان شناسان اثبات نموده اند که دستیابی به معانی و مفاهیم دقیق قرآن مجید مستلزم توجه به نظام ارتباطی کل قرآن و کشف تمام روابط داخلی که متن قرآن را تشکیل می دهند، می باشد (ارگون، /۳۲). یکی از این رویکردهای نوین زبان شناسی که می تواند در درک بهتر کلام وحی ما را یاریگر باشد، تحلیل کلام است.
تحلیل کلام به شاخه ای از زبان شناسی اطلاق می شود که هدف آن، توصیف واحدهای زبانی مرتبط و معنادار فراتر از سطح جمله است. این تحلیل، مطالعه فرآیند پویای شکل گیری ارزش پیامی عناصر زبانی در موقعیت های مختلف و تحت شرایط اجتماعی متفاوت است. استابز حوزه عمل تحلیل کلام را چنین تعریف می کند: «تحلیل کلام می کوشد تا نظام و آرایش فراجمله ای عناصر زبانی را مورد مطالعه قرار دهد.» (استابز، /۵۶)
یکی از مباحث تحلیل کلام، تحلیل متن است. متن به هر پاره زبانی اعم از گفتاری یا نوشتاری گفته می شود که یک واحد را تشکیل می دهد. متن واحدی از زبان است، اما واحدی دستوری نیست. برای نمایش متن، از واحدهایی نظیر جمله یا بند استفاده می شود و جمله ها متن را فعلیت می بخشند.
در تشکیل متن، علاوه بر روابط ساختاری میان اجزای درون جمله و بند، شماری روابط معنایی فراجمله ای نیز قابل درک است که از طریق عوامل انسجام نظیر ارجاع، جانشینی، حذف و واژگانی نمود صوری پیدا می کنند. مفهوم انسجام یک مفهوم معنایی است که به روابط بین معانی در یک متن می پردازد. انسجام زمانی به کار می رود که درک و مفهوم بعضی عناصر متنی وابسته به دیگری باشند و می توان یکی را پیش فرض دیگری قرار داد.

قرآن کتابی است که بافت و تاروپودش بی نظیر و منحصر است و در تمامی حروف و کلمات آیات و سوره هایش، و در ساخت و قالب و نظم موزونش، و نیز در ترکیب ها و نظم منظومش، از همه معجزات پیشی گرفته است. این گونه است که دستیابی به معارف و معانی قرآن مستلزم شناخت و احاطه به همه این جنبه ها و سطوح می باشد. عدم بررسی آنها در واقع خود نوعی مانع در کشف معارف ارزشمندترین کتاب آسمانی است.
برای درک و فهم صحیح معانی دقیق قرآن شایسته نیست که تنها به عناصر تشکیل دهنده آن چون حروف، کلمات و آیات توجه نمود، بلکه باید تمرکز اصلی را به کلیت متن قرآن و ارتباط هایی که بین این عناصر در سراسر قرآن مشهود است، معطوف نمود. منابع عظیمی از این معانی در این ارتباط ها نهفته است. در این بررسی ها به جای تمرکز بر واقعیات پراکنده، باید به نظام ارتباطی درونی قرآن پرداخته شود و به گفته ارگون، معنای قرآن را باید در سطح این روابط جستجو نمود، نه در واحدهایی که به شکلی مصنوعی از متن جدا شده است. (ارگون،/۳۲)
این شیوه جدید بررسی زبان ریشه در آراء و نظریات سوسور دارد. در روش های سنتی بررسی زبان، معمولاً مطالعه از واحدها شروع و با افزودن آنها به یکدیگر و بدون توجه به ارتباط خاص میان آنها، نظام زبان بنا نهاده می شد. اما سوسور با تمیز صورت زبان از جوهر آن، اثبات نمود زبان تنها نظامی از ارزش هاست و نه جوهر با ماده صوتی، و نتیجه گیری نمود که کار بررسی و توصیف زبان لزوماً باید از کل نظام زبان شروع شده و از راه تجزیه منظم، عناصر آن مشخص گردد.
لویی یلمزلف، زبان شناس مکتب کپنهاک در کتاب «درآمدی بر نظریه ای درباره زبان»، بر پایه نظریه سوسور، به توصیف ساخت زبان به شیوه ای خاص بر پایه روابط منطقی و اصول جبری همانند نظریه معروف گلوسماتیک پرداخت. یلمزلف پیشنهادی ارائه می دهد که شیوه ای استقرایی دارد و در توصیف زبان از روشی قیاسی با حرکت از کل به جزء بهره گرفته است. او نظام زبان را به عنوان یک طبقه کلی و به صورت نظامی به هم بافته در نظر می گیرد که تمامی متن های زبانی را شامل می شود.
به گفته ارگون، مشکوهالدینی نتایج به دست آمده در مورد قرآن کریم تا به امروز را امید بخش توصیف کرده است (همان، /۳۱). سبک اختصاصی قرآن که انسجام ارتباطی منظمی بین اجزای عناصر سازنده آن وجود دارد، یکی از جنبه های تفسیر قرآن و اعجاز آن است. اسرار می گوید که در عین نثر ساده قرآن و بیان مطالب ساده در آن، به قدری دارای انسجام و استحکام الفاظ و معانی و نیز حفظ ارتباط و اعتدال است که نظیری برای آن متصور نیست. (اسرار، /۷۶)
عناصر و اجزای قرآن به ویژه آیات آن به تنهایی و جدا از سایر عناصر، دارای مفاهیم و ارزش های مهمی بوده که ساده و قابل فهم هستند. اما این عناصر و آیات در صورت ترکیب با یکدیگر و پی بردن به ارتباط موجود بین آنها، گنجینه و سطوحی از مفاهیم و معانی بی پایان دیگری را به دنبال دارند، به نحوی که با تغییر نحوه ترکیب، معانی دیگری علاوه بر معانی پیشین از آنها متجلی می شود.

عکس آنچه در گفتار رخ می دهد و در آن شرکت کننده های یک رابطه کلامی با بهره گیری از کنش های کلامـی و غیـرکـلامی رویـدادهـا، وقایـع غیرکلامی و غیرمشخص اما مؤثر در امر ارتباط و مشخصه های محیطی و بافتی بالفعل، به مکالمه و تبادل پیام های زبانی می پردازند، در متون نوشتاری، بافت موقعیت بالفعل و در مقابل خواننده وجود ندارد و بنابراین خواننده مجبور است با استنتاج از متن، به خلق بافت موقعیت پرداخته و به پیام و مضمون مورد نظر نویسنده متن دست یابد.
اساس این استنتاج، روابط دستوری، واژگانی و منطقی است که بین عناصر مختلف متن برقرارند و از آنها به انسجام متن تعبیر می گردد. خواننده و یا تحلیلگر متن به کمک همین روابط، قادر است به معنا و مفهومی که نویسنده از نگارش متن در ذهن خود داشته است، برسد.
در این بخش برآنم تا با کاربرد این نوع ارتباط های واژگانی برگرفته از عوامل انسجام واژگانی، که بین قسمت های مختلف سوره نور می تواند وجود داشته باشد، نقش عنصر انسجام واژگانی را در کشف معنایی عمیق و بی پایان قرآن مجید مورد ارزیابی قرار دهم. البته این ارتباط بین عناصر و در نتیجه معانی برخاسته از این ارتباط ها نامحدود بوده و حد و مرز مشخصی ندارد. مواردی که بیان می شوند، آنهایی هستند که به ذهن نگارنده که دارای آشنایی مختصری با زبان عربی و معارف قرآنی می باشد، رسیده است. جهت به حداقل ممکن رساندن این نقیصه از «تفسیر نمونه» مکارم شیرازی و «تفسیر آسان» بهرام پور بهره برده شده است.
بر مبنای یک تقسیم بندی از انسجام واژگانی، دو نوع کلی تکرار و هم آیی مورد استفاده می باشد. هر دو این تقسیم بندی را می توان با بسامد وقوع آنها در تک تک آیات با یکدیگر مقایسه نمود که به تقسیم بندی موضوعی سوره مورد بررسی کمک شایانی می کند.
در ابتدا به عامل تکرار می پردازم که بسامد وقوع بیشتری داشته است. یافتن واژه های تکراری با هر نرم افزار واژه پردازی امری ساده و سریع است. در جدول زیر، واژه هایی که به شکل عینی یا ریشه ای در سوره نور تکرار شده اند، مرتب شده است. مرتب سازی بر اساس بسامد تکرار آنها در کل سوره صورت گرفته است.

واژه	شماره آیات										بسامد
الله	(۲)۲-۵-۶-۷-۸-۹-(۲)۱۰-۱۳-۱۴-۱۵-۱۷- (۲)۱۸-۱۹-(۲)۲۰-(۳)۲۱-(۳)۲۲-(۲)۲۵-۲۸-۲۹-۳۰-۳۱-(۲)۳۲-(۳)۳۳-(۴)۳۵-۳۶-۳۷-(۲)۳۸-(۲)۳۹-۴۰-(۲)۴۱-۴۲-۴۳-۴۴-(۳)۴۵-۴۶-۴۷-۴۸-۵۰-۵۱-(۲)۵۲-(۲)۵۳-۵۴-۵۵-(۲)۵۸-(۲)۵۹-۶۰-(۲)۶۱-(۴)۶۲-۶۳-۶۴										۷۸
الذین	۴	۵	۶	۱۱	۱۹(۲)	۲۱	۲۳	۲۷	۳۱		۲۶
	۳۳ (۲)	۳۴	۳۹	۵۵ (۲)	۵۷	۵۸ (۳)	۵۹	۶۲ (۳)	۶۳ (۲)
المؤمنین	۲	۳	۱۷	۳۰	۴۷	۵۱					۲۶
المؤمنون	۱۲	۲۳	۳۱	۶۲ (۲)
المؤمنات	۱۲	۲۳	۳۱
ءامنو	۲	۱۹	۲۱	۲۷	۴۷	۵۵ (۲)	۵۸	۶۲
ایمان	۳۳	۵۳	۵۸
تعلمون	۱۹	۲۴	۲۸	۵۳							۲۴
یعلمون	۱۹	۲۴	۲۵	۳۳
علم	۱۵	۴۱
علیم	۱۸	۲۱	۲۸	۳۲	۳۵	۴۱	۵۸	۵۹	۶۰	۶۴
یعلم	۱۹	۲۹	۶۳	۶۴
بیوت	۲۷ (۲)	۲۹	۳۶	۶۱ (۱۰)							۱۴
رسول	۴۷	۴۸	۵۰	۵۱	۵۲	۵۴ (۲)	۵۶	۶۲ (۲)	۶۳		۱۱
رحیم	۵	۲۰	۲۲	۳۳	۶۲						۱۱
رحمه	۱۰	۱۴	۲۰	۲۱	۲۴	۵۶
یبین	۱۸	۵۸	۵۹	۶۱							۱۰
مبین	۱۲	۲۵	۵۴
مبینات	۱	۳۶	۴۶
یقولون	۲۶	۴۷									۱۰
قل	۱۵	۱۶	۲۸	۳۰	۳۱	۵۱(۲)	۵۳
شهداء	۴	۶	۱۳ (۲)								۱۰
شهاده	۴	۶
شهدت	۶	۸
تشهد	۸	۲۴
اولئک	۴	۱۳	۲۶	۴۷	۵۰	۵۱	۵۲	۵۵	۶۲		۹
یأتوا	۴	۱۳	۴۹								۸
ءاتوا	۳۳ (۲)	۳۷ (۲)	۵۶
غفور	۵	۲۲ (۲)	۲۳	۲۶	۳۳	۶۲ (۲)					۸
فضل	۱۰	۱۴	۲۰	۲۱	۲۲	۳۲	۳۳	۳۸			۸
نور	۱	۳۵ (۵)	۴۰ (۲)								۸
اطعنا	۴۷	۵۱	۵۲	۵۳							۸
اطیعوا	۵۴ (۳)	۵۶
یستئذنوا	۲۸	۵۸	۵۹	۶۲ (۲)							۸
استئذنوا	۳۶	۵۹	۶۲
حساب	۱۱	۱۵	۳۸	۳۹ (۳)	۵۷						۷
یشاء	۲۱	۳۵	۳۸	۴۳ (۲)	۴۵	۴۶					۷
الایات	۱	۱۸	۳۴	۴۶	۵۸	۵۹	۶۱				۷
عذاب	۲	۱۱	۱۴	۱۹	۲۳	۶۳					۶
امر	۱۱	۲۱	۵۳	۶۲	۶۳						۵
بعض	۵۸ (۲)	۶۲	۶۳ (۲)								۵
نکاحاً	۳۲	۳۳	۶۰								۵
ینکح	۳ (۲)
ملکت	۳۱	۳۳	۴۲	۵۸	۶۱						۵
عظیم	۱۱	۱۴	۱۵	۱۶	۲۳						۵
شیء	۳۵	۳۹	۴۵	۵۵	۶۴						۵
الصلوه	۳۷	۴۱	۵۶	۵۸ (۲)							۵
خیر	۱۱	۱۲	۲۷	۳۳	۶۰						۵
انزلنا	۱ (۲)	۳۴	۴۳	۴۶							۵
الارض	۳۵	۴۱	۴۲	۵۷	۶۴						۵
السماوات	۳۵	۴۱	۴۲	۴۳	۶۴						۵
سمیع	۲۱	۶۰									۵
سمعتموا	۱۲	۱۶	۵۱
اربع	۴	۶	۸	۱۳	۴۵						۵
عملوا	۲۴	۳۹	۳۸	۵۵	۶۴						۵
من یشاء	۲۱	۳۵	۳۸	۴۳	۴۶						۵
الزانی	۲ (۲)	۳ (۲)									۴
الزانیه	۲	۳ (۳)									۴
انفس	۶	۱۲	۶۱ (۲)								۴
اجلد	۲	۴									۴
جلده	۲	۴
الآخر	۲	۱۴	۱۹	۲۳							۴
الدنیا	۱۴	۱۹	۲۳	۳۳							۴
یبین الله لکم الآیات و الله علیم حکیم	۱۸	۵۸	۵۹	۶۱							۴
مثل	۱۷	۳۴	۳۵ (۲)								۴
حکیم	۱۰	۱۸	۵۸	۵۹							۴
جناح	۲۹	۵۸	۶۰	۶۱							۴
احد	۲	۶	۲۱	۲۸							۴
طیبات	۲۶ (۴)										۴
خبیثات	۲۶ (۴)										۴
تذکرون	۱	۲۷	۳۶	۳۷							۴
یوم	۲۴	۲۵	۳۷	۶۴							۴
زینتهن	۳۱ (۳)	۶۰									۴
سبح	۱۶	۳۶	۴۱ (۲)								۴

اعداد درون پرانتز در کنار شماره آیات بیانگر این است که در آن آیه خاص چند بار یک واژه تکرار شده است.
با دقت به ستون بسامد، یعنی دفعات تکرار یک واژه، روشن می گردد که مد به ترتیب بسامد های ۲، ۳، ۴ و ۵ می باشد و بقیه بسامد ها، یعنی بین ۷ تا ۷۸ دارای مد کمتری هستند و حتی در بسامد های بالاتر مانند ۷۸، ۲۴ و یا ۱۴، فقط یک واژه چنین بسـامدی را دارد. خلاصه اینـکه هر چه به سطوح پایین تر نزدیک می شویم، یکسانی بسامد های واژه ها مشهود می گردد. واضح است که هر چه بسامد یک واژه در آیه های سوره بیشتر باشد، انتظار می رود که نقش بیشتری در تبیین معانی سوره ایفا کند.

آیات سوره مبارکه نور به سه موضوع: الف) آیات تشریعی (درباره حریم خانه و خانواده)؛ ب) آیات تکوینی (درباره نور و ظلمات و غیره)؛ و ج) مردم شناسی، می پردازد که در ۵ گروه از آیات، با استناد به آمار به دست آمــده از میزان بسامدهای عوامل انسجــام واژگانی تکــرار و هم آیـی، بررســی و پـرداخــته می شوند.

این بخش که کمی بیش از نصف سوره را در بر می گیرد، با آیه نخست: (سورَهٌ أَنزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَأَنزَلْنَا فِیهَا آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ لَّعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ)آغاز شده و با آیه(وَلَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَیْکُمْ آیَاتٍ مُّبَیِّنَاتٍ وَمَثَلاً مِّنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلِکُمْ وَمَوْعِظَهً لِّلْمُتَّقِینَ)اتمـام می یابد. هــمان طور که ملاحــظه می شود، در آغاز و خــتم این بخــش، از «نزول آیات بینات» سخن به میان می آید. تکرار «انزلـنا»، «آیـات» و «بینات» و نیز هم آیی «انزلنا» و «آیات» و همچنین «آیات» و «بینات» شایسته دقت و توجه است. علاوه بر این، در اواسط این بخش نیز مجدداً از «تبیین» سخن می گوید:(وَیُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).
جالب توجه است که جمله «یبین الله لکم الآیات و الله علیم حکیم» چهار بار به میزان %۶۴/۰ تکرار گشته است. این «آیات بینات» که جنبه تشریعی دارند، در خلال ۳۴ آیه این بخش تبیین می گردد تا مؤمنین متذکر گردند و تقوا پیشه کنند. این آیات تشریعی شامل هفده بند اصلی به قرار زیر می باشد که البته فروع و نتیجه گیری هایی بر آنها ممکن و محتمل است:
۱/۱. حد تازیانه برای زن و مرد زناکار: به استناد هشت بار تکرار «الزانی» و «الزانیه» به میزان %۶۴/۰ و همچنین تکرار «اجلد» و «جلده» به میزان%۶۴/۰.
۱/۲. حضور مؤمنین در صحنه اجرای حکم و مشاهده آن: کاربرد واژه «یشهد» با میزان بسامد تکرار %۶/۱ و «المؤمنین» با میزان %۰۹/۴.
۱/۳. زن و مــرد زنـاکار جـز با ماننـد خـود ازدواج نکنـند: با تـوجـه به میـزان ۶۴/۰ درصــدی «الزانی» و «الزانیه» و میزان ۸/۰ درصدی «ینکح».
۱/۴. حد شلاق برای کسانی که به زنان پاک دامن بدون آنکه چهار شاهد داشته باشند، بهتان بزنند: تکرار واژه «شهاده» و ریشه های آن به میزان %۶/۱، و با دقت به تکرار %۳۲/۰، «افک» و هم آیی آن با «ظن» به میزان %۴۱/۰ و کاربرد «اربع» به میزان تکرار %۸/۰.
۱/۵. نپذیرفتن شهادت این دروغگویان: تضاد معنایی «الصادقین» و «الکاذبین» که با ۴ مرتبه تکرار، بیشترین تکرار را در میان واژه های متضاد دارند.
۱/۶. اجرای حدود تعزیرات برای مؤمنین مضر نبوده، بلکه مفید است: تضاد و هم آیی «خیر» و «شر».
۱/۷. مردان و زنان مؤمن وظیفه دارند در برخورد با تهمت ها و شایعات، به یکدیگر حسن ظن داشته باشند: با توجه به میزان تکرار %۸/۰ «خیر» و هم آیی «افک» و «ظن» و همچنین استفاده از «المؤمنون» و «المؤمنات» با میزان بالای %۰۹/۴.
۱/۸. و در ادامه اینکه چنین تهمت هایی را با چهار شاهد که برای آن آورده می شود، دروغ تلقی کنند. باز به میزان تکرار «شهاده»، «الکاذبون» و «اربع» دقت کنید.
۱/۹. مؤمنین نباید از گام های شیطان پیروی کنند که شیطان همواره انسان را به فحشا و منکر فرمـان می دهـد. خداونـد آن را که بخواهد تزکیه می کند: واژه «ءامنو» که به همراه واژه های هم ریشه از میزان تکرار ۰۹/۴ درصدی برخوردار است؛ ۲ بار تکرار لفظ «الشیطان»؛ هم آیی «فحشاء» و «منکر»؛ و نیز هم آیی «فضل» و «رحمه» که دارای میزان %۷۲/۳ هستند.
۱/۱۰. اشاره به شهادت جوارح انسان به کردار ناشایست او در روز جزا و عذاب بزرگی که در انتظار آنهاست: دقت کنید به هم آیی «السنتهم، ایدیهم، و ارجلهم» که از یک طبقه معنایی هسـتند؛ هم آیـی «الدنـیا» و «الآخـره» به مــیزان %۲۴/۱ و میزان ۴۸/۲ درصدی هم آیی «عذاب» با «عظیم».
۱/۱۱. مقایسه زنان و مردان ناپاک و پاکیزه: با میزان %۶۴/۰ تکرار «الخبیثات» و «الطیبات»، با در نظر گرفتن ریشه های آن، و هم آیی %۸۳/۰ برای هر یک. تضاد معنایی این دو واضح است.
۱/۱۲. امر شده است که مؤمنین حق ندارند در غیر خانه های خود بدون آشنایی و سلام وارد شوند.
۱/۱۳. اگر کسی در خانه نبود، تا اجازه نگیرند وارد نشوند و اگر اجازه نیافتند، باید برگردند.
۱/۱۴. گناهی برای ورود بی اجازه در اماکن عمومی نمی باشد. برای سه مورد اخیر، تکرار و هم آیی واژه هایی مستند می باشند که عبارت انـد از: میزان ۲/۲ درصدی تــکرار «بــیوت» و هم آیی آن با «تدخلوا» (با تکرار به میزان %۶۴/۰)، «اهلها» و «مسکونه»؛ ۸ مرتبه تکرار «یستئذنوا» و «استئذنوا» به میزان %۲۸/۱.
۱/۱۵. مردان مؤمن باید چشم خود را فرو پوشند و عورت خود را حفظ کنند.
۱/۱۶. زنان مؤمنه باید همانند مردان در مورد قبلی عمل کنند و علاوه بر آن، زینت خود را جز بر محارم دوازده گانه ای که مستثنا شده اند، آشکار نسازند. در مورد انسجام واژگانی فرامین ۱۵ و ۱۶ این گونه استناد می شود: هم آیی واژه های «آباء، ابناء، اخوان، اخوات، بعوله»، «ابصار، فروج، عورت، یحفظوا» و «الرجال، الطفل» با توجه به اینکه برخی دارای بسامد تکرار بیش از ۲ هستند.
۱/۱۷. مسلمانان باید در جامعه خویش زنان بی همسر و برده و کنیزان شایسته را، هرچند فقیر و مستمند باشند، به نکاح درآوردند: به کارگیری واژه «ینکح» با میزان تکرار %۸/۰ و تضاد معنایی «فقراء» و «اغنیاء».
در آیات این بخش که حداقل ۱۷ حکم تشریعی از آن استخراج شد، نکاتی ظریف و دقیق وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می شود. در متن این احکام و در مقاطع مختلف آن، قرآن ۳ بار مسلمانان سست عنصر را مورد انتقاد قرار می دهد و ۳ بار فضل و رحمت خدا را بر آنها، به رغم این بی توجهی ها، خاطر نشان می سازد. نکـته قابـل توجه اینـکه تمامی این موارد که در یک مجمـوعه ۷ آیه ای قرار دارند، با جمله «و لولا» شروع می شوند:
آیه ۱۰: (وَلَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَکِیمٌ)
آیه ۱۴: (وَلَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَهِ لَمَسَّکُمْ فِی مَا أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذَابٌ عَظِیمٌ)
آیه ۲۰: (وَلَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّه رَؤُوفٌ رَحِیمٌ)
آیه ۱۲: (لَوْلا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَیْراً وَقَالُوا هَذَا إِفْکٌ مُّبِینٌ)
آیه ۱۳: (لَوْلا جَاؤُوا عَلَیْهِ بِأَرْبَعَهِ شُهَدَاء فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَدَاء فَأُوْلَئِکَ عِندَ اللَّهِ هُمُ الْکَاذِبُونَ)
آیه ۱۶: (وَلَوْلا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُم مَّا یَکُونُ لَنَا أَن نَّتَکَلَّمَ بِهَذَا سُبْحَانَکَ هَذَا بُهْتَانٌ عَظِیمٌ)
باید توجه داشت مطالبی که بعد از عبارت «و لولا فضل الله علیکم و رحمه» در سه آیه نخست آمده است، در رابطه با انتقاد وارد شده به مسلمانان و سه آیه بعدی می باشد.
نکته دوم اینکه در این بخش از تقسیم بندی سوره نور، ۵ بار کلمه «عذاب» در آیات ۲، ۱۱، ۱۴، ۱۹ و ۲۳ در رابطه با انحرافات اخلاقی مسلمانان آمده است که ۳ بار آن با صفت «عظیم» و یک بار با «الیم» همراه شده است.
نکته دیگر اینکه واژه «زکی» و «تزکیه» ۴ بار در این بخش مورد استفاده قرار گرفته است که در رابطه با سیاق آیات جالب توجه می باشد.

دومین بخش سوره نور که به دنبال آیات تشریعی درباره حریم خانه و خانواده قرار گرفته است، از آیات تکوینی سخن می گوید. در یک نگاه سطحی به نظر می رسد این مجموعه از آیات مستقل از آیات قبل و بی ارتباط با آن باشد. ولی واقعیت این است که هر دو بخش از یک حقیقت سخن می گویند. با این تفاوت که بخش نخست از آیات تشریعی و بخش دوم از آیات تکـوینی برای اثبـات موضوعی واحد بیان شده اند. همان طور که پیش ازاین گفته شد، در ابتدا و انتهای بخش نخست از نزول آیات یاد می شود (آیات ۱ و ۳۴) و سیاق آیات بخش فوق الذکر نشان داد که منظور از آیات، آیات تشریعی هستند. اینک در بخش دوم ملاحظه می کنیم که ۱۲ آیه آن درست در میان دو آیه ای (۳۴ و ۴۶) قرار گرفته اند که باز هم از نزول آیات مبین سخن می گوید:
(وَلَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَیْکُمْ آیَاتٍ مُّبَیِّنَاتٍ وَمَثَلاً مِّنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلِکُمْ وَمَوْعِظَهً لِّلْمُتَّقِینَ)(۳۴)
(لَقَدْ أَنزَلْنَا آیَاتٍ مُّبَیِّنَاتٍ وَاللَّهُ یَهْدِی مَن یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ)(۴۶).
در اینجا چنین نمود یافته است که منظور آیات تکوینی باشد. در آیه ۴۶ به لفظ «الیکم» توجه شود که حذف گردیده و به عقیده آقای مکارم شیرازی، شمول و عمومیت آیات را نشان می دهد. (مکارم شیرازی، ۱۴/۳۷۴)
مهم ترین آیات این بخش همان ۴ آیه ۳۵ تا ۳۸ مربوط به «نور» می باشد که با تمثیلی بسیار زیبا و لطیف، خداوند را نور آسمان ها و زمین نامیده است. شایان ذکر است که با میزان %۵/۵، آیه ۳۵ منسجم ترین آیه این سوره است:
(اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاهٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَهٍ الزُّجَاجَهُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِن شَجَرَهٍ مُّبَارَکَهٍ زَیْتُونِهٍ لَّا شَرْقِیَّهٍ وَلَا غَرْبِیَّهٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَى نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشَاءُ وَیَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ)(۳۵)
(فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَال)(۳۶)
(رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاهِ وَإِیتَاء الزَّکَاهِ یَخَافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَار)(۳۷)
(لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ)(۳۸)
از میان ۸ بار تکرار کلمه «نور»، ۵ بار آن در آیه ۳۵ رخ داده است. هم آیی آن با واژه های «نور، نار، کوکب، مصباح، زجاجه» به میزان %۰۷/۲ در ردیف نهم موارد هم آیی، تأکید دیگری بر این تمثیل است. آن چنان که همه اشیاء عالم از طریق نور بروز و ظهور یافته و در معرض مشاهده و رؤیت قرار گرفته اند. ظهور اجزاء آسمان ها و زمین و همه موجودات عالم، که در حقیقت همان وجود آنها در صحنه هستی و حیات آنها می باشد، به مشیت الهی انجام یافته است. همچنان که در فقدان نور و در دل ظلمات هیچ چیز تجلی و تظاهر نمی کند. اگر مشیت الهی بر خلق عالم تعلق نمی گرفت، هیچ چیز حیات نمی یافت.
در این ۴ آیه دوبار به تمثیلی بودن تشبیه خداوند به نور آسمان ها و زمین اشاره می کند تا کسی گمان نبرد که واقعاً خدا از جنس نور است. هم آیی دو لغت «مثل» و «یضرب» به همراه این تمثیل، این ادعا را اثبات می کند. با آیه ۳۶ و ۳۷ این تمثیل کامل می شود و نشان می دهد منظور از نوری که در خانه های چنین مردانی می تابد، همان نور هدایت و ایمان است. کاربرد دوباره «بیوت» از جمله واژه های با بسامد بالا و هم آیی الفاظی چون «الصلوه» و «الزکوه» و تکرار واژه های هم خانواده «تتقلب» و «القلوب» (جایگاه مجازی ایمان)، سندی برای درست بودن این موضوع است. در ضمن این دو آیه، این مجموعه از آیات را به آیات بخش اول پیوند می دهد و اجرای آیات تشریعی در مورد حریم خانه و خانواده را مشروط به جذب نور هدایت در چنین خانه هایی می نماید.
در دو مثال دیگر که به دنبال آیات نور می آید، به نتیجه عملکرد کافران (ناسپاسان نسبت به نور) می پردازد. در اولی حاصل تلاش های دنیایی آنـها را به سراب که محصـول تابش نور به صحراست، تشبیه می نماید که جلوه ای از آب است، ولی واقعیت ندارد. هم آیی سه کلمه «الظمئان، ماء و سراب» قابل توجه است. این نوعی گمراهی است که شخص به گمان خودش آن را هدایت تصور می کند: (وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَهٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاء حَتَّى إِذَا جَاءهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً وَوَجَدَ اللَّهَ عِندَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ)(۳۹)
و در دومـی موضع و موقعـیت آنها را با تاریکی های دریایی ژرف که امـواج بلند و متعدد با ابر تیره آنها را فرا گرفته، مقایسه می کند. در اینجا شمول معنایی «بحر» و «موج» از زیر مجموعه های تکرار واژگانی مورد توجه و قابل استناد است. و نتیجه این تمثیل را در عالم واقعیت چنین بیان می دارد که: «و من لم یجعل الله له نوراً فما له من نور»؛ کسی را که خدا برای او نوری قرار نداده، نوری برای او نیست: (أَوْ کَظُلُمَاتٍ فِی بَحْرٍ لُّجِّیٍّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرَاهَا وَمَن لَّمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَمَا لَهُ مِن نُّورٍ)(۴۰)
تفاوت این نوع گمراهی با گمراهی قبلی در شدت آن و تصور شخص گمراه از عمل خود می باشد. در اولی اوهام و تصورات باطل، حق جلوه نموده و در دومی، شخص گمراه، غرق گمراهی های خویش گشته است.
پـس از بیان آیـات نور و تاریـکی (۶ آیـه)، اندیشه را مــتوجه آیات تکـوینی دیگری در طبیـعت می نماید. در ۶ آیه بعد نشانه های دیگری ارائه می شود:
۱- تسبیح عمومی موجودات عالم و آگاهی آنها به صلاه و تسبیح خود و آگاهی دقیق خدا از اعمال آنها. از این آیه چنین نتیجه گیری می نماید که چون همه موجودات عالم تسبیح گوی پروردگار هستند و به صلاه و تسبیح خود علم و آگاهی دارند، پس ملک آسمان ها و زمین از آن خداست و کمال همه پدیده ها به سوی اوست:
(اَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِیحَهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ)(۴۱)
(وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ)(۴۲)
برهان این تفسیر بر مبنای عوامل انسجام واژگانی را می توان در هم آیی برخی از اجزای طبیعت مانند «السماوات» ۳ بار، «الارض» ۲ بار و «سحاب، الودق، جبال» هر کدام یک بار، جستجو کرد. دلیل دیگر، تکرار ۸/۰ درصدی کلمه «ملکت» و ۶۴/۰ درصدی «یسبح» است.
۲- نقش باد به عنوان عامل تحرک و ترکیب ابر، که همه این مراحل و مقررات برای نزول بارانی است که به صورت مایع یا جامد به زمین نازل می شود. به هم آیی پنج واژه «سحابا، الودق، السماء، ینزل و برق» دقت کنید:
(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَاباً ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَاماً فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِن جِبَالٍ فِیهَا مِن بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَن یَشَاءُ وَیَصْرِفُهُ عَن مَّن یَشَاءُ یَکَادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ)(۴۳)
آن گاه از آیه چنین نتیجه گیری می نماید که در تداوم و تقلب شب و روز که موجب پیدایش اختلاف درجه حرارت و در نتیجه ایجاد جریان باد و به تبع آن باران می شود، آیاتی برای اهل بصیرت می باشد. چنانچه در انتهای آیه ۴۳ می فرماید: روشنی برق چنان بتابد که روشنی دیده ها را از بین ببرد. در آیه بعد با اشاره مجدد به ابصار چنین می گوید که چنین دیده ای باید عبرت بگیرد و بصیرت پیدا کند: (یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَهً لِّأُوْلِی الْأَبْصَارِ)(۴۴)
در آیات این بخش «البصر» با ۴ مورد تکرار، دارای میزان بسامد %۶۴/۰ است.
۳- در آخرین آیه این بخش به خلقت عمومی موجودات پرداخته شده است. پس از جریان یافتن بادها و تشکیل ابر و ریزش باران که در آیات قبل تشریح گردید، این مقدمات موجب پیدایش آب بر سطح زمین و رشد و نمو گیاهان و خلقت انواع جانوران می گردد که در رشد تکاملی خود از خزندگان تا دوپایان و چهارپایان تنوع یافته اند:
(وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّهٍ مِن مَّاء فَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَى بَطْنِهِ وَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَى رِجْلَیْنِ وَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَى أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)(۴۵)
موارد انسجام واژگانی در این آیه عبارت اند از: ۲بار تکرار «خلق»، هم آیی واژه های «بطن، رجلین، اربع» و ۳ بار تکرار «یمشی» برای هر یک از این سه دسته از جانوران. نتیجه ای که از چنین آیه ای گرفته شده است، قدرت و مشیت خداوند بر خلقت است، به استناد هم آیی لفظ جلاله با «قدیر».
به این ترتیب در آیات اخیر که در این بخش توضیح داده شد، بر سه اصل علم و ملک خدا، تدبیر خدا و خلقت و قدرت وی اشاره شده است. نکته جالب اینکه در پایان این بخش همانند بخش پیشین، بر روشن بودن این آیات (تکوینی) تأکید می کند؛ همان گونه که در ابتدای بخش نخست در آیه ۳۴ بر این امر تأکید نمود.

در این بخش بدون اینکه کلمه «نفاق» را به کار برده باشد، از خصوصیتی این چنین در میان مسلمانان یاد می کند؛ کسانی که ادعای ایمان به خدا و رسول و اطاعت از رهبری می کنند، در حالی که در عمل پایبند حرف خود نیستند و حاضر نمی شوند به حکم رسول خدا اگر خلاف امیال و هواهای آنها باشد، گردن نهند، اما اگر مطمئن باشند حق به طرف آنها بوده و رسول به نفعشان حکم خواهد کرد، سرسپرده خواهند شد. قرآن این دسته از مردم را که مرضی در دلشان ریشه دوانده یا شک دارند و یا می ترسند خدا حق آنها را پایمال کند، «ظالم» به نفس خود و دیگران نامیده است:
(وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذَا فَرِیقٌ مِّنْهُم مُّعْرِضُونَ)(۴۸)
(وَإِن یَکُن لَّهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ)(۴۹)
(أَفِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ یَخَافُونَ أَن یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ أُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ)(۵۰)
(إِنَّمَا کَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَن یَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)(۵۱)
(وَمَن یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللَّهَ وَیَتَّقْهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ)(۵۲)
(وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُل لَّا تُقْسِمُوا طَاعَهٌ مَّعْرُوفَهٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُون)(۵۳)
‏(قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوا فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَیْکُم مَّا حُمِّلْتُمْ وَإِن تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ)(۵۴)
مواردی از عوامل انسجام واژگانی در آیات مورد بحث عبارت اند از: کاربرد «اطعنا» و ریشه های آن به میزان %۲۸/۱، «رسول» به میزان %۷۳/۱، «اولئک» به میزان %۴۴/۱، سه بار تکرار «الحق» به میزان %۴۸/۰، دوبار تکرار «بینهم»، «حمل»، «فریق»، «دعوا»، «یتولی» و «یحکم» هر یک به میزان %۳۲/۰. همچنین به هم آیی «قلوب» و «مرض» و نیز قرابت معنایی «المفلحون» و «الفائزون» دقت کنید.
گویا تشریح ویژگی های چنین گروهی در میان مسلمانان، به خصوص پس از بیان حریم خانه و خانواده و آیات عظیم الشأن نور، که تابش هدایتی آن را در بیوتی معرفی کرده که در آن نام خدا ذکر می شود (آیه ۳۶)، به خاطر بیان آثار فقدان نور در برخی خانواده های مسلمانان است که ضایعات تربیتی آن چنین عوارض سوئی در شکل اجتماعی به بار می آورد (مکارم شیرازی، ۱۴/۳۷۶). به این ترتیب این بخش با دو بخش پیشین مربوط بوده، یک حقیقت را بیان می کند. در سری آیات فوق، ۸ بار مشتقات واژه «اطاعت» به کار رفته است که از این جهت در قرآن بی نظیر یا کم نظیر است.
پس از ذکر سست ایمانی این دسته از مؤمنین، نشانه های معکوسی در جهت مثبت از مؤمنین واقعی ارائه می شود و پس از آن، مجدداً به مصادیقی از عملکرد سوء منافقین به هنگام بسیج و خروج برای مأموریت جنگی می پردازند، که در عین نافرمانی و عصیان، قسم هایی هم برای اثبات مراتب اطاعت و فرمانبری خود می خورند. ۲ بار تکرار «اقسموا» و کاربرد واژه «ایمان» که ۳ بار در این سوره تکرار شده است، و اینکه به همراه مشتقات آن %۰۹/۴ کل میزان تکرارها را دربر می گیرند، قابل ذکر است. استفاده از واژه «تعلمون» که با ریشه های خود از میزان تکرار %۸/۳ برخوردار است، به انسجام این آیات کمک می کند. ذکر «قل» با میزان تکرار %۶/۱ و «امر» با میزان %۸/۰ خالی از لطف نیست: (وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُل لَّا تُقْسِمُوا طَاعَهٌ مَّعْرُوفَهٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ)(۵۳).
به رغم این شیوه های منافقانه، از آنجایی که انسان مختار و آزاد است و هر کس بار عمل خود را (چه خوب و چه بد) به دوش می کشد، خداوند سرنوشتشان را به دست خودشان می سپارد و اعلام می دارد رسول وظیفه ای جز ابلاغ آشکار ندارد (اکراه و اجباری در کار نیست): (قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوا فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَیْکُم مَّا حُمِّلْتُمْ وَإِن تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ)(۵۴).
سه آیه بعد خطاب به مؤمنین واقعی است و پیروزی و رستگاری نهایی آنها را مشروط بر آنکه ناخالصی شرک و کفران نعمت از صراط مستقیم دورشان نکند، رقم می زند. گویا بیان این پیش بینی به دنبال تشریح عملکرد منافقین و رویگردانی و پشت کردن آنها به حقایق قرآنی، نوعی دلگرمی و تقویت روحیه باشد که مطمئن گردند سرانجام حق پیروز می شود و آنها جانشین کافرین در زمین شده، امکان دینداری می یابند و ترسشان به امنیت تبدیل خواهد شد: (وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ)(۵۵).
«الذین» در این آیه ۲ بار تکرار گشته است که در مجموع خود دارای میزان تکرار %۰۹/۴ بوده و بعد لفظ جلاله در رتبه دوم قرار دارد. کاربرد این لغت در توصیف مؤمنین، ضمیری ضروری به نظر می رسد. در این مورد استفاده از ضمیر «اولئک» قابل توجه است. «یستخلف» ۲ بار تکرار شده است. به قرابت معنایی «یشرکون» و «کفر» و نیز تضاد معنایی «خوف» و «امنا» دقت کنید.
دو شرط عدم شرک و عدم کفران جنبه سلبی و نفی و نهی داشته، از جهت مثبت و در جنبه ایجابی هم مسلمانان وظیفه دارند پایبند سه وظیفه صلاه، زکوه و اطاعت از رسول باشند و اگر چنین شدند، یعنی از شرک و کفر دوری کردند و به صلوه و زکوه واطاعت از رسول ملزم گشتند، می توانند مطمئن باشند کفار هرگز قادر نخواهند بود آنها را به عجز و ناتوانی بکشانند. به این ترتیب این سری آیات با آیه ۵۷ که چنین اطمینانی را القا می کند ختم می شود:
(وَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَآتُوا الزَّکَوهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ)(۵۶)
(لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَلَبِئْسَ الْمَصِیرُ)(۵۷)
هم آیی دو کلمه «صلوه» و «زکوه» در مجموعه آیات مردم شناسی ۲ بار تکرار شده است. مرتبه دوم در آیه ۵۶ می باشد. «اطاعت» و «رسول» در مجموعه آیات ۴۷ تا ۵۴ توضیح داده شدند. در آیه ۵۷ واژه هایی که در انسجام واژگانی آن دخالت دارند. بدین ترتیب اند: کاربرد دوباره «الذین»، «حساب» و مشتقات آن به میزان %۱۲/۱، تکرار دوباره «کفر»، استفاده از «الارض» با میزان تکرار %۸/۰ و لغت «نار» که پیش از این در مجموعه آیات تکوینی و به ویژه آیه نور به کار رفته بود.

در این بخش بازگشتی به بخش اول سوره صورت می گیرد. با این تفاوت که در این قسمت بیشتر احکام درباره «خانه» صادر می شود تا «خانواده»؛ گرچه هر دو موضوع به یک هدف منتهی می شود:
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَالَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنکُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِن قَبْلِ صَلَاهِ الْفَجْرِ وَحِینَ تَضَعُونَ ثِیَابَکُم مِّنَ الظَّهِیرَهِ وَمِن بَعْدِ صَلَاهِ الْعِشَاء ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَّکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَلَا عَلَیْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیْکُم بَعْضُکُمْ عَلَى بَعْضٍ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ)(۵۸)
(وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ)(۵۹)
(وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاء اللَّاتِی لَا یَرْجُونَ نِکَاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَن یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَهٍ وَأَن یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَّهُنَّ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)(۶۰)
(لَیْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى أَنفُسِکُمْ أَن تَأْکُلُوا مِن بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبَائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوَانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَوَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمَامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوَالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خَالَاتِکُمْ أَوْ مَا مَلَکْتُم مَّفَاتِحَهُ أَوْ صَدِیقِکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَأْکُلُوا جَمِیعاً أَوْ أَشْتَاتاً فَإِذَا دَخَلْتُم بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلَى أَنفُسِکُمْ تَحِیَّهً مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُبَارَکَهً طَیِّبَهً کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون)(۶۱)
در ضمن این ۴ آیه پنج سال بعد از ۳۴ آیه بخش نخست، یعنی در سال ۱۰ هجری نازل شده است که تکمیل کننده آیات حریم خانواده می باشد. در این ۴ آیه، چهار حکم به شرح ذیل صادر می شود:
۱ـ اشخاص نامحرمی که (به عنوان کنیز یا غلام) در خانه هستند، و یا اطفال نابالغ، حتماً باید در سه وقت مشخص (طلوع آفتاب، ظهر و شب هنگام) برای ورود به اتاق سرپرست خانواده (پدر یا مادر) اجازه بگیرند؛ با توجه به ۸ مرتبه تکرار «یستئذنوا» و «استئذنوا» به میزان %۲۸/۱ و هم آیی «الفجر، الظهیره و العشاء».
۲ـ اطفال بالغ باید همچون دیگران اجازه بگیرند: هم آیی «بلغ» و «الاطفال» و کاربرد دوباره «الحلم» همانند آیه قبل.
۳ـ بر زنان بازنشسته (یائسه) که دیگر امیدی به ازدواج ندارند، گناهی نیست که پوشش خود را بردارند، مشروط بر آنکه قصد خودنمایی و زینت آرایی نداشته باشند؛ البته اگر تمایل به عفت داشته باشند، به نفع خود ایشان است. هم آیی واژه های «النساء» و «نکاحا» و سه واژه «یضعن»، «ثیابهن» و «زینه» قابل توجه و دقت است. صفات لفظ جلاله یعنی «سمیع» و «علیم» با میزان بسامد های بالا، تأکیدی بر خیر زنان در حفظ عفت خود هستند.
۴ـ غذا خوردن فردی یا دسته جمعی افراد علیل یا سالم در خانه های خود و خانه های اقوام و دوستان و غیره (که محدوده آن در آیه مشخص شده) اشکالی ندارد. پس هنگام داخل شدن در خانه ها باید بر اهل آن سلام کرد. میزان ۲/۲ درصدی تکرار «بیوت» و هم آیی «آباء، ابناء، اخوان، اخوات، امهات، اعمام، عمات، اخوال و خالات» و «دخلتم» با «تحیه» اهمیت وافر دارد. هم آیی «الاعمی، الاعرج، المریض» نیز شایان ذکر است. ۲ بار واژه «تأکلوا» تکرار شده است.
در آیات چهارگانه فوق چند نکته مهم جلب توجه می کند. نخست اینکه عبارت «یبین الله لکم الآیات و الله علیم حکیم» ۴ بار در سوره نور تکرار گشته است که ۳ بار آن در چهار آیه مورد بحث واقع شده است، که اهمیت این آیات تشریعی را که خداوند برای هدایت خانواده ها «تبیین» فرموده، نشان می دهد. دوم اینکه در آیه ۶۱ که آخرین آیه این بخش و نیز آخرین آیه مربوط به مسائل خانه و خانواده در سوره نور می باشد، ۱۰ بار واژه «بیوت» تکرار شده است، گویا به قول بازرگان، همان طور که عدد ۱۰ تمام محسوب می شود، در این آیه با ذکر جزئیات، ضوابط و مقررات خانه و خانواده تمام شده و خداوند نعمت هدایت را به اتمام رسانده است.
همچنین آیه ۶۱ قابل مقایسه با آیه ۳۱ می باشد که هر دو آیه طولانی ترین آیات این سوره بوده و به طور کاملاً مشخصی از بقیه آیات بلندتر می باشد. هر دو آیه طبقاتی از خویشان را ذکر می کند که آشکار کردن زینت برای آنها یا غذا خوردن در خانه های آنها مانعی ندارد.

سه آیه آخر سوره به نظر می رسد مطالب آن را جمع بندی و نتیجه گیری می نماید. در آیه نخست مؤمنین واقعی که رشد یافته اند، در همان «بیوت» «نور» هستند. با تأکید و انحصار «انّما» مراتب ایمانشان را به خدا و رسول معرفی نموده است و اطاعتشان را در مسئولیت های اجتماعی نشان می دهد:(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَن لِّمَن شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ)(۶۲).
۵ لغت ابتدایی به جز «انّما» از واژه هایی هستند که دارای رتبه های بالای میزان تکرار و هم آیی می باشند و پیش از این به تفصیل به آنها پرداخته شد. هم خانواده های لغت «اذن» با ۳ بار تکرار، پیوندی انسجامی با آیات قبل برقرار می کند.
آیه ۶۳ که آیه دوم این بخش می باشد، به سست ایمان هایی که نافرمانی و مخالفت با رسول خدا می کنند، می پردازد و سهل انگاری و راحت طلبی آنها را به باد هشدار و تهدید می گیرد و علم خدا را بر شانه خالی کردنشان یادآور می شود: (لا تَجْعَلُوا دُعَاء الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاء بَعْضِکُم بَعْضاً قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنکُمْ لِوَاذاً فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِیبَهُمْ فِتْنَهٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ)(۶۳).
در این آیه باز به تکرار «رسول» و «الذین» دقت کنید. ۲ بار تکرار «بعض» و «تصیبهم» قابل ذکر است. همچنین «یعلم» با هم ریشه های خود از میزان تکرار قابل توجه %۸/۳ برخوردار است. در آیه بعد نیز چنین کاربردی به چشم می خورد. هم آیی «عذاب» و «الیم» از مواردی است که پیش از این بدان اشاره شد.
در آخرین آیه این سوره، بر مالکیت خدا بر آسمان ها و زمین و علم او بر اعمال انسان ها تأکید می کند و با یادآوری بازگشت به سوی خدا که روز حساب و جزا محسوب می شود، انسان را نسبت به آگاهی دقیق خداوند بر جزئیات اعمال واقف می سازد:(ألا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قَدْ یَعْلَمُ مَا أَنتُمْ عَلَیْهِ وَیَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ)(۶۴).
هم آیی «سماوات» و «الارض» در قرآن کریم به شهرت بسیاری رسیده است که در این سوره ۴ بار تکرار شده اند. هم آیی «علم» و «عمل» سزاوار دقت و توجه است. عبارت «وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ» از میزان هم آیی %۳۱/۳ بهره می برد. با توجه به مطالب ذکر شده، متوجه می شویم که این چند آیه آخر در مقایسه با آیات بخش های قبل، به نسبت بالایی از میزان انسجام بهره برده است. علت این امر می تواند تکرار مجدد بیشتر واژه های به کار رفته در بخش های قبل، در جمع بندی سوره باشد.

با توجه به داده های فراهم شده در بخش قبل، حال این پرسش مطرح می گردد که آیا انسجام واژگانی این قابلیت را دارد که مسئله انسجام موضوعی یا پیوستگی آیات را مرتفع سازد؟ آنچه ملاک پاسخ به چنین پرسشی می باشد، آمار و ارقام عینی به دست آمده از عوامل انسجام واژگانی سوره مورد مطالعه، یعنی سوره مبارکه نور است.
این سوره از ۵ دسته آیات در سه موضوع: الف) آیات تشریعی (درباره حریم خانه و خانواده)؛ ب) آیات تکوینی (درباره نور و ظلمات و غیره)؛ و ج) مردم شناسی، تشکیل شده است. برای اثبات وجود این سه گانگی موضوعی، در قسمت پیشین به تفصیل سخن رفت. می توان لغت «بیوت» را مثال زد که در حیطه آیات تشریعی ۱۳ بار (از ۱۴ بار تکرار در کل سوره) دیده می شود. این عدم تکرار لغت فوق در آیات تکوینی و مردم شناسی نشان از چندگانگی موضوعی در دسته بندی آیات است. و یا واژه کلیدی «نور» از ۸ بار تکرار کلی، ۷ مرتبه در حیطه آیات تکوینی دیده می شود که از عوامل طبیعی و آفرینش سخن به میان آورده است. دو واژه «اطعنا» و «رسول» و به خصوص ریشه هایی از لفظ «ایمان» در محدوده آیات مربوط به دسته سوم، یعنی مردم شناسی به چشم می آیند که با توجه به مفاهیم این گونه کلمات، میتوان پی به موضوعات ذکر شده در دسته سوم آیات برد. برای تفصیل بیشتر توجه خواننده را به ادامه بحث جلب می کنم.
محور اصلی سوره «نور» حریم خانه و خانواده می باشد که از زوایا و ابعاد مختلفی به آن پرداخته شده است. این مطلب به طور مستقیم و آشکار در نیمه اول سوره (۳۲ آیه از ۶۴ آیه) و در آیات بلند آخر آن (۵۸ تا ۶۱) تبیین گشته است. به طوری که واژه «بیوت» در این مجموعه به طور چشمگیری جلب توجه می نماید و تنها در یک آیه (آیه ۶۱) که پایان بخش آیات خانواده در این سوره می باشد، ۱۰ بار این واژه تکرار شده است. در مقایسه با دیگر سوره ها به نقل از روحانی، در این سوره کلمه «بیوت» با ۱۴ بار تکرار، از سایر سوره های قرآن بیشتر به کار رفته است و از نظر نسبی، %۲۰ کل این واژه در قرآن به این سوره اختصاص دارد.
مسئله «خانواده» به عنوان اولین و ساده ترین کانون اجتماعی، و «خانه» که پایگاه و محل استقرار این کانون می باشد، از جنبه های متعددی مورد نگرش این سوره قرار گرفته است؛ از جمله:
یکم: حفظ و حراست از آن در برابر دزدان ناموس و تیرهای مسموم بهتان: با استناد به دو بار تکرار «افک» در آیات ۱۱ و ۱۲، با هم آیی «افک» و «ظن» در آیه ۱۲ و هم معنایی «افک» و «بهتان» در آیات ۱۲ و ۱۶.
دوم: حجاب و رعایت حد و مرز محارم و پوشاندن چشم و حفظ فروج: هم آیی واژه های «آباء، ابناء، اخوان، اخوات، بعوله»، «ابصار، فروج، عورت، یحفظوا» و «الرجال، الطفل» با توجه به اینکه برخی دارای بسامد تکرار بیش از ۲ هستند.
سوم: سختگیری در شهادت به زنا برای حفظ حرمت و آبروی مردم و عدم اشاعه فحشا: تکرار واژه «شهاده» و ریشه های آن به میزان %۶/۱؛ هشت بار تکرار «الزانی» «الزانیه» به میزان %۶۴/۰.
چهارم: هشدار جدی و مکرر به مؤمنین برای خوش بین بودن به یکدیگر و باور نکردن شایعات بی پایه منافقان: هم آیی «شهاده» و ریشه های آن با «الصادقین» به عنوان هم معنا و با «الکاذبین» و «الکاذبون» در نقش تضاد معنا.
پنجم: موضوع نکاح زنــان بی شوهـر، بندگـان و کنـیزان، رعایـت عفت به هــنگام تجـرد: ۵ بــار تکرار «ینکح» و «نکاحاً» به میزان %۸/۰.
ششم: بی خبر و بی اجازه وارد خانه های مردم نشدن: ۸ مرتبه تکرار «یستئذنوا» و «استئذنوا» به میزان %۲۸/۱؛ و باز لغت «بیوت» به میزان %۲/۲ و هم آیی آن با «تدخـلوا» (با تکرار به میـزان %۶۴/۰)، «اهلها»، «مسکونه» و «آباء، ابناء، اخوان، اخوات، بعوله».
همچنین در چهار آیه ای که اواخر سوره می آید، به ضوابط و مقررات مربوط به «خانه» که مکان خانواده و پایگاه این هسته اجتماعی می باشد، می پردازد و دستورالعمل هایی در مورد مسائل ذیل صادر می نماید:
اجازه گرفتن اطفال و کنیزان برای ورود به اتاق پدر و مادر در سه هنگام مختلف: با توجه به ۸ مرتبه تکرار «یستئذنوا» و «استئذنوا» به میزان %۲۸/۱ و هم آیی «الفجر، الظهیره، العشاء». اجازه گرفتن همه وقت اطفال بالغ برای ورود به اتاق، جواز کشف حجاب مشروط برای زنان بازنشسته (یائسه)، غذا خوردن فردی یا دسته جمعی در خانه خود یا خانه های خویشان و دوستان، سلام کردن به اهل خانه هنگام ورود به آن و... .
موضوع ورود به خانه، هم در آیات نیمه اول سوره که مربوط به «خانواده» است مطرح شده، و هم در آیات آخر سوره که مربوط به مقررات «خانه» می باشد. با این تفاوت که در قسمت اول ورود به خانه، برای کشف زنا و روابط نامشروع یا سر در آوردن از اسرار شخصی می باشد که به خانواده مربوط می باشد؛ به استناد هشت بار تکرار «الزانی» «الزانیه» به میزان %۶۴/۰. اما در قسمت بعد، موضوع «سلام» کردن به اهل «خانه» مطرح شده که جنبه دیگری دارد: میزان ۲/۲ درصدی تکرار «بیوت» و هم آیی «دخلتم» و «تحیه» در آیه ۶۱.
در بخش دیگر سوره نیز که موضوع عوض شده و به آیات تکوینی پرداخته و از «نور» و «مشکوه» و «مصباح» سخــن می گوید، باز هم به خانــه و خانــواده برمی گردد و «نور» هدایت را در خانه هایی سراغ می دهد که نام خدا را یاد می کنند و صبح و شب او را تسبیح می نمایند: (فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ)(۳۶).
در آیه بعد اضافه می نماید، در چنین خانه و خانواده هایی مردانی هستند (یا تربیت می شوند) که تجارت و بیع، آنها را از یاد خدا غافل نمی سازد و نماز برپا می دارند و زکات می دهند و از روز قیامت خوف دارند؛ با دقت به هم آیی واژه های «الصلوه» و «الزکاه» و نیز «تجاره» و «بیع»:(رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاهِ وَإِیتَاء الزَّکَاهِ یَخَافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَار)(۳۷).
باز هم در سومین بخش سوره که به نظر غریبه و بی ارتباط با دو بخش فوق (موضوع خانواده و آیات تکوینی) می آید، و موضوع «مردم شناسی» و نفاق و سست ایمانی برخی از مسلمانان مطرح می شود، «رجال» دیگری از مسلمانان معرفی می شوند که گویا به دلیل عدم رشد و تربیت خانوادگی و محرومیت از «انوار» هدایت الهی، برعکس رجال مؤمن که فکر و ذکرشان خداست و با تجارت غافل نمی شوند، تمام حواسشان به زندگی خود و منافع فردی دنیایی می باشد و در حالی که اظهار می دارند به خدا و رسول ایمان آورده و مطیع هستند، یکسره پشت می کنند و روی می گردانند (آیات ۵۰-۴۷): با استناد به هم آیی لغات «الله» و «الرسول» و هر دو آنها با ۸ بار تکرار «اطعنا» و ریشه های آن؛ و به خاطر وابستگی هایشان به دنیا و منافع آن (همان تجارت و بیع) و اشتغال دائمی فکرشان به این موضوع، وقتی هم که برای یک کار اجتماعی، منافقانه و از روی ناچاری و نمایش و ریا، همراه سایر مسلمانان نزد رسول خدا جمع می شوند، از هر فرصتی استفاده کرده، مخفیانه و بدون اینکه کسی متوجه باشد، با حالت خزیده فرار می کنند و به سوی کار خود می روند (آیات۶۲ و ۶۳).
اگر در بخش آیات تکوینی از رجالی نام می برد که نماز برپا می دارند و زکات می دهند، در این قسمت که از مردان رشد نیافته جامعه مسلمین که رنگ نفاق دارند یاد می کند، باز هم دستور نماز و زکات می دهد.
آنچه ذکر آن رفت، نشان می دهد که دسته بندی سه گانه آیات به چه شکل و گونه ای حاصل شده است. این سه گروه به شکل متوالی پشت سر هم قرار نگرفته اند و به نوعی در هم آمیخته شده اند. بدین صورت که آیات تشریعی و مردم شناسی به دو دسته منفصل از لحاظ مکانی تبدیل شده اند که آیات دیگری از دسته ای دیگر مابین آنها قرار گرفته و پیوستگی آنها را مختل ساخته است:
۱- آیات تشریعی: آیات ۱ تا ۳۴ (نیمه ابتدایی سوره)، آیات ۵۸ تا ۶۱ (۴ آیه آخر سوره).
۲- آیات تکوینی (در قالب تمثیل و تشبیه): آیات ۳۵ تا ۴۶.
۳- آیات مردم شناسی و ایمانی: آیات ۴۷ تا ۵۷، آیات ۶۲ تا ۶۴ (خاتمه و جمع بندی سوره).
تحلیل و بررسی این گسستگی می تواند پاسخ پرسش مطرح شده در ابتدای این فصل باشد: آیا انسجام واژگانی، پیوستگی و انسجام آیات را مرتفع می سازد؟ در جدولی که در پیش خواهیم داشت، مجموع بسامد های تکرار و هم آیی واژه ها در هر آیه به دست آمده است. با محاسبه میزان بسامد هر آیه نسبت به مجموع کل بسامد های آیات، پربسامدترین آیه ها مشخص شده اند.

میزان انسجام آیات
شماره آیات	بسامد هم‌آیی	بسامد تکرار	جمع بسامدها	بسامد نسبی	میزان %
	۱	۶	۷	۰.۰۰۹	۰.۹۲%
	۵	۱۱	۱۶	۰.۰۲۱	۲.۱۰%
	۰	۵	۵	۰.۰۰۷	۰.۶۶%
	۰	۱۲	۱۲	۰.۰۱۶	۱.۵۷%
	۲	۶	۸	۰.۰۱۰	۱.۰۵%
	۲	۱۱	۱۳	۰.۰۱۸	۱.۸۳%
	۱	۴	۵	۰.۰۰۷	۰.۶۶%
	۱	۶	۷	۰.۰۰۹	۰.۹۲%
	۳	۴	۷	۰.۰۰۹	۰.۹۲%
	۹	۷	۱۶	۰.۰۲۱	۲.۱۰%
	۲	۹	۱۱	۰.۰۱۴	۱.۴۴%
	۲	۸	۱۰	۰.۰۱۳	۱.۳۱%
	۱	۷	۸	۰.۰۰۹	۰.۹۲%
	۷	۷	۱۴	۰.۰۱۸	۱.۸۳%
	۵	۶	۱۱	۰.۰۱۴	۱.۴۴%
	۱	۶	۷	۰.۰۰۹	۰.۹۲%
	۰	۴	۴	۰.۰۰۵	۰.۵۲%
	۴	۶	۱۰	۰.۰۱۳	۱.۳۱%
	۲	۱۱	۱۳	۰.۰۱۷	۱.۷۰%
	۸	۵	۱۳	۰.۰۱۷	۱.۷۰%
	۱۲	۱۸	۳۰	۰.۰۳۹	۳.۹۳%
	۱۱	۶	۱۷	۰.۰۲۲	۲.۲۳%
	۴	۱۰	۱۴	۰.۰۱۸	۱.۸۳%
	۲	۶	۸	۰.۰۱۰	۱.۰۵%
	۴	۵	۹	۰.۰۱۲	۱.۱۸%
	۴	۸	۱۲	۰.۰۱۶	۱.۵۷%
	۲	۷	۹	۰.۰۱۲	۱.۱۸%
	۲	۹	۱۱	۰.۰۱۴	۱.۴۴%
	۱	۷	۸	۰.۰۱۰	۱.۰۵%
	۴	۹	۱۳	۰.۰۱۷	۱.۷۰%
	۱۰	۶	۱۶	۰.۰۲۱	۲.۱۰%
	۶	۶	۱۲	۰.۰۱۶	۱.۵۷%
	۸	۲۱	۲۹	۰.۰۳۸	۳.۸۰%
	۱	۴	۵	۰.۰۰۷	۰.۶۶%
	۲۵	۱۷	۴۲	۰.۰۵۵	۵.۵۰%
	۰	۶	۶	۰.۰۰۸	۰.۷۹%
	۵	۱۱	۱۶	۰.۰۲۱	۲.۱۰%
	۳	۸	۱۱	۰.۰۱۴	۱.۴۴%
	۳	۸	۱۱	۰.۰۱۴	۱.۴۴%
	۲	۸	۱۰	۰.۰۱۳	۱.۳۱%
	۵	۹	۱۴	۰.۰۱۸	۱.۸۳%
	۱	۴	۵	۰.۰۰۷	۰.۶۶%
	۶	۸	۱۴	۰.۰۱۸	۱.۸۳%
	۲	۳	۵	۰.۰۰۷	۰.۶۶%
	۲	۶	۸	۰.۰۱۰	۱.۰۵%
	۳	۷	۱۰	۰.۰۱۳	۱.۳۱%
	۲	۱۰	۱۲	۰.۰۱۶	۱.۵۷%
	۲	۵	۷	۰.۰۰۹	۰.۹۲%
	۰	۱	۱	۰.۰۰۱	۰.۱۳%
	۲	۶	۹	۰.۰۱۰	۱.۰۵%
	۳	۱۱	۱۴	۰.۰۱۸	۱.۸۳%
	۲	۶	۸	۰.۰۱۰	۱.۰۵%
	۱	۷	۸	۰.۰۱۰	۱.۰۵%
	۲	۶	۸	۰.۰۱۰	۱.۰۵%
	۲	۱۴	۱۶	۰.۰۲۱	۲.۱۰%
	۱	۶	۷	۰.۰۰۹	۰.۹۲%
	۰	۴	۴	۰.۰۰۵	۰.۵۲%
	۵	۲۱	۲۶	۰.۰۳۴	۳.۴۱%
	۳	۱۳	۱۶	۰.۰۲۱	۲.۱۰%
	۴	۱۱	۱۵	۰.۰۲۰	۱.۹۷%
	۶	۱۹	۲۵	۰.۰۳۳	۳.۲۸%
	۱۰	۱۲	۲۲	۰.۰۲۹	۲.۸۸%
	۲	۹	۱۱	۰.۰۱۴	۱.۴۴%

داده ها به میزان انسجام معمول آیات برمی گردد. افزایش میزان انسجام آیه ۳۵ مختص به خود این آیه است که به آیه نور مشهور می باشد و دارای بیشترین میزان انسجام واژگانی در سوره مذکور است.
تا انتهای آیه ۵۷ یعنی پایان موضوع مردم شناسی، هر سه دسته آیات تشریعی، تکوینی و مردم شناسی به همین ترتیب در سوره نور قرار گرفته اند. اما آیات ۵۸ تا ۶۱ باز به موضوع خانه و خانواده از موضوعات تشریعی پرداخته و نظم پیشین را به هم می زند. در مرز آیات مربوط به این تغییر دور از انتظار، همچنان تغییر معناداری در میزان انسجام آیات و تغییر موضوع دیده نمی شود. این تغییر میزان انسجام ۵۲/۰ درصدی آیه ۵۷ به ۴۱/۳ درصدی آیه ۵۸ به این دلیل معنادار نیست که موضوع خانه و خانواده دوباره تکرار شده است و هر تکرار موضوعی، تکرار واژه های مربوط به خود را به همراه دارد. دقت کنید که قرآن از لغات محدودی استفاده می کند.
این افزایش میزان انسجام آیات، در تکرار دوباره موضوع مردم شناسی از آیه ۶۲ تا ۶۴ (پایان سوره) نیز صدق می کند. پیش از این در حد فاصل آیات ۴۷ تا ۵۷ به توصیف مردم و مؤمنین پرداخته شده است و اشاره دوباره به آن در سه آیه پایانی سوره، به طور طبیعی میزان بالای انسجام واژگانی آنها و به دنبال آن افزایش میزان انسجام آیات را در پی داشته است. در واقع ترتیب سه گروه آیات به نوعی رعایت شده و آنچه باعث به هم ریختگی می شود، این است که ۴ آیه مربوط به خانواده در دل آیات مردم شناسی جای گرفته است. آیات ۴۶ و ۴۷ مرز میان آیات تکوینی و مردم شناسی است. قبل و بعد از این دو آیه تفاوت معناداری در میــزان انسجام آیات به چشم نمی آید؛ هر چند که مــوضوع به شکل قابـل ملاحـظه ای از تمثیل های آفرینش به توصیف مؤمنین تغییر یافته است.
با استناد به میزان های به دست آمده از انسجام آیات، چنین اثبات می شود که تغییرات انسجام واژگانی نتوانسته است پیوستگی و ارتباط آیات سوره نور را به خوبی توجیه کند. وجود این پیوستگی یا عدم آن خارج از مقوله انسجام واژگانی است.
بحث درباره پیوستگی آیات قرآن را می توان این گونه ادامه داد که معمولاً سوره های قرآن به خصـوص سوره های بلنــد که از چـندین دستــه یا گروه آیات تشکــیل شده اند، درباره موضوع ساده و واحدی نبوده و مشتمل بر چندین موضوع به ظاهر متفاوت هستند. و دوم اینکه گروه های هم موضوع به جای آنکه با یکدیگر ترکیب شده و زیر هم قرار گیرند، بر خلاف نظم متعارف بشری، با مطالب دیگر آمیخته شده اند. عجیب اینکه از نظر زمانی نیز ترتیب نزول رعایت نشده است؛ یعنی به جای آنکه گروه های مقدم جلوتر قرار گیرند، معمولاً بر عکس عمل شده و آیات مدنی پیش از آیات مکی نشسته و آیاتی که بعداً نازل شده اند، قبل از آیات سابق قرار گرفته اند.
کلانتری در «سلسله مباحث قرآن شناسی»، سوره نور را بر حسب سال نزول، به چهار دسته تقسیم کرده که به تقسیم بندی موضوعی فوق کمک بسیاری کرده است:
۱- آیات ۱ تا ۳۴: سال نزول ۵ هجری (مدنی)
۲- آیات ۳۵ تا ۴۶: سال نزول ۱۰ هجری (مدنی)
۳- آیات ۴۷ تا ۵۶: سال نزول ۱۰ بعثت (مکی)
۴- آیات ۵۷ تا ۶۴: سال نزول ۱۰ هجری (مدنی). (کلانتری، /۹۳)
سوره مورد مطـالـعه با آیـات مربوط به حریم خانه و خانواده که بیش از نیمی از کل سوره را تشکیل می دهد (و در سال پنج هجرت نازل شده اند)، شروع می شود. این آیات، تشریعی هستند که با آیه ۳۴ خاتمه می یابد. بخش دوم سوره که آیات تکوینی به شمار می روند و از نور و ظلمات و تسبیح عمومی موجودات و باد و باران و شب و روز و خلقت تکاملی موجودات سخن می گوید، به آیه ۶۴ ختم می شوند و این مجموعه به عنوان تفصیل و تبیین مجموعه پیشین و نگرش دیگری از زاویه طبیعت، در سال ۱۰ هجرت (۵ سال بعد) نازل شده اند. سومین گروه سوره که به آیات مردم شناسی تعلق دارد، در سال دهم بعثت در مکه نازل شده و آثار و عوارض سستی و سطحی بودن ایمان را که در ارتباط با تربیت های خانوادگی نیز قرار دارد، نشان می دهد. این گروه آیات گرچه مقدم بر سایر آیات سوره نازل شده، اما در نیمه دوم آن قرار گرفته است.
در چـهارمین گروه از نظر ســال نزول، مجدداً به آیاتی در زمینه خانـواده و مردم شناسی برخورد می کنیم که باز هم ارتباط تربیت خانوادگی را با عملکرد افراد در جامعه نشان می دهد. این مجموعه از آیات نیز به طور تفصیلی و به عنوان خلاصه و جمع بندی سوره، در سال ۱۰ هجرت یعنی آخرین سال، نازل شده است. در این میان آیات دسته سوم از آیه ۴۷ تا ۵۷ مکی بوده و پیش از هجرت پیامبر نازل شده اند. این گروه مربوط به مسائل انسان شناسی است که بیشتر حال و هوای مکی دارد تا مدنی.
در مدت زمان جستجو در انتخاب سوره مناسب برای بحث انسجام واژگانی، متوجه شدم که سوره نور تنها سـوره ای است که مشخصاً در قرآن «سـوره» نامیده شده و اولـین واژه در اولین آیه آن «سوره» می باشد؛ (سورَهٌ أَنزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَأَنزَلْنَا فِیهَا آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ لَّعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ).
معنـای لغوی «سور» حـصار و دایره مــحدود کننده می باشـد؛ به همیـن دلیل دیـوار بلنـد دور شهر را سور می نامند و دستبند و حلقه دست را که زینتی دایره شکل است، «سوار» می خوانند (ظهیری، /۲۱۵). به همین ترتیب است که مجموعه مطالب و بیاناتی که درباره یک موضوع بوده و یک حقیقت را از زوایای مختلف بررسی می کند، در اصطلاح قرآن «سوره» می گویند.
درست است که تقسیمات ۱۱۴گانه قرآن را سوره می نامیم، اما خود قرآن تنها مجموعه آیاتی را که «نور» نامیده شده، به صراحت «سوره» نامیده است (محمود، /۳۸). شاید این تأکید و تصریح به دلیل هماهنگی و ارتباط واضح و آشکار بخش های مختلف سوره نور باشد، و یا علامت و نشانه ای که آیات به ظاهر بیگانه و مستقل آن را در رابطه با یک محور و موضوع معنا و تفسیر نماییم.
بار ها ذکر شد که دایره اصلی این مجموعه آیات که نام «سوره» به آن تعلق گرفته، موضوع حریم خانه و خانواده می باشد. اما محدوده های فرعی دیگری که به عنوان سوره های کوچک تر (یا بخش ها و تقسیمات داخلی) آن وجود دارد، در عین ارتباط محوری با موضوع اصلی سوره، وحدت و استقلال فردی نیز دارنـد. شنـاخت این سوره های کوچک تر که بخش های سوره اصلی را تشکیل می دهند، از یک طرف به فهم سوره کمک می کند، و از طرف دیگر در رابطه با محور اصلی سوره، موقعیت و موضع بخش های فرعی، که در ظاهر بریده و بیگانه از بقیه آیات به نظر می رسند، تبیین می گردد. در سوره نور می توان آن سه دسته آیات مورد بررسی را به عنوان سوره های کوچک تر فرض نمود که انسجام واژگانی قادر به تبیین آنهاست و ارتباط ظریفی نیز با یکدیگر دارند که از مقوله انسجام واژگانی خارج می باشد.
تناسب معنوی میان آیات هر سوره یکی از ویژگی های قرآن است؛ گرچه یک جا نازل نگشته و به صورت پراکنده با فاصله های کم یا زیاد نازل شده باشند. زیرا پراکندگی در نزول آیات که به جهت مناسبت های گوناگون بوده است، اقتضا می کند که میان هر دسته آیاتی که به مناسبتی نازل گشته، با دسته دیگر که به مناسبت دیگری نازل شده است، رابطه و تناسبی وجود نداشته باشد، و این پراکندگی در نزول بایستی در چهره مجموع آیات سوره نور به خوبی هویدا باشد. در صورتی که با دقت وافری که دانشمندان عصر اخیر در محتوای سراسر هر سوره انجام داده اند، به این نتیجه رسیده اند که هر سوره هدف یا اهداف خاصی را دنبال می کند که جامع میان آیات هر سوره است و امروزه به نام «وحدت موضوعی» در هر سوره خوانده می شود. همین وحدت موضوعی است که وحدت سیاق سوره را تشکیل می دهد و مسئله اعجاز در همین نکته است که پراکندگی نزول، عدم تناسب را اقتضا می کند، با آنکه تناسب و وحدت سیاق در هر سوره معمولاً به خوبی مشهود است.
عادت بشری و نظم و ترتیبی که نویسندگان رعایت می کنند، چنین است که اجزای هر نوشته به تناسب هر موضوع، زیر هم قرار می گیرند و زمان و ضمایر مربوط به آن معمولاً ثابت می مانند. خوانندگان نیز برای سهولت فهم مطالب، علاقه مندند مطالب و نوشته ها حتی المقدور فصل بندی شده و در یک روال مشخص ادامه یابد. اما در قرآن برخلاف انتظار، چنین نظمی رعایت نشده است. نه تنها موضوعات مرتباً تغییر می کنند، بلکه مخاطب ها، ضمایر و زمان ها نیز به کرات جابجا می شوند. مثلاً در چند آیه منتهی به آیه ۳۴ سوره نور، از انحرافات مسلمانان صحبت می شود که ناگاه آیه ۳۵ به تشبیه ذات جلاله به برخی عوامل طبیعی می پردازد.
این سبک ویژه قرآن مجید است که به کلی با شیوه های بشری تفاوت دارد، نه اینکه بی نظم و ترتیب باشد، بلکه نظم دیگری دارد که باید آن را درک نمود. ما که محکوم در زمان و مکان هستیم، مسائل و موضوعات را جدا از هم و تجزیه شده و مستقل می بینیم. به گفته بازرگان، قرآن که کلام نازل شده رب العالمین است، فراتر از مرزهای زمان و مکان سخن گفته و داستان خلقت آدم و سجده ملائک را در کنار مسئله قیامت و معتقدات شرک آمیز معاصرین پیامبر مطرح می سازد. بنابراین اصراری ندارد همه اجزای مربوط به یک موضوع را در یک سوره زیر هم قرار دهد. (بازرگان، /۴)
پس می توان چنین گفت که درباره موضوعی واحد مانند احکام خانواده یا تقوا و ایمان ممکن است چندین «گروه آیات» در یک سوره وجود داشته باشد که هر کدام سال و شأن نزول مستقلی داشته یا اینکه واژه هایی خاص و کلماتی کلیدی چندین بار در سوره تکرار شده باشند که بیانگر آن گروه ها باشند. نمونه این کلمات در بخش قبل بحث شد.
همه این موارد در عین استقلال، با یکدیگر پیوندی ظریف دارند که شاید نتوان آنها را از هم جدا کرد. همان طور که طرح موضوعات و احکام در قرآن نظم ویژه ای متناسب با واقعیت های جامعه بشری و اصول و استعدادهای آموزشی مخاطبین داشته، به تدریج و گام به گام تثبیت گردیده است، در داخل یک سوره نیز این شیوه رعایت گردیده و سیر تحول موضوعات مطرح شده در آن منظم می باشد.
کوتاه اینکه اعجاز کتاب آسمانی قرآن که معجزه جاوید است، ابعاد و وجوه مختلفی دارد که یکی از آنها، پیوستگی، انسجام و استحکام الفاظ و معانی و حفظ ارتباط می باشد، به گونه ای که هیچ سخن ادبی از نظر فصاحت و بلاغت همتای قرآن نمی باشد. مفهوم و منظور سخنی مانند قرآن به گونه ای که در محاورات و مکالمه وجود دارد، از طریق بافت موقعیت به تنهایی قابل دسترسی نیست، بلکه سرشتی دارد که با مفهوم متن درهم تنیــده شده است و در آن، متن به وجـود آورنده بافت موقعــیت است و در تحلـیل هر سخن غیر محاوره ای، تکیه و تأکید عمده متوجه دو عامل واژگان و دستور می باشد.
وجه تمایز متن از غیر متن و ویژگی تداوم و یکپارچگی در متن، زاینده عنصر انسجام می باشد؛ بنابراین ملاک تبیین مرز متن از غیر آن و تشخیص آن، همین عامل انسجام است. مخاطب هر متنی به کمک انسجام و به واسطه ربط دادن متن به بافت موقعیت، به معنا و مفهوم هر متنی می رسد. این گونه است که مخاطب قادر است تا تفسیری از آن متن برداشت نماید. یکی از عناصری که مخاطب را این گونه سوق می دهد، انسجام واژگانی است که در سوره نور مورد تحلیل قرار گرفت.
در این مقاله با تأکید بر عنصر انسجام واژگانی و نقش آن در سوره نور به عنوان نمونه، کوشش گردید تا اثبات لزوم مطالعه فراجمله ای و متن بنیاد قرآن حاصل گردد. انواع ارتباط های انسجام واژگانی آیات مورد بررسی قرار گرفت تا نقش پراهمیت انسجام واژگانی در فهم و درک و استنباط معانی مورد نظر متون قرآنی تجزیه و تحلیل گردد. واضح و مبرهن است که چنین مطالعاتی می تواند بر دیگر سوره های قرآن کریم انجام گیرد تا بتواند در تفسیر این کتاب عظیم، به مفسران و دانشمندان علوم قرآنی کمک نماید.

۱. ارگون، محمد؛ قرآن را چگونه بخوانیم. ترجمه: دکتر حامد فولادوند، تهران، مؤسسه مطبوعاتی عطایی، ۱۳۶۲ش.
۲. اسرار، مصطفی؛ دانستنی های قرآن، تهران، انتشارات محیا، ۱۳۷۵ش.
۳. بازرگان، عبدالعلی؛ نظم قرآن، تهران، انتشارات قلم، ۱۳۷۲ش.
۴. بهرام پور، ابوالفضل؛ تفسیر آسان، تهران، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
۵. ظهیری، عباس؛ تجزیه و ترکیب و بلاغت قرآن، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۱ش.
۶. کلانتری، الیاس؛ سلسله مباحث قرآن شناسی، تهران، انتشارات اوج، ۱۳۶۰ش.
۷. محمود، مصطفی؛ اسرار قرآن کریم، ترجمه سید محمد باقر حجتی، تهران، بنیاد قرآن، ۱۳۶۰ش.
۸. مشکوهالدینی، مهدی؛ سیر زبانشناسی، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه فردوسی، ۱۳۷۳ش.
* دانشجوي دكتري زبان شناسي