قرآن، طواف، كعبه، حج، عبادت، اسلام و جاهليت
طواف در لغت به معنای احاطه کردن،[1] و دور چیزی چرخیدن[2] با پای پیاده را گویند و طائف به کسی گویند که دور خانه میگردد؛[3] و اما در اصطلاح فقه "طائف" کسی است که حول بیت عتیق(کعبه) در روز که قربانی واجب است، بگردد.[4] مادهی "طواف" در قرآن هم به معنای لغوی به کار رفته و هم به معنای اصطلاحی؛ در معنای لغوی میتوان به این آیه استناد کرد:
«فَطَافَ عَلَیهَا طَائِفٌ مِنْ رَبِّكَ وَ هُمْ نَائِمُونَ»[5]
«اما عذابی فراگیر (شب هنگام) بر (تمام) باغ آنها فرود آمد در حالی که همه در خواب بودند.»
مراد از طواف در اینجا کنایه از بلا و مصیبتی است که در شب روی میدهد.[6] و در برخی آیات به معنای مصطلح فقهی اشاره شده است:
«... وَلْیطَّوَّفُوا بِالْبَیتِ الْعَتِیقِ»[7]
«...و بر گِرد خانهی گرامی کعبه، طواف کنند»
در شرع مقدس اسلام "طواف کعبه" از جمله واجبات حج به شمار میرود که فرد با شرایط خاصی باید هفت مرتبه دور خانهی خدا (کعبه) بگردد؛[8] بدین صورت که در هر شوط باید از حجرالاسود شروع و به همان ختم شود.[9] نام دیگر طواف در فقه، شوط بوده،[10] با این تفاوت که طواف به مجموع انجام هفت شوط اطلاق میگردد.[11] اما دلیل اینکه "کعبه" به بیت عتیق نام گرفت، اینست که چون در زمان حضرت نوح –علیهالسلام- از طوفان در امان ماند.[12]
سابقه تاریخی طواف به زمان حضرت آدم –علیهالسلام- باز میگردد، زمانی که آدم ابوالبشر از بهشت رانده شد، نزد کعبه آمده و آن را همانند طواف ملائکه در عرش، طواف نمود.[13] طواف بیتالله الحرام، در طول تاریخ استمرار داشت که رکنی از ارکان حج به شمار میرفت و حتی در زمان جاهلیت قبل از اسلام هر موقع یکی از افراد جاهلی وارد حرم میشد، یا قصد مسافرت داشت، اولین عملی که انجام میداد، طواف بیت بود؛ جاهلیت سنگهایی را جمع میکردند و خانهای همانند مناره میساختند و به دور آن طواف مینمودند که نام این عمل را "دوّار" نهادند.[14]در زمان جاهلیت عمل طواف از مهمترین راههای تقرب به خدایان لحاظ میشد و همانند دیگر شعار دینی آن را بسیار پاس میداشتند و انجام آن زمان و مکان خاصی نداشت؛ بلکه آنها هر موقع داخل معبدی میشدند که بت در آنجا بود و یا وارد کعبه و ضریح میشدند، هفت مرتبه حول آن میچرخیدند که فقراء با پای برهنه و افراد ثروتمند با کفش به طواف خانه میرفتند.[15]
اما در اسلام طواف از معنا و شرایط خاصی برخوردار شد و از جمله واجبات حج به شمار رفت که بیان آن گذشت.
در قرآن کریم سه آیه راجع به طواف حج وجود دارد که به برخی از احکام طواف نیز اشاره شده است.[16]
کعبه اولین خانهی مبارکی است که در آن هدایت، رحمت و برکتی برای مردم است:[17]
«إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِینَ»[18]
«نخستین خانهای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است، که پر برکت، و مایهی هدایت جهانیان است.»
مراد از "وضع بیت" این است که خداوند این خانه را محل عبادت و وسیلهای برای عبادت مردم قرار داده و مراد از "بکّه" همان مکه است؛[19] از امام صادق -علیهالسلام- نیز روایت شده: موضع و محلی که کعبه بنا شده، "بکه" و شهر را "مکه" نامیدهاند.[20]
زمین از زیر کعبه گسترش یافته و روایات در مسالهی "دحوالارض" بسیار زیاد است و این احادیث نه با کتاب مخالفت دارد و نه برهان عقلی آن را رد مینماید.[21]
تقدس این مکان به حدی است که نه تنها کافران حق تولیت آن را نداشته،[22] بلکه مشرکان نیز به علت نجاستشان حق ورود به این مکان را ندارند؛[23] لذا تولیت آن بر عهدهی اهل تقواست.[24] پس آماده سازی کعبه برای طواف از جمله وظایف اولیهای بود که خدای متعال در ابتدا، بنای این مکان را به حضرت ابراهیم و اسماعیل -سلامالله علیمها- واگذار نمود که قرآن کریم به وضوح گویای این مطلب است:
«وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِیمَ مَكَانَ الْبَیتِ أَنْ لَاتُشْرِكْ بِی وَ طَهِّرْ بَیتِی لِلطَّائِفِینَ وَالْقَائِمِین...»[25]
(به خاطر بیاور) زمانی را که جای خانه (کعبه) را برای ابراهیم آماده ساختیم (تا خانه را بنا کند؛ و به او گفتیم:) چیزی را همتای من قرار مده! و خانه‌ام را برای طوافکنندگان و قیام‌کنندگان و... (از آلودگی بتها و از هر گونه آلودگی) پاک ساز!»
مراد از تطهیر، پاک نمودن خانهی خدا از هر گونه خباثتی است؛ مانند: شرک، فواحش، ظلم به مردم و...؛ و همچنین مراد از "طواف" یعنی کسانی که پیاده به دور کعبه میگردند. "طواف" یک عبادت قدیمی است، مربوط به زمان حضرت ابراهیم که دین اسلام آن را تقریر و امضاء نمود؛ این عمل حتی در جاهلیت نیز وجود داشت و آنها به دور بتها به عنوان طواف میگشتند.[26]
در آیهی دیگر میفرماید:
«وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَ أمْناً... وَعَهِدْنَا إِلَىإِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَنْ طَهِّرَا بَیتِی لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاكِفِینَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ»[27]
«و (به خاطر بیاورید) هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم... و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: خانهی مرا برای طوافکنندگان و مجاوران و رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان، پاک و پاکیزه کنید!»
"مَثَابَةً" یعنی محل اجتماع مردم، بعد از آنکه از هم جدا شدند؛[28] و از این جهت به بیت "مثابه" گویند، زیرا اهل خانه بعد از آنکه برای امور از خانه خارج میشوند، دوباره به آنجا باز میگردند.[29] لذا مراد از "بیت" همان کعبه و مسجدالحرام است که مرجع مردم بوده و هر سال بسوی این بیت مقدس رفت و آمد میکنند.[30]
کلمهی"عَهِدْنَا" به معنای امر کردن آمده[31] که به حضرت ابراهیم و اسماعیل امر شد، خانهی خدا را برای طواف کنندگان، عاکفین و مؤمنین از کثافات، خون مشرکین که نزد خانهی خدا میریختند و از بتهای آنها پاک کنند و خانه را از بنیان بر اساس طهارت و پاکی بسازند.[32] بنابراین با توجه به اطلاق آیه مراد این است که بعد از بنای خانه آن را از نجاسات ظاهری و همچنین از جهات معنوی، از شرک، بتپرستی و چیزهایی که با حق منافات دارد، همانند طواف به حالت عریان، پاک گردانید.[33]
مراد از "طائِفِینَ" افرادی هستند که به دور خانه طواف میکنند؛[34] و در این مسئله تفاوتی نیست که فرد برای حج آمده باشد یا برای عمره.[35]
حال این سوال مطرح میشود، هنگامی که خداوند این فرمان را به حضرت ابراهیم و اسماعیل داد، کعبه و مسجدی نبود تا آن را برای طوافکنندگان و مؤمنان پاک نمایند؛ پس مراد از "تطهیر بیت" چیست؟ در پاسخ میتوان گفت: منظور این است که خانهای پاک و پاکیزه برای خدا بنا کنید، یا اینکه مکانی را که بناست در آنجا کعبه بنا شود، پاک کنید؛[36] چنانکه در آیهی 26 حج گفتهاند: ظاهراً کلامی در تقدیر است، به این معنا که ما به ابراهیم دستور دادیم، کعبه را بنا کند و بعد از آن، شریکی به من قرار ندهد و بیت مرا پاک سازد.[37]
از جمله نکات قابل توجه این است که حاجی در ابتدا باید طواف را انجام دهد، بعد نماز طواف را بخواند.[38]
از دیگر مسائلی که باید در حج مراعات شود، اینکه در حج تمتع، بعد از آنکه قربانی انجام شد، باید طواف را بجای آورند و طواف قبل از قربانی معنا ندارد.[39] قرآن کریم در این باره میفرماید:
«ثُمََّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیطَّوَّفُوا بِالْبَیتِ الْعَتِیقِ»[40]
«سپس، باید آلودگیهایشان را برطرف سازند؛ و به نذرهای خود وفا کنند؛ و بر گرد خانهی گرامی کعبه، طواف کنند.»
فقهاء با تمسک به اطلاق آیه و روایات اهل بیت –سلامالله علیهم- تصریح کردهاند: در حج تمتع بعد از آنکه حاجی قربانی کرد و سر را تراشید، همه چیز بر وی حلال میشود، مگر زن و عطر؛ بعد از آنکه به مکه باز گشت و طواف و سعی را انجام داد، عطر نیز حلال میگردد، و برای تحلیل نساء باید، طواف نساء را انجام بدهد.[41] قرآن کریم به صراحت از این نوع طواف سخن به میان نیاورده، اما در احادیثی که از اهل بیت عصمت وارده شده، تصریح بر این امر دارد که مراد از طواف "بیت عتیق"، همان طواف نساء است،[42] و فقهاء نیز با استناد به این نوع از تفسیر، طبق آن فتوا دادهاند.[43]
[1]. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ کتاب العین، تحقیق مهدی مخزمی، ایران، دارالهجرة، 1409ق، ج7، ص458.
[2]. جوهری، اسماعیل؛ الصحاح، تحقیق احمد عبدالغفور، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407ق، چاپ چهارم، ج4، ص1396 و ابن منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب، قم، ادب، 1405ق، چاپ اول، ج9، ص225.
[3]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، قم، طلیعۀ نور، 1426ق، چاپ اول، ص531.
[4]. ابن منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب، قم، ادب، 1405ق، چاپ اول، ج9، ص225.
[5]. قلم/19.
[6]. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1374ش، چاپ اول، ج24، ص395.
[7]. حج/29.
[8]. فاضل هندی، محمد؛ کشفاللثام، تحقیق موسسۀ نشر اسلامی، قم، موسسۀ نشر اسلامی، 1416ق، چاپ اول، ج5، ص413 و شيخ صدوق، محمد بن علی؛ الهدایه، تحقیق مدرسة الامام المهدی، قم، مدرسة الامام المهدی، 1418ق، چاپ اول، ص225.
[9]. شيخ مفید، محمد بن محمد؛ المقنعه، تحقیق موسسۀ نشر اسلامی، قم، موسسۀ نشر اسلامی، 1410ق، چاپ دوم، ص400 و نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، تحقیق، عباس قوچانی، طهران، دار الکتب الاسلامیۀ، 1365ش، ج19، ص287.
[10]. شيخ صدوق، محمد بن علی ؛ الهدایۀ، ص225.
[11]. نجفی، محمدحسن؛ جواهر الکلام، تحقیق عباس قوچانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش، چاپ سوم، ج19، ص286.
[12]. قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر قمی، تحقیق طیب موسوی، قم، دارالکتاب، 1404ق، چاپ سوم، ج2، ص84 و طوسی، محمدبنحسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب قصیر، نجف اشرف، امین، بیتا، ج7، ص311.
[13]. شیخ صدوق، محمد بن علی؛ علل الشرایع، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف، الحیدریۀ، 1384ق، ج2، ص407.
[14]. جواد علی؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دارالعلم للملایین، 1978م، چاپ دوم، ج6، ص354.
[15]. جواد علی؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج6، ص355.
[16] .هود/7، حج/29 و بقره/125.
[17]. بحرانی، سیدهاشم؛ البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق مؤسسۀ بعثت قم، تهران، بنیاد بعثت، 1416ق، چاپ اول، ج1، ص661.
[18]. آل عمران/96.
[19]. طباطبائی(علامه)، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، 1412ق، چاپ پنجم، ج3، ص350.
[20]. شيخ صدوق؛ علل الشرایع، ج2، ص390 و عروسی حویزی، عبدعلی بنجمعه؛ تفسیر نورالثقلین، تحقیق، سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، 1415ق، چاپ چهارم، ج1، ص367.
[21]. طباطبائی، سيدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج3، ص359.
[22]. انفال/34.
[23]. توبه/28.
[24]. انفال/34.
[25]. حج/26.
[26]. ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر، بیروت، موسسة التاریخ، 1420ق، چاپ اول، ج17، ص174.
[27]. بقره/125.
[28]. فراهیدی، خلیل؛ کتاب العین، ج8، ص246.
[29]. جوهری، اسماعیل؛ الصحاح، ج 1، ص95 و ابن قتیبۀ، عبدالله؛ غریب الحدیث، تحقیق عبدالله جبوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408ق، چاپ اول، ج1، ص306.
[30]. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ج1، ص382 و 383.
[31]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص382 و شیخ طوسی، محمد؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص454.
[32]. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص382 و شیخ طوسی، محمد؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص454.
[33]. ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر، ج1، ص692.
[34]. شیخ طوسی، محمد؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص454.
[35]. فخرالدین رازي، ابوعبدالله محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق، چاپ سوم، ج4، ص47.
[36]. شیخ طوسی، محمد؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص454.
[37]. ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر، ج17، ص174.
[38]. جصاص، احمد بن علی؛ احکام القرآن، تحقیق، عبدالسلام محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق، ج1، ص92 و سیوطی، جلالالدین؛ الدرالمنثور، تحقیق نجدت نجیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421ق، چاپ اول، ج1، ص160.
[39]. شيخ صدوق، محمد بن علی؛ المقنع، تحقیق مدرسة الامام المهدی، قم، مدرسة الامام المهدی، 1415ق، ص280.
[40]. حج/29.
[41]. شيخ صدوق، محمد؛ المقنع، ص280.
[42]. کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافی، تحقیق علیاکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1376ش، ج4، ص521، شیخ طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج7، ص311، راوندی، قطبالدین سعید بن هبةاله؛ فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، تحقیق احمد حسینی، قم، کتابخانۀ مرعشی نجفی، 1405ق، چاپ دوم، ج1، ص381 و طبرسی، فضل بن حسن؛ تفسیر جوامع الجامع، تهران، دانشگاه تهران و مدیریت حوزۀ علمیۀ قم، 1377ش، چاپ اول، ج2، ص557.
[43]. علامه حلی، حسن بن یوسف؛ تذکرة الفقهاء، تحقیق آلالبیت، قم، آلالبیت، 1416ق، ج8، ص353 و بحرانی، یوسف؛ الحدائق الناظره، قم، موسسۀ نشر اسلامی، 1409ق، ج17، ص281.