در ادامه‏ی سلسله مباحث«رهنمودهایی از تفسیر المیزان»، در این شماره به بحثی مهم درباره‏ی معجزه می‏پردازیم.در این‏ بحث،علامه طباطبایی نشان می‏دهد که معجزه،نه دلیلی عامیانه، بلکه برهانی بر حقانیت رسالت است و چگونگی این دلالت را تبیین‏ می‏کند.این مقاله بخشی از مباحث اعجاز است که در تفسیر آیه‏ی‏ شریفه‏ی
«و ان کنتم فی ریب مما نزّلنا علی عبدنا فأتوا بسورة من‏ مثله و ادعو شهدائکم من دون الله ان کنتم صادقین،فان لم تفعلوا و لن تفعلوا فاتقوا النار التی و قودها الناس و الحجارة اعدت‏ للکافرین» 1ارائه شده است.لازم به ذکر است،ترجمه‏ی فارسی‏ این بخش از المیزان(ج 1،ص 135-129)،با استفاده از ترجمه‏ی سید محمد باقر موسوی همدانی و با مراجعه به متن‏ عربی المیزان صورت گرفته است،و در نتیجه،با ترجمه‏ی منتشر شده به فارسی کاملا مطابقت نمی‏کند.
یکی از سؤالات در خصوص اعجاز این است که:چه رابطه‏ای‏ بین معجزه و حقانیت ادعای رسالت وجود دارد؟ظاهرا عقل تلازمی‏ بین صدق رسول در دعوتش به خدای سبحان و این‏که امر خارق العاده‏ای از او صادر شود،نمی‏یابد.درحالی‏که ظاهر قرآن‏ شریف بر وجود چنین تلازمی دلالت دارد؛خصوصا در مواردی که‏ داستان‏های جمعی از پیامبران،نظیر هود،صالح،موسی،عیسی و محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)را نقل می‏کند.قرآن کریم توضیح‏ می‏دهد،هنگامی که این پیامبران دعوتشان را آشکار کردند،از آن‏ها [معجزه‏]خواسته شد و آن‏ها نیز نشانه‏هایی را ارائه کردند.و چه بسا این معجزات در ابتدای بعثت آن‏ها و قبل از تقاضای مردم نیز مطرح‏ شده باشند،چنان‏که مثلا در داستان«موسی و هارون»،خداوند معجزه‏ی عصا و ید بیضا را به موسی داد و گفت:
«اذهب انت و اخوک‏ بآیاتی و لاتنیا فی ذکری.» 2و از حضرت عیسی نقل می‏کند که:
«أنّی قد جئتکم بآیة من ربکم انّی اخلق لکم من الطین کهیئة الطیر فأنفخ فیه فیکون طیرا باذن الله،و ابرئ الأکمه و الأبرص‏ باذن الله و احی الموتی باذن الله و أنبّئکم بما تاکلون و ما تدّخرون‏ فی بیوتکم ان فی ذلک لآیة لکم ان کنتم مؤمنین»
3و همین‏طور اعطای خود قرآن به عنوان معجزه به پیامبر اکرم(ص).
خلاصه این‏که باید دید،چه تلازمی بین صدق نبی و صدور امر خارق العاده از او وجود دارد؛به علاوه که اصلا معارفی که انبیا آورده‏اند،منطبق بر برهان‏های واضح و محکمی است که هر انسان‏ عالم و بصیری را از معجزه بی‏نیاز می‏کند.با توجه به این امکانات، برخی گفته‏اند که اساسا معجزه برای قانع کردن عوام است که توان‏ درک و فهم حقایق و معارف عقلی را ندارند،اما خواص اصولا در پذیرفتن معارف آسمانی نیازی به معجزه ندارد.
در این‏باره باید گفت که پیامبران هیچ‏گاه معجزه را برای اثبات معارف‏ خود نیاوردند و نمی‏خواستند با آوردن معجزه،توحید و معاد را اثبات‏ کنند،بلکه برای اثبات این حقایق به حجت عقل اکتفا می‏کردند. مثلا،قران کریم در استدلال بر«توحید»می‏فرماید:
«قالت رسلهم‏ أفی الله شک فاطر السموات و الارض» 4و در اثبات«معاد»می‏فرماید:
«و ما خلقنا السمأ و الارض و بینهما باطلا ذلک ظن الذین کفروا فویل للذین کفروا من النار،ام نجعل الذین آمنوا و عملوا الصالحات‏ کالمفسدین فی الارض ام نجعل المتقین کالفجّار؟»
5پس آوردن‏ معجزه برای اثبات این معارف نبوده است،بلکه برای این بوده که‏ مردم به حقانیت ادعای ارتباط آن‏ها با خدا پی ببرند.کسی که ادعا می‏کند فرستاده‏ی خداست و خدا از طریق وحی با وی سخن‏ می‏گوید،ادعای انجام امری خارق العاده را نیز می‏کند.زیرا دریافت‏ وحی و ارتباط با فرشتگان از سنخ ادراکات ظاهری و باطنی عمومی‏ انسان‏ها نیست،بلکه ادارکی متفاوت است.و اگر این ادعا،یعنی‏ دریافت وحی و ارتباط با فرشتگان،صحیح باشد،معلوم است که‏ از غیب و ماورای طبیعت تصرفاتی در نفس پیامبران می‏شود و به‏ همین دلیل با واکنش جدی از جانب مردم مواجه می‏شوند.
پیامبران هیچ‏گاه معجزه را برای اثبات معارف‏ خود نیاوردند و نمی‏خواستند با آوردن معجزه‏ توحید و معاد را اثبات کنند،بلکه برای اثبات‏ این حقایق به حجت عقل اکتفا می‏کردند

عده‏ای در مقابل این دعوت پیامبران از ابتدا موضع مخالف گرفتند و سعی کردند،با انواع احتجاجات ادعای پیامبران را رد کنند.آن‏ها می‏گفتند:
«ان انتم الا بشر مثلنا تریدون ان تصدونا عما کان یعبد آبائنا.» 6 یعنی:شما هم مثل سایر مردمید و مردم در خودشان آنچه شما ادعا می‏کنید،نمی‏یابند،و اگر چنین چیزی بر شما ممکن بود،باید برای‏ بقیه‏ی مردم نیز ممکن باشد.پیامبران هم پاسخ می‏دادند:
«ان نحن الاّ بشر مثلکم و لکن الله یمن علی یشاء من عباده.» 7یعنی این‏ اثبات را می‏پذیرفتند،منتها می‏گفتند،این‏که خداوند برخی از نعمت‏های خاص را به عده‏ی ویژه‏ای از انسان‏ها بدهد نیز،امری عادی‏ است و منافاتی با مشابهت کلی انسان‏ها باهم ندارد.نبوت هم یکی از این نوع اختصاصات است که خدا به انبیا داده؛هرچند می‏توانست به‏ عده‏ای دیگر دهد و آن‏گاه آن‏ها نبی می‏شدند.
شبیه این احتجاج از سوی کافران علیه رسول اکرم(ص)نیز مطرح‏ شده است.قرآن احتیاجات آن‏ها را چنین نقل می‏کند:
«اانزل علیه‏ الذکر من بیننا.» 8یا: «لولا نزل هذا القرآن علی رجل من القریتین‏ عظیم.» 9یا این احتیاج را چنین مطرح کرده‏اند که:
«و قالوا مالهذا الرسول یأکل الطعام و یمشی فی السواق لولا انزل الیه ملک فیکون‏ معه نذیرا أو یلقی الیه کنز او تکون له جنة یاکل منها» 10چون خواسته‏اند بگویند،ادعای رسالت ایجاب می‏کند که شخص رسول مانند ما مردم‏ نباشد؛چرا که حالاتی مانند وحی دارد که در ما نیست.با این حال‏ چرا این رسول طعام می‏خورد و در بازارها راه می‏رود تا روزی‏اش را به‏ دست آورد؟او برای این‏که محتاج کاسبی نباشد،باید گنجی داشته‏ باشد یا باغی داشته‏باشد که از آن ارتزاق کند.و دیگر این‏که باید فرشته‏ای‏ همراهش باشد تا در کار انذار کمکش کند.
میان ادعای نبوت،و قدرت برآوردن معجزه‏ ملازمه هست و معجزه دلیل بر صدق دعوی‏ پیامبر دارد و در این دلالت،فرقی بین عوام و خواص نیست
خداوند احتجاجات آن‏ها رد می‏کند و می‏فرماید:
«انظر کیف‏ ضربوا لک الأمثال فضلّوا فلا یستطیعون سبیلا...و ما ارسلنا قبلک‏ من المرسلین الاّ انهم لیأکلون الطعام و یمشون فی الأسواق و جعلنا بعضکم لبعض فتنة أتبصرون و کان ربک بصیرا.» 11در مورد این‏که‏ می‏گفتند باید فرشته‏ای نازل شود،می‏فرماید: «و لو جعلناه ملکا لجعلناه رجلا و للبسنا علیهم ما یلبسون.» 12و در جای دیگر:
«و قال الذین لا یرجون لقائنا لولا انزل علینا الملائکة او نری ربنا لقد استکبروا فی انفسهم و عتوا عتوا کبیرا.» 13زیرا با این توقع که خودشان ملائکه یا خدا را ببیند،خواسته‏اند دعوی رسالت پیامبر را رد کنند و بگویند:ما هم که مثل اوییم،پس چرا خودمان ملائکه و خدا را نبینیم؟و خداوند چنین پاسخ گفته است که:
«یوم یرون الملائکة لا بشری یومئذ للمجرمین و یقولون حجرا محجورا.» 14یعنی:این کفار با این وصفی که دارند،ملائکه را نمی‏بینند؛مگر در حال مردن.و در جای دیگر نیز همین اشکال و پاسخ مطرح شده است:
«و قالوا یا ایها الذی نزل علیه الذکر انک لمجنون لوما تأتینا بالملائکة ان کنت‏ من الصادقین،ما ننزّل الملائکة الا بالحق و ما کانوا اذا منظرین.» 15 چند آیه‏ی اخیر،علاوه بر وجه استدلالی فوق،نکته‏ی دیگری‏ هم دارند:کافران با راستگو بودن رسول خدا اعتراف داشته‏اند،اما می‏گفتند،او خودش نمی‏داند که این گفته‏هایش وحی نیستند،بلکه- نعوذ بالله-هذیان‏هایی هستند که بیماری جنون در او پدید آورده است. چنان‏که در جای دیگری گفته شده است:
«و قالوا مجنون و ازدجر.» 16 خلاصه،واکنش اول این بود که بگویند تو هم مثل مایی،پس وحی در کار نیست و پیامبران پاسخ دادند،شباهت انسان‏ها باهم دلیل نمی‏شود که خداوند برخی را بر دیگران،در برخی امور برتری نبخشد.

عکس العمل دومی که برخی دیگر از مردم در مقابل پیامبران نشان‏ دادند،این بود که گفتند:برای این‏که ما ادعای شما را-که به شما وحی‏ می‏شود-قبول کنیم،باید شاهد و دلیلی بیاورید.این ادعای نبوت، یعنی وحی و سخن گفتن با خدا و ملائکه،امری است خلاف روال‏ عادی طبیعت(خارق العاده)و لازمه‏اش این است که نبی با ماورای‏ طبیعت ارتباط داشته و نیرویی الهی پشتوانه‏اش باشد.وقتی پیامبری‏ دارای چنین نیرو و ارتباطی است که عادت را خرق می‏کند،باید بتواند معجزه‏ی موردنظر مارا هم بیاورد.چون از نظر خلاف عادت بودن، فرقی بین این دو کار نیست.به بیان دیگر،اگر خدا می‏خواهد هدایت‏ مردم از طریق خارق العاده(یعنی وحی و نبوت)انجام شود،باید وجود این وحی و نبوت را با کار خارق العاده‏ای دیگری تأئید کند،تا مردم آن را بپذیرند[و باور کنند که قرار است با این سنت خدا(سنت هدایت از طریق امر خارق العاده)هدایت شوند].پس بدین علت است که‏ امت‏های انبیا،از پیامبران خود معجزه می‏خواستند تا تصدیق‏کننده‏ی‏ نبوت آنها باشد؛نه این‏که با معجزه بخواهند صدق معارفی را که او عرضه کرده است،بررسی کنند،چرا که آن معارف،مانند توحید و معاد،همگی برهانی هستند[و اصلا صدقشان ربطی به انجام کار خارق العاده از جانب یک نفر ندارد].

مسأله‏ی درخواست معجزه از پیامبران مانند آن است که مردی‏ از طرف بزرگ یک قوم-که اکنون به دلیلی در میان آن‏ها نیست- پیامی را برای آنها بیاورد که در این پیام،دستورات آن بزرگ هست‏ و مردم هم مطمئنند،بزرگشان با این دستورات فقط خیر و صلاح‏ آن‏ها را می‏خواهد.در چنین فرضی،کافی است پیام آورنده،احکام‏ و دستورات بزرگ قوم را برای قوم بیان کند و برای آن‏ها برهانی بیاورد، تا مردم به حقانیت و صدق آن دستورها یقین کنند.ولی آن برهان‏ها برای اثبات این‏که او واقعا از طرف بزرگ قوم آمده است،کافی نیستند [زیرا ممکن است خودش شخصا به آن مطلب عقلی و برهانی رسیده‏ باشد].برای همین،مردم اول از او شاهد و دلیل می‏خواهند که از کجا معلوم،بزرگ ما تو را فرستاده است.باید یا دست‏خط او را بیاوری،یا مهر او زیر نامه‏ات باشد،یا علامت دیگری بیاوری که ما بشناسیم.داستان انبیا و معجزه خواستن قومشان،عینا نظیر این مثال‏ است.در نتیجه،قرآن کریم از مشرکان مکه نیز حکایت می‏کند که‏ گفتند:
«حتی تنزّل علینا کتابا نقرؤه.»17
پس از آنچه گفته شد،نتیجه می‏شود که:
اولا،میان ادعای نبوت،و قدرت برآوردن معجزه،ملازمه‏ هست و معجزه دلیل بر صدق دعوی پیامبر دارد و در این دلالت، فرقی بین عوام و خواص نیست.
ثانیا،وحی که انبیا از غیب می‏گیرند،از سنخ مدرکات ما و آنچه ما با حواس و عقل نظری خود درک می‏کنیم،نیست.