از اصطلاحات رایج قرآن پژوهی واژه«علوم قرآنی» است.این اصطلاح به موازات رشد و نضج کاوش‏های قرآنی، پایگاه ویژه‏ای یافت.در این مقال برآنیم تا دیدگاه پژوهندگان قرآنی را، پیرامون گستره این اصطلاح آورده، سامان دهیم و معنای آن را بنمایانیم.
کلمه«علوم القرآن»از دو واژه«علوم»و«قرآن» ترکیب یافته، مرکب اضافی می‏باشد.این ترکیب را به دو گونه می‏توان کاوید:
1)با این اعتبار که«مرکب اضافی»است.
2)به این اعتبار که یک«فن مدون»است و بعد از ترکیب به این معنا انتقال پیدا کرده است و دارای مفهوم علمیت می‏باشد. (1)

اندیشوران قرآنی، برای علوم القرآن به معنای اضافی، دو حوزه را ذکر نموده‏اند که به شرح ذیل می‏باشد:
1)تمام علومی که با قرآن در ارتباط بوده و به معانی قرآن خدمت می‏کنند و یا تمامی علومی که پیرامون قرآن می‏باشند.
گزارش دکتر محمدامین فرشوخ بیانگر همین وجه است.وی می‏گوید:«علوم قرآنی در ارتباط با فهم معانی قرآن می‏باشد.و این فهم فقط با شرح الفاظ و اعراب و یادکرد اسباب نزول و مکان نزول آیات شکل می‏پذیرد...و تمام این علوم برای تفسیر قرآن مهم هستند.پس علوم قرآنی عبارت از علوم مجملی است که به قرآن خدمت می‏کنند و یا مبتنی بر آن می‏باشند». (2)
2)گروه دیگر در معنای«علوم قرآنی»قائل به نوعی توسع و تأویل شده، گفته‏اند:«منظور از علوم قرآنی، تمام علومی است که در قرآن وجود دارد و می‏توان از قرآن استنباط نمود.
دکتر نور الدین عتر می‏نویسد:«مراد از عبارت علوم قرآنی»انواع علومی است که با قرآن کریم درارتباط بوده و مستقیما به معانی قرآن خدمت می‏کنند و پیرامون آن بحث نموده و یا از آن استمداد می‏جویند». (3)
هم ایشان در موضع دیگری می‏نویسد:«در عصرهای پیشین معنای لغوی«علوم قرآنی»شامل انواع معارف مرتبط با قرآن می‏شده است.خواه این ارتباط در راستای خدمت به معانی قرآن باشد و یا اینکه پیرامون قرآن و یا استمدادجویی از آن و استناد بر آن باشد». (4)
عبد الفتاح قاضی می‏نویسد:«مراد از«علوم القرآن»به معنای اضافی، تمامی علومی است که به قرآن خدمت می‏کنند و با آن در ارتباطند و مستند بر آن می‏باشند». (5)
زرقانی نیز در کتابش به همین نکته اشاره کرده، می‏گوید:«نسبتی که میان این دو واژه برقرار است، اشاره به گروههای معارف مرتبط با قرآن دارد، و شامل تمام علومی که به قرآن خدمت می‏کنند و مستند بر آن هستند، می‏شود.» (6)
دکتر ابو شهبه (7) و خالد عبد الرحمن العک (8) و دکتر محمد بکر اسماعیل (9) نیز در کتبشان به همین دیدگاه اشاره دارند.
با آن چه که ذکر شد، می‏توان«علوم القرآن»به معنای اضافی را این چنین تبیین نمود که: «علوم قرآنی عبارت از تمامی معارفی است که به نحوی با قرآن در ارتباط می‏باشند؛خواه به طور مستقیم در خدمت معانی و مفاهیم قرآن باشد و یا پیرامون قرآن بحث نماید و یا از قرآن استمداد جوید و بر آن تکیه نماید.و گستره آن شامل تمام علوم شرعی (10) و علومی می‏شود که به فهم معانی و مقاصد قرآن کمک می‏نماید، و این علوم عبارتند از:
علم تفسیر، و قراآت، و رسم الخط عثمانی، و اعجاز قرآن، و اعراب قرآن و سایر علوم دینی و لغت و بلاغت (11) و ناسخ و منسوخ و اسباب نزول قرآن، و عدد و فواصل آیات و علوم دینی همچون اصول فقه و فقه و توحید و حدیث (12) و غریب القرآن (13) و مجاز القرآن و امثال قرآن (14) و محکم و متشابه (15) و علوم لغوی و تاریخ (16) و...گروهی دیگر، تعریف دیگری را سامان داده‏اند که در آن نوعی تأویل و مجازگویی دیده می‏شود.گویا این نوع نگرش، پیشینه کهنی دارد.
زرکشی در«البرهان فی علوم القرآن»از ابو بکر بن العربی(ت 544 ه)در«قانون التأویل» نقل می‏کند که وی می‏گوید:«علوم قرآنی، هفتاد و هفت هزار و چهارصد و پنج نوع می‏باشد.به این صورت که کلمات قرآن را در عدد چهار ضرب نمائیم.زیرا هر کلمه دارای ظهر و بطن و حد و مطلع می‏باشد.و این عدد فقط با حساب مفردات به دست می‏آید و اگر ترکیبها و روابط بین آنها لحاظ گردد، عددی به دست خواهد آمد که فقط خدا آنرا می‏داند». (17)
از ابن مسعود نقل شده که می‏گفت:«هر که به دنبال علم است، باید که در معانی قرآن تدبر نماید و به تفسیر آن بپردازد.زیرا علم اولین و آخرین در قرآن است». (18)
بیهقی نیز این روایت را در«المدخل»آورده، می‏گوید:«مراد از آن اصول علم است». (19)
از سهل بن عبداللّه(ت 273)نقل شد که می‏گفت:«اگر به واسطه هر حرف قرآن، به بنده هزار فهم عنایت شود، به انجام آن چه خداوند در کتابش به ودیعت نهاده، نخواهد رسید.زیرا قرآن کلام خداست و کلام خدا صفت اوست.و آن گونه که خداوند بی‏انتهاء است، برای فهم کلامش نیز پایانی هویدا نیست». (20)
زرکشی نیز می‏نویسد:«هر علمی از قرآن اقتباس شده است، زیرا در غیر این صورت، برهان بر آن نمی‏توان اقامه نمود». (21)
گزارش دکتر عتر نیز این باور کهن را تأئید می‏کند.وی می‏نویسد:
در عصرهای پیشین مراد از«علوم قرآنی» تمام علوم شرعی همچون عقیده و فقه و اخلاق و معارف عمومی پیرامون انسان و هستی و طبیعت و گیاه و آسمان و افلاک بود. (22)
به طوری که سیوطی علم هیئت و هندسه و طب را جزء این علم به حساب آورده است.» (23)
پژوهندگان دیگری نیز به این موضوع اشاره نموده، گفته‏اند:
«برخی محققین از عبارت«علوم قرآنی» مفهومی را که به نوعی مجازگویی شبیه بوده و توسع بیش از حدّ می‏باشد، درک نموده‏اند. زیرا آنها بر این باورند که مراد از علوم قرآنی تمام معارف گوناگون و دانش‏هایی است که می‏توان‏[در قرآن‏]به آن اشاره و استدلال نمود». (24)
دکتر سعید رمضان بوطی نیز به این توسع و مجازگویی در معنای علوم قرآنی اشاره نموده، گفته است:
«علوم قرآنی بسیار است.و کافی است که بدانی، کتابخانه عربی با تمام علوم گوناگون و بسیارش، شکوفایی خود را وامدار قرآن بوده و از آن منشعب شده است.دانش عربیت.با شاخه‏های ادبیات و بلاغت و قواعد و لغت، و شریعت اسلامی با شاخه‏های فقه و اصول و تفسیر و حدیث و توحید و تاریخ و بسیاری از مسائل هستی شناسی جزء علوم قرآنی می‏باشد». (25)
البته این گرایشی که میان نوآوران پیش آمده و سعی در برقراری ارتباط میان قرآن و تحولات و پیشرفتهای علوم تجربی و اختراعات آلی زمان ما دارند، پذیرفتنی نیست.زیرا این گرایش از مواردی نیست که به بررسی‏های قرآنی که کمک نماید و جایز نیز نمی‏باشد که بر کتاب خداوند تحمیل گردد. زیرا اگر یک نظریه علمی مشهور را، با تأویلی بعید با نص قرآنی پیوند دهیم، آنگاه که بطلان این نظریه آشکار گردد، چه پیش خواهد آمد؟در حالی که قرآن موصوف به‏«لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه»می‏باشد.

برای دریافت موضوع این علم، یادکرد دو نکته لازم است:
اول:مراد از علم در اینجا:مجموعه قضایای کلی حقیقی( غیر قراردادی)است که دارای محور خاصی می‏باشد.
دوم:کلمه«علوم»در این صطلاح به صورت جمع به کار رفته است تا دلالت بر این نماید که در اینجا، علوم متعددی مطرح است (26) و بحث پیرامون یک علم تنها نمی‏باشد.بلکه علوم متعددی مطرحند که قرآن را می‏کاوند.
پس در واقعمراد از علوم قرآنی، علوم متعددی است که محور و موضوع خاص تمام آنها، قرآن کریم می‏باشد.و به تعبیر دیگر:در اینجا علوم متعددی داریم که تمام این علوم یک موضوع واحد یعنی«قرآن»کریم دارند.
دکتر ابو شهیه می‏گوید:«موضوع هر یک از این علوم، قرآن کریم است.بطور مثال موضوع علم تفسیر، قرآن کریم است از آن جهت که به شرح و معنا و مفهوم قرآن-به میزان توانایی بشر- می‏پردازد.و یا موضوع علم قرائت، قرآن کریم است از حیث لفظ و ادای آن و... (27)

طبق گفتار پیشین، علوم القرآن به معنای اضافی آن، بر تمامی علوم متعددی اطلاق می‏شود، که محور هر یک از آنها، قرآن است.و کتب بسیاری نیز در این راستا تصنیف شده که هر یک به موضوع خاصی پرداخته است.
اما این اصطلاح، اندک اندک معنای تازه‏ای یافت.در واقع همان مباحث علوم متعدد که پژوهندگان به هر یک از آنها تصنیف خاصی اختصاص می‏دادند، مختصر و موجز شد و تمام اصول و مسائل آن در یک کتاب جمع شد.در واقع از علوم به علم انتقال یافت و علم برای مباحثی گردید که در یک کتاب تحت عنوان«علوم قرآنی» گرد هم آمده بودند.
زرقانی می‏نویسد:«علوم القرآن»به معنای اضافی شامل علوم دینی و عربی می‏شد؛سودمند خواهد بود که بدانی این واژه از این معنای اضافی منتقل شد و آنگاه علم برای یک فن مدون گردید.مدلول و مفهوم آن بعد از نقل با مدلول پیشین آن متفاوت گردید. دیگر این فن مجموعه‏ای از علوم دینی و عربی نمی‏باشد، اگر چه از آن کمک گیرد، ولی معنایی جز این دارد.» (28)
دکتر عتر نیز می‏نویسد:«دانشمندان عبارت «علوم قرآنی»را بعنوان علم»پذیرفته‏اند.و مراد آنها، دانش خاصی-غیز از معنای پیشین آن- می‏باشد.زیرا این معنای جدید، اختصاص به علمی دارد که تمام ضوابط این علوم مرتبط با قرآن را با نگرشی کلی و عمومی در خود جمع نموده است. (29)
دکتر ابو شهیه نیز بر این معنا معترف است و می‏نویسد:«این مباحث و علوم متعدد مختصر گردید و تمامی اصول و مسائل آن در یک کتاب گرد هم آمد و این عنوان«علوم قرآنی»-بعد از اینکه در دهها کتاب پراکنده بود-در یک مکان گرد هم آمد و علم و لقب برای این مباحث تدوین شده گردید و بعد از اینکه مشتمل بر علوم متعدد بود، به صورت یک علم درآمد». (30)
پس، در علوم قرآنی به معنای علمی، صحبت از علوم متعدد نیست، بلکه تنها پای یک علم در میان است که شامل مباحث موجز و مختصر و کلیات مباحث پیشین علوم قرآنی به معنای اضافی می‏باشد.
بعد از ذکر این مقدمه، به کوشش این محققین در شناساندن این علم می‏پردازیم.
ابن جوزی در تعریف این علم چنین آورده است:«علی است که بحثهای کلی و مهمی را در بر دارد و از جوانب مختلف با قرآن در ارتباط است و هر یک از این جوانب را می‏توان علم مشخصی به حساب آورد.مسائلی که در این علم بحث می‏شود، عبارتند از:نزول قرآن، جمع و ترتیب و تدوین و رسم قرآن در مصاحف، اسباب نزول و اصول و روش‏های تفسیری و شرح الفاظ غریب قرآن». (31)
مراد وی این است که قرآن دارای اعتبارات متعددی است که هر یک از این اعتبارات خود موضوع بحث خاصی می‏باشد.به طور مثال:قرآن از این جهت که کلام معناداری است، موضوع علم تفسیر می‏باشد.و نیز از آن جهت که یکی از منابع قانون‏گذاری است، موضوع علم آیات الاحکام به شمار می‏رود.هر یک از این مباحث را می‏توان بعنوان علم مستقلی محسوب نمود.
مناع القطان نیز می‏نویسد:علمی است که ابحاث (*)این تعبیر-فن مدون-را دکتر ابو شهیه در المدخل ص 25 و زرقانی در مناهل ج 1، ص 27، به کار برده‏اند.
مربوط به قرآن را از حیثهای مختلف... می‏کاود». (32)
دکتر ابو شهیه نیز در تعریف این علم چنین نوشته است:«علمی که دارای مباحث متعدد بوده و با قرآن در ارتباط است». (33)
البته، گروهی نیز در تعریف این اصطلاح، به جای لفظ«علم»از واژه«علوم»استفاده کرده‏اند از جمله این افراد دکتر صبحی صالح (34) و شهید صدر (35) هستند.
در یک بیان کلی، برای شناسایی این علم می‏توان چنین آورد که:علوم قرآنی عبارت از علمی است که در آن، مباحث و مسائل کلی مهم که به کتاب جاودانه الهی مربوط می‏شود، پژوهیده می‏شود.نکته‏ای که در تعریف این علم، نباید از آن غافل بود، این است که در علوم قرآنی به معنای علمی، دیگر صحبت از«علوم»متعدد-آن چنان که صبحی صالح و شیهد صدر آورده‏اند-نیست.بلکه صحبت از مباحث قرآن مداری است که تحت عنوان یک«علم»گرد هم آمده‏اند.
لذا در تعاریف کسانی چون:ابن جوزی و قطان و ابو شهیه دیدیم که برای شناساندن این اصطلاح، از واژه«علم»استفاده نموده بودند.و دیگران نیز به«مباحث»متعددی اشاره نمودند که زیر مجموعه یک علم هستند.
در واقع این علم، چکیده و خلاصه شده علوم متعددی است که در علوم القرآن به معنای اضافی از آن بحث می‏شود.لذا می‏بینیم در تعاریفی که قرآن پژوهان ارائه داده‏اند، برای تمایز میان علوم، از حرف«أو»استفاده نموده‏اند که گواه بر تعدد این علوم است. (36)
ولی از آنجا که علوم قرآنی به معنای علمی، یک علم بیشتر نیست، برای نمایانیدن گستره آن از حرف«واو»استفاده استفاده شده است. (37)
شاید باقی ماندن بر صیغه جمع بعد از آنکه این علوم به یک علم تبدیل شده، به خاطر اشاره به اصل باشد.یعنی:این علم خلاصه شده و حاوی علوم متعددی است که در یک مکان جمع آمده‏اند. (38)
پس بر تعریف دکتر صبحی صالح و شهید صدر و امثال ایشان که این علم را با لفظ«علوم» نمایانده‏اند، این اشکال وارد است.این نکته از دید نقاد دکتر عتر پوشیده نمانده و چنین تعاریفی را -مثل تعریف صدر- (39) به بوته نقد کشیده، می‏نویسد:«اشتباه آشکاری را می‏توان در تعریف کسانی دید که علوم قرآنی را چنین شناسانیده‏اند: «علوم القرآن هی جمیع المعلومات و البحوث التی تتعلق بالقرآن...»و بین معنای لغوی که دلالت بر علوم بسیار دارد و معنای اصطلاحی که شامل یک علم است، خلط نموده‏اند.آیا نمی‏بینی که اینجا در تعریفشان از لفظ«هی»استفاده نموده‏اند؟ (40)
به اعتقاد ما، یک اشتباه و یا بی‏توجهی‏ دیگر، در تمام این تعاریف وجود دارد و آن اینکه بیشتر این پژوهندگان در بیان گستره این علم، «تفسیر»را جزئی و بخشی از این علم یاد کرده‏اند. در حالی که:
اولا:دانستیم، علوم قرآنی به معنای علمی، یک علم بیش نیست و شامل چکیده مباحث علوم قرآنی به معنای اضافی می‏باشد، در حالی که «تفسیر»خود علم مستقلی است که کتب بسیاری را به خود اختصاص داده است.
ثانیا:علوم قرآنی-فی نفسه-یک سلسله معارف قرآن پژوهی و قرآن اندیشی است که محور بحث آنها قرآن بوده و مقدمه‏ای برای فهم و شرح کتاب الهی می‏باشد.و به قول محمد احمد معبد: «هدف این علم، فهم کلام خداست.» (41)
لذا می‏بینیم، که مقدمه کتب تفسیر، به این علم اختصاص یافته است.در واقع یک مفسر بر این باور است که این سلسله علوم قرآن مدار، مقدمه‏ای برای فهم آیات است.لذا هر مفسر قرآن پژوهی، صفحات آغازین کتابش را بدین مهم اختصاص داده است.
البته، با نضج و استقلال علوم قرآنی، این مقدمه نویسی‏ها بر حجمش افزوده شد، تا آنجا که برخی از مفسیرین، مقدمات مفصلی برای کتب خویش نگاشتند.به طور مثال:کتاب ارزشمند«التمهید فی علوم القرآن»اثر دانشمند محترم، آیة اللّه محمدهادی معرفت-که هم اکنون پنج جلد آن به چاپ رسیده و گویا هنوز ادامه دارد-مقدمه تفسیر ایشان به نام«الوسیط» می‏باشد. (42)
در واقع باید اذعان نمود که:نسبت علوم قرآنی به تفسیر، همچون نسبت علم الحدیث به فهم و دریافت حدیث است.همان‏طور که برای فهم حدیث، دانش علم الحدیث ضروری می‏نماید، علوم قرآنی نیز مقدمه‏ای ضروری برای فهم کلام خداوند می‏باشد.
پس، نباید علم تفسیر را به عنوان زیر مجموعه علوم قرآنی به حساب آورد برخی از محققین نکته سنج به این مهم توجه داشته و پای علم «تفسیر»را در تعریف نگشوده‏اند.از جمله: ابن جوزی و عبد الفتاح قاضی و شیخ محمدعلی صابونی و مناع القطان. (43)
دکتر عدنان محمد زرزور به این نکته توجه داشته، می‏نویسد:«برخی چون صاحب«مناهل»، «تفسیر»را جزء این علم محسوب نموده‏اند».سپس می‏افزاید:
«اگر دقت بنمائیم، بیشتر علومی که عنوان پیشین شامل آنها می‏شود، و یا معمولا در کتب علوم قرآنی به آن می‏پردازند، اکثر آنها پیرامون تفسیر برخی جوانب قرآن بوده و یا برای شرح و تفسیر قرآن، مقدمه‏سازی می‏نماید.پس در واقع این دانش‏ها، «علوم التفسیر»و یا«علوم تفسیر القرآن»می‏باشند. لذا، اگر«تفسیر»یکی از این علوم و یا یکی از علوم قرآنی شمرده شود و به عنوان یکی از بخش‏ها و انواع این علم، همچون سایر انواع، به حساب آید، مسأله‏ای است که خالی از اشکال نمی‏باشد.زیرا هدف بیشتر این علوم، هموار نمودن راه شرح و تفسیر و فهم قرآن است.
لذا تصنیفات بسیاری که پیرامون تفسیر نوشته شده، با مقدمه و یا مقدماتی که حاوی مهمترین این علوم می‏باشد، آغاز گشته‏اند.
تأکید می‏کنیم که تطبیقی میان هدف اساسی علوم الحدیث و علوم قرآنی به عمل آید.علم مصطلح الحدیث پیرامون صحت و میزان نسبت آن به پیامبر(ص)بحث می‏کند و علوم قرآنی نیز پیرامون تفسیر قرآن و هموار نمودن فهم و شرح‏ معانی آن تحقیق می‏کند. (44)
در پایان می‏توان تفاوتهای این علم را با دو اعتبار مختلفش، در موارد ذیل مشخص نمود:
1)علوم القرآن به معنای اضافی، قرآن را مورد بررسی تفصیلی قرار داده و از زاویه و دیدگاه به خصوصی، آیه‏های قرآن را مفصلا می‏کاود. (45)
2)علوم قرآنی به معنای اضافی شامل علوم متعدد می‏شود.که هر یک از این علوم، بخشی از قرآن را بررسی می‏نماید.و لذا به صورت جمع آمده است. (46)
3)علوم قرآنی به معنای مدون آن، چکیده و مختصر شده مباحث علوم متعددی می‏باشد که در علوم القرآن به معنای اضافی مطرح است و اصول و ضوابط و قواعد کلی و مهم این علوم را گرفته و در خود جمع نموده است. (47)