"هجرت" از مادّۀ "هجر" به معناي ترك و جدايي است، مهاجرت در اصل به معناي بريدن از ديگري و ترك وي است خواه با بدن: [1]
«...وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ...»(نساء/34)
«در بستر از آنها دوري نمائيد»
يا با زبان و قلب:
«إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا »(فرقان/30)
«قوم من قرآن را رها كردند»
و گاهي بريدن از غير با هر سه (بدن، زبان، قلب) است:[2]
«وَ اصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلًا » (مزمل/10)
«و در برابر آنچه (دشمنان) مي‌گويند شكيبا باش و به طرزي شايسته از آنان دوري گزين!»
«...وَ الَّذِينَ هَاجَرُواْ...» (بقره/218)
«...و كساني كه هجرت كردند...»
يعني كساني كه از بلاد كفر به بلاد ايمان هجرت كردند.

مسأله هجرت يكي از مهمترين مسائلي است كه در آغاز اسلام، اساسي‌ترين نقش را در پيروزي حكومت اسلامي ايفا كرد و در همۀ زمانها از اهميّت فوق‌ العاده‌اي برخوردار است كه از يك سو مؤمنان را از تسليم در برابر فشار و خفقان محيط باز مي‌دارد و از سوي ديگر عامل صدور اسلام به نقاط مختلف جهان مي‌شود.[3]

«الَّذِينَ آمَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ
وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللّهِ وَ أُوْلَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ»(توبه/20)
«آنها كه ايمان آوردند و هجرت كردند، و با اموال و جانهايشان در راه خدا جهاد نمودند، مقامشان نزد خدا برتر است و آنها پيروز و رستگارند »
سخن حضرت ابراهيم (ع) که فرمودند:
«...إّني مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّي...» (عنكبوت/26)
«...من بسوي پروردگارم هجرت مي‌كنم...»
ناظر به همين گونه از هجرت است، دوري از وطن و رفتن به سرزمين غربت براي اين بود كه كسي مانع يكتا پرستي حضرت ابراهيم (ع) نشود.[4] 

  هجرت از «ظلمت» به «نور» و از «كفر» به «ايمان» و از «گناه و نافرماني» به «اطاعت و فرمانبري» از مصاديق چنين هجرتي است كه پيام اصيل و فراگير پيامبران و كتابهاي آسماني همين است.[5] در احاديث مي‌خوانيم مهاجراني كه جسمشان هجرت كرده امّا در درون روح خود، هجرتي نداشته‌اند در صف مهاجران نيستند.
امام علي (ع) مي‌فرمايند:
«يَقُولُ الرَجُلُ هاجَرْتُ و لم يُهاجِرْ إنّما المُهاجِرونَ الّذين يَهْجُرونَ السَيّئاتِ و لَمْ يَاْتُوابها »[6]
«بعضي‌ها مي‌گويند مهاجرت كرده‌ايم در حالي كه مهاجرت واقعي نكرده‌اند، مهاجران واقعي آنهايي هستند كه از گناهان هجرت مي‌كنند و مرتكب آن نمي‌شوند.»
همچنين آيۀ:
«وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ » (مدثر/5)
«از پليدي دوري كن»
ناظر به همين هجرت است.

«وَ مَن يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللّهِ يَجِدْ فِي الأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَ سَعَةً...»(نساء/100)
«كسي كه در راه خدا هجرت كند جاههاي امنِ فراوان و گسترده‌اي در زمين مي‌يابد...»
طبق اين آيه اسلام با صراحت دستور مي‌دهد كه اگر در محيطي بخاطر عواملي نتوانستيد آنچه وظيفه داريد انجام دهيد به محيط و منطقه امن ديگري مهاجرت كنيد.[7]

«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَ الَّذِينَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أُوْلَـئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ »(بقره/218)
«كساني كه ايمان آورده‌اند و كساني كه هجرت كرده و در راه خدا جهاد نموده‌اند، آنها اميد به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است »
بر پايۀ اين آيه مؤمنان و مجاهدان همگي به رحمت الهي اميد دارند البته مؤمنان اهل هجرت و جهاد در راه خدا، در مرتبۀ والا از رجاي واثق و رحمت خاص برخوردارند.[8]

«إذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا »(كهف/10)
«زماني را به خاطر بياور كه آن جوانان به غار پناه بردند و گفتند: «پروردگارا! ما را از سوي خودت رحمتي عطا كن و راه نجاتي براي ما فراهم ساز.»

«وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ فِي اللّهِ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الآخْرة اکبر لَوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ »(نحل/41)
«آنها كه پس از ستم ديدن در راه خدا، هجرت كردند، در اين دنيا جايگاه (ومقام) خوبي به آنها ميدهيم و پاداش آخرت، از آن هم بزرگتر است اگر مي‌دانستند!»
با توجه به آيه دو گونه پاداش از آنِ مهاجرين است:
1. پاداش دنيوي؛ كه عبارت بود از تشكيل جامعه صالح اسلامي كه واژۀ «حسنة» بر آن منطبق است.[9]
2. پاداش اخروي؛ كه بهتر از پاداش دنيوي است اگر مردم بدانند كه خدا در آخرت چه نعمتهايي برايشان فراهم ساخته است.

«...وَ مَن يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللّهِ يَجِدْ فِي الأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَ سَعَةً وَ مَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلى اللّهِ وَ كَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا »(نساء/100)
«...و هر كس به عنوان مهاجرت به سوي خدا و پيامبر او، از خانۀ خود بيرون رود، سپس مرگش فرا رسد پاداش او بر خداست و خداوند، آمرزنده و مهربان است»
مهاجرت به سوي خدا و رسول كنايه از مهاجرت به سرزمين اسلام است سرزميني كه انسانها مي‌توانند با كتاب خدا سنّت رسول خدا آشنا شده و سپس به آن دو عمل كنند.[10] و چنین شخصی اگر در این سفر بمیرد پاداش او با خداوند آمرزنده و مهربان است. 
خداي متعال در آيۀ ديگري به مهاجريني كه در راه خدا به مقام شهادت مي‌رسند و يا حتّي به مرگ طبيعي از دنيا مي‌روند وعدۀ «رزق حَسَن» داده است:
«...لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا...»(حج/58)
«...خداوند به آنها روزي نيكوئي ميدهد »
«رِزْق حَسَن» همان نعمتهاي بهشتي است چون بعد از مرگ، جز آخرت جايي نيست كه آدمي در آن از «رزق حسن» بهره‌مند بشود.[11]

«إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِيمَ كُنتُمْ قَالُواْ كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِيهَا فَأُوْلَـئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِيرًا »(نساء/97)
«كساني كه فرشتگان (قبض ارواح) روح آنها را گرفتند در حالي كه به خويشتن ستم كرده بودند به آنها گفتند: شما در چه حالي بوديد؟ (و چرا با اينكه مسلمان بوديد، در صفِ كفّار جاي داشتيد؟!) گفتند: ما در سرزمين خود، تحت فشار و مستضعف بوديم. آنها [فرشتگان] گفتند: مگر سرزمين خدا، پهناور نبود كه مهاجرت كنيد؟ آنها (عذري نداشتند و) جايگاهشان دوزخ است و سرانجام بدي است.»
با توجه به سياق آيات مراد از "ظلم " در اين آيه، ظلم به خويشتن است و ظلم به خويشتن در اثر روي گرداني از دين خدا و ترك برپاداريِ شعائر الهي، حاصل مي‌شود و آن نيز در اثر زندگي در سرزمين كفر و شرك پديد مي‌آيد، انسان با زندگي در چنين محيطي عملاً راهي براي آموزش و عمل به معارف دين پيدا نمي‌كند.
 پس استصغاف آنان بطور مطلق نبوده بلكه استصغافي بوده كه خودشان خود را با سهل انگاري به آن دچار كردند و مي‌توانستند با مهاجرت از سرزمين شرك به سرزمين ايمان، خود را از آن برهانند.[12]