عبدالمنعم الحفنی، قاهره: مکتبة مدبولی، چاپ اول، سال 2004، 2 جلد، 2484 ص.
نگارش مجموعه‏های دائرة المعارفی در سال‏های اخیر رشد فزاینده‏ای داشته است. کمتر موضوعی می‏توان یافت که در آن موسوعه و یا دائرة‏المعارفی تدوین نشده باشد. چاپ مجموعه‏های علمی، فقهی، کلامی، فلسفی، تاریخی، قرآنی و... گواه این مدعا است. هر چند که برخی با اصول دائرة المعارف‏نویسی و موسوعه‏نگاری فاصله بسیاری دارند.
در دهه اخیر چندین دائرة المعارف و دانشنامه قرآنی انتشار یافته که تنها بخشی از آنها با اصول نوین دایرة‏المعارف‏نویسی برابری دارد. از جمله: دائرة المعارف قرآنی 5جلدی چاپ هند؛ همچنین دائرة المعارف قرآنی چاپ لیدن هلند که تاکنون سه جلد آن منتشر گردیده و ظاهراً دو جلد دیگر آن باقی مانده است. نیز دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی جناب آقای خرمشاهی و جمعی از نویسندگان در 2 جلد (2382 صفحه) و اثر ارزشمند دیگری با عنوان دائرة المعارف قرآن کریم تألیف جمعی از محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن که اگر این اثر سودمند به سرانجام برسد با توجه به جامعیت و رعایت اصول دائرة‏المعارف‏نویسی نوین، جامع‏ترین و کامل‏ترین اثر در نوع خود می‏باشد و ضروری است که به زبان‏های دیگر به‏ویژه عربی و انگلیسی ترجمه گردد.
متأسفانه تاکنون تنها یک جلد این اثر منتشر شده و بی‏صبرانه انتظار انتشار دیگر مجلدات آن را داریم که ظاهراً بیش از 30 جلد خواهد شد.
اثر دیگری که جدیداً منتشر گردیده، موسوعة القرآن العظیم است که متأسفانه تنها از عنوان موسوعه یا دائرة‏المعارف برخوردار است و هیچ یک از اصول کمی و کیفی دائرة‏المعارف‏نویسی در آن رعایت نشده و صرفاً مجموعه‏ای گزینشی از برخی مباحث قرآنی است که به صورت غیر روشمند گردآورده است. برخی مباحث این اثر عبارتند از: برخی اصطلاحات قرآنی، قصص، امثال، سور، اسباب نزول، شبهات مستشرقان یهود، نصارا و مسلمین و ردیه‏های آن، اتهامات وارد شده بر پیامبر در بخش قرآنی، احکام فقهی اعم از فردی و اجتماعی، دیدگاهی درباره زن و جایگاه آن، حقوق انسان. با توجه به تخصص موءلف در علم ادیان مقارن. می‏توان گفت این اثر به صورت مقارنه‏ای با قرآن و تورات و انجیل تدوین شده است.
موضوعات و مباحث موسوعة القرآن العظیم، در 18 باب تنظیم شده است: 8 باب در جلد اول و 10 باب در جلد دوم. عناوین این باب‏ها عبارتند از: 1. مباحث قرآن‏شناسی و علوم قرآنی ؛ 2. نبوت و نبی در قرآن؛ 3. ایمان و اسلام؛ 4. اسرائیلیات و شبهات و ایرادات وارده در تفاسیر و ردیه‏های آن؛ 5. یهود و نصارا در قرآن؛ 6. معرفی سوره‏های قرآن؛ 7. قصص قرآن؛ 8. امثال و حکم قرآن؛ 9. اسباب نزول؛ 10. نسخ؛ 11.اصطلاحات قرآنی؛ 12. مباحث اعتقادی از جمله: مرگ و قیامت، بهشت و دوزخ؛ 13. قرآن وعلوم روان‏شناسی در قرآن؛ 14. قرآن و فنون و صنایع ادب واخلاق 15. اسلام وجنگ و جهاد؛ 16. اسلام و اجتماع شامل زن در اسلام، ازدواج و طلاق، حمل و ولادت و... ؛ 17. عبادات؛ 18. معاملات شامل مباحث سیاسی، اقتصادی، حدود، قصاص، دیات و... . این اثر مجموعاً 2413 مدخل اصلی و فرعی را در موضوعات یاد شده، بررسیده است. از دیگر کاستی‏های این موسوعه، نیاوردن منابع است. موءلف از منابعی که استفاده کرده، در متن پاورقی نامی نبرده است. همچنین این اثر فاقد کتابنامه است.

این اثر همچنان که از نام آن روشن است به معرفی اعلام و شخصیت‏های تفسیر، قرائات، نحو و لغت از قرن اول هجری تا عصر حاضر پرداخته است. به‏رغم ایراداتی که بدان وارد است ـ خصوصاً در بخش معرفی اعلام و شخصیت‏های شیعه ـ اثری است جامع، کارگشا و ارزشمند. البته با توجه به اینکه از اهداف نویسندگان ـ همچنان که در مقدمه و عنوان کتاب اشاره نموده‏اند ـ نقد و بررسی اعتقادات شخصیت‏ها و اعلام می‏باشد و موءلفان خود نیز دارای گرایش خاص مذهبی اهل سنت سلفی می‏باشند، نسبت به اعلام شیعه آرای ناصوابی ارائه داده و راه افراط را در پیش گرفته‏اند. در چنین مجموعه‏ای این مطالب دور از انتظار می‏باشد و طرح این مباحث جایی در این نوع آثار ندارد.
موءلف انگیزه تألیف این کتاب را نیاز بدان و خلجان فکری خود خصوصاً با مراجعه به کتاب البلغة فی تراجم ائمة النحو و اللغة، تألیف فیروز آبادی که کتابی مختصر در حدود 120 صفحه می‏باشد، ذکر می‏کند و راه و چاره آن را گسترش و توسع کمی و کیفی آن می‏داند و با همکاری چهار نفر از همکاران خود به نام‏های ایاد بن عبداللطیف القیسی، مصطفی بن قطحان الحبیب، بشیر بن جواد القیسی و عماد بن محمد البغدادی به معرفی 3863 شخصیت و اعلام تفسیری، قراء، لغوی و نحوی می‏نماید که علاوه بر معرفی‏های مرسوم در این نوع آثار به بعد اعتقادی اعلام و شخصیت‏ها و بعضاً به نقد آنها نیز پرداخته است.
موءلف روش کار خود را در 14 بند خلاصه نموده که برخی از آنها عبارتند از:
یک. تمام موءلفات و آثاری که مرتبط با موضوعات تاریخ، طبقات، بلدان و تراجم ـ چه به صورت تخصصی و یا عمومی بوده ـ استقصا شده است. چه بسا افرادی که در رشته‏هایی مانند تفسیر، لغت و یا نحو صاحب‏نظر بوده‏اند که در کتاب‏های محدثین و یا فقه دیده شده است.
دو. جهت بیان گرایش اعتقادی اعلام معرفی شده، به کتب و رساله‏های دانشگاهی مراجعه شده است.
سه. برای دستیابی به عقیده شخصیت‏ها و اعلام ـ علاوه بر آثار آنان ـ به کتاب‏های مختلف اعتقادی مراجعه شده است.
چهار. ملاک معرفی اشخاص در گرایش‏های چهارگانه (تفسیر، قرائات، نحو و لغت) شهرت آنان بوده و در مواردی که در چند گرایش مشهور بوده، بدان اشاره شده است.
پنج. اختصار و خلاصه‏نگاری در حد لازم در معرفی اشخاص رعایت شده و ضمن ذکر نام، کنیه، لقب و شهرت از نسب‏های طولانی اجتناب شده است (در واقع اصول موسوعه‏نویسی رعایت شده است).
شش. جهت اطلاع و تحقیق بیشتر محققان، منابع و مصادر مورد استفاده جهت معرفی اشخاص در پاورقی ذکر شده است.
هفت. جهت استفاده بهتر در پاورقی، فِرق و مذاهب، ملل و نحل و برخی مصطلحات و آنچه مبهم و مشکل بوده است، معرفی و شرح داده شده است.
هشت. برخی آثار افراد ـ به‏ویژه مهم‏ترین و مشهورترین آثار آنان ـ معرفی شده است.
از ویژگی‏های این اثر وجود فهرست اعلام در انتهای کتاب می‏باشد. با توجه به این که تدوین و تنظیم این موسوعه همچون کتاب الاعلام زرکلی براساس نام اول اشخاص می‏باشد نه نام مشهور (به عبارت دیگر طبق زبان فارسی براساس نام کوچک اشخاص می‏باشد نه لقب) و اطلاع از نام اول برای همگان روشن نمی‏باشد ـ خصوصا که برای مراجعه باید علاوه بر اسم خود فرد، نام پدر و جد او نیز معلوم باشد که این روش قدری دسترسی به افراد مورد نظر را دشوار می‏نماید ـ اسم مشهور که تیتر عنوان هم می‏باشد، به نام کوچک ارجاع شده است. البته بهتر بود شماره رکورد شخص معرفی شده یا صفحه آن نیز ذکر می‏شد؛ چرا که باید علاوه بر نام خود فرد، پدر و جد او نیز معلوم باشد، تا دسترسی بدان آسان گردد. مثلاً نام علامه طباطبایی (سید) محمد حسین با رکورد 2878 بین نام (ابن امام الیمین) محمد بن الحسین بن القاسم بن محمد بن علی و نام (الحکری) محمد الحکری، شمس الدین قرار گرفته که توجیه ندارد. همچنین بهتر بود تاریخ تولد و وفات در همان ابتدا، تیتر گردد نه در متن معرفی فرد؛ همچون کتاب الاعلام زرکلی.
در مجموعه این اثر به‏رغم کاستی‏ها و تحمیل کردن عقاید سلفی اهل سنت و نفی اعتقادات دیگران، در موضوع شناخت اعلام کارگشا است.

محمد عوض العایدی، قاهره: مرکز الکتاب للنشر، چاپ اول، سال 2004، 3 جلد، 2549 ص.
این اثر که بیش از 9200 مدخل اصلی و فرعی دارد، اگر چه نسبت به برخی آثار کامل‏تر و برتر است، نسبت به المعجم المفهرس لمعانی القرآن تألیف محمد سام رشدی برجستگی و ویژگی مهمی ندارد. البته در برخی موضوعات به صورت ریزتر و تخصصی‏تر وارد شده است.
موءلف این اثر که از اساتید و آگاهان به علم فهرست و معجم‏نگاری است، روش کار خود را در آن فهرست، چنین بیان داشته است:
ابتدا باید اقرار کرد که در این گونه آثار نمی‏توان قواعد خاص و ثابتی وضع کرد و طبق آن آیات، موضوعات را استخراج کرد، بلکه این کار، تقریباً اجتهادی و قدری سلیقه‏ای خواهد بود؛ اما قواعدی که در این اثر مراعات شده عبارتند از: 1. بنا بر گزینش آیات ذیل یک موضوع، ارتباط خاص آیه با موضوع بوده است، نه اینکه به صورت عام و کلی باشد؛ 2. برای اجتناب از قرار گرفتن آیات یک موضوع ذیل مترادفات، مدخل‏های مشهور ملاک قرار گرفته است و واژه دیگر ارجاع بدان شده. مثل الحیض به المحیض؛ المرء به الشک؛ الفاحشه به الفحشاء (به عبارت دیگر از سیستم مترادفات استفاده شده است)؛ 3. در انتخاب واژه و مصطلحات آن، لفظ و اصطلاحی که در قرآن رایج است، ملاک قرار گرفته است؛ 4. با استفاده از واو عطف موضوعات مرتبط با هم آورده شده است، مثل الامراض و المرضی؛ الفتح و الفاتحون؛ الفتوی و الاستفتاء. همچنین از واو عطف برای دو موضوع متقابل نیز استفاده شده است، مثل الخیر و الشر؛ السراء و الضراء؛ القلة و الکثرة؛ 5. اصل در انتخاب موضوع‏ها ضمیر جمع بوده، مثل الاباء، الکافرون. البته در برخی مواقع که اقتضای مفرد آوردن بوده، مثل البقره و الشجر، به صورت مفرد ذکر شده است؛ 6. از سیستم ارجاعات در تمام موارد لازم استفاده شده است.
جهت سهولت در بازیابی موضوعات و مداخل در انتهای این اثر، فهرستی از موضوعات و مدخل‏های اصلی و فرعی کتاب ارائه شده که بالغ بر 9200 عنوان می‏باشد که در ارتباط با آن، ذکر چند نکته را لازم دیده است:
یک. ترتیب موضوعات و مدخل‏ها براساس ترتیب حروف الفبای متعارف عربی است؛ چرا که این روش آسان‏یاب‏تر است.
دو. ترتیب موضوعات و مدخل‏ها براساس ترتیب الفبای کلمه به کلمه است، نه حرف به حرف؛ چرا که این روش ضمن شایع‏تر بودن، بهتر است. چون که در این روش ابتدا با موضوعات متصل به هم حفظ می‏گردد. برای روشن شدن این روش چند موضوع ذکر کرده است.
روش کلمه به کلمه
الام
ام اسماعیل
ام مریم
الامانة
امرأة العزیز
امرأة العزیز
الامراض والمرضی
روش حرف به حرف
الام
ام اسماعیل
الامانة
المرأة العزیز
الامرارض والمرض
الامر بالتقوی
ام مریم
سه. الف و لام تعریف در ابتدای حروف الفبا، لحاظ نشده، ولی حروف جر و عطف لحاظ شده است. در انتهای این اثر، وعده ترجمه آن به سایر زبان‏های مهم دنیا از جمله اندونزی، اردو، فارسی، انگلیسی، فرانسوی و ترکی داده شده است.

صالح عضیمه، ترجمه: سید حسین سیدی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی (شرکت به نشر)، چاپ اول، 1380، 964 ص (عنوان اصلی: مصطلحات القرآنیة، لندن: الجامعة العالمیة... ، بیروت: دار النصر، چاپ اول، 1414، 448 صفحه).
این اثر با دیگر کتاب‏ها و رساله‏هایی که در فرهنگ معانی قرآن نوشته شده است، جدایی و تفاوت دارد که به واشکافی عرفانی، فلسفی واژگان و تعبیرهای قرآنی نیز پرداخته است. نگاه و نگرش موءلف به اندیشه‏های دانشمندان و عارفان ایرانی از دیگر ویژگی‏های این اثر است. وی از مریدان علامه طباطبایی است و از آثار ایشان در این کتاب بسیار استفاده کرده و متأثر از او است. موءلف مقصود از واژگان قرآنی که بدان پرداخته، چنین می‏گوید:
واژگان قرآنی همان واژگانی است که نقش اصلی را در آیه دارد و منبع نوری است که الهام‏بخش است و معنا را گسترش می‏هد. بدون فهم آن واژگان به شکل درست و دقیق، پژوهشگر و جست‏وجوگر نمی‏تواند به اسرار قرآن دست‏یابد و از کشف ژرفا و اشراف بر ابعاد آن محروم می‏ماند.
روش موءلف در این اثر چنین است که ابتدا به توضیح و معرفی واژه، توضیحات ادبی، لغوی از زبان صاحب‏نظرانی همچون راغب اصفهانی و جرجانی می‏پردازد و سپس دیدگاه‏های فلسفی عرفانی و صوفیانه صاحب‏نظرانی همچون: ابن عربی، باباطاهر، قشیری و گنابادی و بالاخره علامه طباطبایی را بیان می‏کند. از دیگر ویژگی‏های مهم این اثر استفاده از فرهنگ اهل بیت و روایات معصومین(ع) در توضیح و تفسیر واژه‏ها است. با این ویژگی‏ها و تنوع و لطایف عرفانی، خواننده به هنگام آشنایی با معانی و تعبیرهای قرآنی، حال و هوایی دیگر پیدا کرده، هیچ گاه خستگی را احساس نمی‏کند.
معناشناسی واژگان قرآنی که در حقیقت نوعی فرهنگ واژگان قرآنی به حساب می‏آید، در پی‏کاویدن معنای واژگان کلیدی قرآن کریم است. نویسنده پس از بررسی معنای قاموسی واژگان، به جست‏وجوی مفهوم آنها در بافت متنی قرآن و سپس طرح دیدگاه‏های قرآن‏پژوهان، مفسران، زبان‏شناسان و عرفای مسلمان از ابن عربی تا علامه‏طباطبایی می‏پردازد. ارائه دیدگاهای متنوع قرآن‏پژوهان در حوزه مفهومی هر واژه در ساختار زبانی قرآن از ویژگی‏های مهم این اثر می‏باشد.
در این اثر، 103 واژه قرآنی با ویژگی‏های فوق مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: ابتلا، اخلاص، اسراء، اسم، اعتزال، امام، امانت، اهل ـ آل، امل، انسان، آیه، بخل، برزخ، بلیغ، تجلی، تسبیح، تطیّر، تفکر، تقوا، تمثّل، توبه، توسّم، توکل، جدال، جوع، حب، حبط، حزن، حسد، حکمت، حیا، حیات، خلود، خوف، خلیفه، دعا، ذکر، ریا، رحیم، رحمت، رضا، رقیب، روءیا، روح، سحر، سرّ، سکینه، سیما، شاکله، شجره، شفاعت، شکر، شمس و قمر، شهادت، صبر، طمس، ظلم، عبث، عدل، عذاب، عقل، علم، غرور، غضب، غل، غیب، غیبت، فتنه، فطرت، فقر، قدر، قرین، قضا، قلب، کاهن، کبر، کتاب، کذب، کفر، کلام، کلمات، کلمه، مثل، مجاهدت، مجنون، مس، مکر، ملکوت، مرگ، میثاق، نبوّت، نعمت، نفس، نور، هدایت، همز و لمز، هوی، وحی، وسواس، وقت، ولایت، یقین.

طاهر محمود محمد یعقوب، المملکة العربیة السعودیة، الدمام، دار ابن الجوزی، چاپ اول، 1425، 2 جلد، 1164 ص (رسائل جامعیه 31).
این اثر رساله دکترای موءلف در دانشگاه مدینه است. وی در برخی موارد از جمله آنچه مربوط به شیعه و تفاسیر شیعه می‏باشد، دچار خطا گشته و مغرضانه سخن گفته است. از این جهت بایسته نقد و بررسی عالمانه است.
روش موءلف در این اثر چنان که خود گفته است، عبارت است از: 1. این اثر بررسی و نقد گونه است؛ 2. مثال‏هایی از خطاهای تفسیری مفسران اهل سنت، خوارج، شیعه، معتزله، اباضیه، صوفیه و باطنیه از گذشته و حال با بیان بطلان آنها ذکر شده است؛ 3. مذهب صحیح اهل سنت و جماعت، اصل قرار گرفته و آنچه مخالف آن است، مردود شمرده شده است؛ 4. منشأ وقوع و اسباب خطا در تفسیر بیان شده است؛ 5. مبنای نقد و دیدگاه‏ها و آثار، غالباً تألیفات ابن‏تیمیه است.
این کتاب در یک مقدمه، تمهید، چهار باب، یک خاتمه و نه فهرست تدوین شده است:
در مقدمه اهمیت علم تفسیر و موضوع کتاب بیان شده و در تمهید، به روش تفسیر صحیح که به دور از انحرافات باشد و نیز روش برخورد با عالمانی که دچار خطا و انحراف در تفسیر شده‏اند پرداخته شده است.
باب اول: با عنوان «عدول از مصادر تفسیر اصلی و صحیح» در نه فصل و هر فصل سه مبحث است. فصول نه‏گانه آن عبارتند از: 1. اجتهاد در تفسیر آیه با وجود نص؛ 2. اعتماد بر احادیث موضوعه و ضعیف؛ 3. گرفتار شدن در اسرائیلیات؛ 4.اعتماد بر گمان‏ها و حکایات؛ 5. اعتماد صِرف بر لغت و برتری دادن آن بر آثار صحیح؛ 6. اعتماد بر فرضیه‏های مجازی و متوسل شدن به تمثیل و تخییل؛ 7.گرفتاری و شیدایی بیش از حد در فلسفه و کلام در تفسیر؛ 8. استناد به عقل صِرف و ترجیح آن بر نقل صحیح؛ 9. اخذِ بدعت‏ها و هواهای نفسانی.
باب دوم: در این باب با عنوان «عدم دقت در فهم آیات و مدلول آنها» در سه فصل به سه موضوع پرداخته است: فصل اول. روشن نبودن اندیشه و دیدگاه‏ها در موضوع ناسخ و منسوخ؛ فصل دوم. خطاها و اشتباهات در روش استدلال به آیات و خطاها در اصولی که رعایت آن اصول لازم است؛ در این فصل مباحث آیات اسما و صفات، تأویل فاسد، تبعیت از متشابه و عدم رد آن، محکم، تحریف ادله از مواضع آن، دیدگاه‏های شاذ در تفسیر و تبعیت از عقل محض در غیبیات قرآن آمده است. فصل سوم. بحث اعتماد به منقول در کتب تفسیر بدون اجتهاد بین صحیح و سقیم.
باب سوم: موضوعات این باب در هفت فصل و مجموعاً نوزده بحث و شش مطلب، عبارتند از: 1. تعصب مذهبی؛ 2. اشاعه زندقه و الحاد در دین (تأویلات و امور خارج از تفسیر در دین)؛ 3. ترویج و یاری هواها و بدعت‏های در تفسیر؛ 4.تأویلات صوفیه و باطنیه در آیات؛ 5. رابطه دیدگاه‏های جدید و قدیم در تفسیر؛ 6. تکلّف و دشواری در تفسیر علمی؛ 7. بیان دیدگاه‏ها و اعتقادات فردی و سرانجام تکلف و دشورای حمل آن بر الفاظ قرآن.
باب چهارم: این باب که با عنوان «کوتاهی در تطبیق بعض شروط لازمه تفسیر» در چهار فصل و مجموعاً نه مبحث تدوین گردیده، و فصول چهارگانه آن عبارت است از: 1. قصور و کوتاهی در تطبیق قواعد موجه در نزد مفسران؛ 2. اعراض از روش سلف صالح در تفسیر؛ 3. عدم آگاهی بر قواعد لغت عربی؛ 4. دوری از فهم مقاصد نزول و اهداف اصلی قرآن. در پایان هر فصل در همه ابواب مثال‏های تطبیقی برای مدعای خود آورده که بخش عمده کتاب است و سرانجام در پایان کتاب به مهم‏ترین نتایج بحث پرداخته است و در آخر نه فهرست از جمله فهرست آیات، روایات، اعلام، مصطلحات علمی، ابیات شعری، مصادر (650 عنوان) آورده است.

فتح الله المحمدی (نجارزادگان)، تهران، مشعر، 1382، 758 صفحه.
یکی از اتهاماتی که به ناروا بر شیعه وارد شده و گاه بر آن اصرار می‏شود، اعتقاد به تحریف قرآن است. این امر به‏ویژه در کتابی با عنوان اصول مذهب الشیعة الامامیة الاثنی عشریة تألیف ناصر علی قفاری به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است. موءلف با عنایت به این کتاب و برخی کتب دیگر که قبل از آن تألیف شده و در آنها این اتهام به شیعه مطرح گردیده، اقدام به تألیف کتاب سلامة القرآن من التحریف نموده است. کتاب در دو بخش اصلی تنظیم شده است: بخش اول به مسئله سلامت قرآن از تحریف در نظر فریقین، با قطع نظر از آرا و افترائات بعض افراد، پرداخته است. بخش دوم به مسئله اتهاماتی که در خصوص تحریف قرآن بر شیعه وارد شده، اختصاص دارد.
پاره‏ای از مهم‏ترین مباحث کتاب عبارتند از:
بررسی ادله مصونیت قرآن از تحریف از نظر شیعه امامیه، بررسی روایات تحریف قرآن در کتب شیعه، بررسی کتاب فصل الخطاب محدّث نوری، شهادت علمای امامیه به مصونیت قرآن از تحریف، بررسی احادیث تحریف قرآن در کتب اهل سنّت، و پاسخگویی به شبهات دکتر ناصر بن علی قفاری در کتاب اصول مذهب الشیعه، احسان الهی ظهیر در کتاب شیعه و القرآن و محمد مال الله در کتاب الشیعة و تحریف القرآن.
کتاب سلامة القرآن من التحریف، در بیست و دومین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی اثر ممتاز شناخته شد.