حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن طی یادداشتی، نوشت: در نظام حقوقی قرآن، مجازات‌های جهان آخرت، چهره باطنی و ملکوتی رفتارهای ماست که با کنار رفتن پرده‌ها، تجسم و تمثل پيدا مى‌كند؛ در آموزه‌های قرآن و روایی به تجسم اعمال شماری از گناهان اشاره شده است، چنان‏که براساس برخی آیات و روایات غيبت و رنجاندن دیگران، مانند گوشت برادر مؤمن و تلاوت قرآن در چهره جوانی زيبا، تجسم و تمثل خواهند یافت.

قرآن ما را به این حقیقت رهنمون کرده که رفتارهای آدمیان دارای دو چهره ملکی و ملکوتی است؛ گفتارها و رفتارهای اخلاقی ما با برخی تغییر فیزیکی رخ می‏‌نماید، چهره مُلكى، فانى و موقت رفتارهای ما هستند و صورت ملکوتی رفتار ما حقایقی است که در قیامت تمثل و تجسم یافته و هرگز فانى نمی‌‏شوند، خوبی‌ها در صورتی زیبا و بدی‌ها با چهره‌های زشت آشکار خواهند شد، چنان‏که در قرآن گوشت برادر مؤمن، تمثل و تجسم غیبت و بدگویی است و نیز براساس روایتی از پیامبر(ص)، آن حضرت، چهره ملکوتی و اخروی غیبت را به یکی از همسران خود می‌نمایاند. 

از قيس بن عاصم، صحابی رسول خدا(ص) نقل شده است که روزى با گروهى از بنى تميم خدمت آن حضرت شرفياب شدم و عرض کردم: يا رسول‌اللّه، ما در صحرا زندگى مى‌كنيم و از حضور شما كمتر بهره‌‏مند مى‌شويم، ما را موعظه فرماييد. رسول اكرم(ص) ضمن بیان نصايح سودمند، فرمود: «براى تو به ناچار همنشينى خواهد بود كه هرگز از تو جدا نمى‌شود؛ با تو دفن مى‌شود در حالى كه تو مرده‏‌اى و او زنده است، همنشين تو اگر شريف باشد تو را گرامى می‌دارد و اگر نابكار باشد تو را به دامان حوادث می‌‏سپارد. آن همنشين با تو محشور و در رستاخيز با تو برانگيخته می‌شود و تو مسئول آن خواهى بود، پس دقت كن كه همنشينى نیک انتخاب کنی؛ زيرا اگر نيک باشد مايه انس تو و در غير اين صورت موجب وحشت تو مى‌شود. آن همنشين، كردار تو است.»

تجسم اعمال؛ چهره ملکوتی رفتارهای ما در قیامت

نظریه تجسم اعمال ما را به این حقیقت راهنمایی می‌کند که جهنم و بهشت دو صحرای خالى‌اند؛ نعمت‌های بهشت و عذاب جهنم، تجسم خوبی‌ها و بدی‌های ماست که در آن صحرا رخ می‌نمایند و بهشت و دوزخ ما را می‌آفرینند؛ خوبی‌‎ها به‌صورت، نور، حور و قصور و بدی‌ها به‌صورت ظلمت، مار، كژدم، آب جوشان و زقوم تمثل و تجسم می‌یابند.  

دوزخ، از ناپاكی‌ها و پليدی‌ها خلق مى‌شود، همان‌طورى كه حور و قصور و نعيم جاودان بهشت از تقوا و كارهاى نيک مانند نماز آفريده مى‌شود. در این آیه، «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى‏ رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعى‏ بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد به درگاه خدا توبه‏‌اى راستين كنيد اميد است كه پروردگارتان بدي‌هايتان را از شما بزدايد و شما را به باغ‌هايى كه از زير درختان آن جويبارها روان است درآورد در آن روز خدا پيامبر خود و كسانى را كه با او ايمان آورده بودند خوار نمى‏‌گرداند نورشان از پيشاپيش آنان و سمت راستشان روان است مى‏ گويند پروردگارا نور ما را براى ما كامل گردان و بر ما ببخشاى كه تو بر هر چيز توانايى.» (سوره تحریم، آیه ۸) خوبی‌ها در جلوه نور تجسم یافته که در مسیر بهشت، پیشاپیش مؤمنان می‎تابد و راهیان بهشت، فزونی این نور را تمنا می‌کنند.

تبیین اخلاقی و تربیتی نظریه تجسم اعمال

بازگویی آثار و مجازات‌های فردی، اجتماعی، دنیایی و اخروی خوبی‌ها و بدی‌ها از پیش‌نیازهای تربیت اخلاقی و از شیوه‌های قرآنی بیان هنجارهای اخلاقی است؛ در برخی دستورات فقهی و اخلاقی مانند زکات، صدقات، نماز و یا حرمت شراب، ربا، زنا، غیبت، شاهد تأخیر تشریع این احکام هستیم، این دستورات اخلاقی به تدریج و در زمان‌های مناسب تشریع و ابلاغ می‌شدند؛ افزون بر آن، همزمان با تشریع الزامات اخلاقی، پیامدهای و منافع و زیان‌های الزامات نیز یادآوری شده است. 

در سوره حجرات با بیان پیامدهای این‌جهانی رذایلی مانند تمسخر، تجسس، گمان بد، غیبت زمینه‌ لازم را برای اجتناب از این رذایل فراهم می‌آورد. در آیه ۱۲سوره حجرات «وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحيمٌ؛ و بعضى از شما غيبت بعضى نكند آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده‏‌اش را بخورد از آن كراهت داريد پس از خدا بترسيد كه خدا توبه‏‌پذير مهربان است»؛ آسیب‌های اجتماعی این رذیلت اخلاقی در تمثیلی زیبا بازگو شده است. در این سوره آسیب‌های اخلاقی مانند تمسخر، تجسس، گمان بد و مانند آن در نابودی جامعه اسلامی بررسی شده است.

 از منظر جامعه‌شناسی، قوام حیات اجتماعی، امنیت، امید، وحدت، انسجام و آرامش مرهون اعتماد و انس افراد جامعه نسبت به یکدیگر است، رواج غیبت ناامنی، بی‌اعتمادی، تنهایی، تفرقه، هراس و یأس را به دنبال داشته و موجب مرگ تدریجی جامعه خواهد شد، نهی از غيبت و تأکید فراوان قرآن برای پیشگیری از این رذیلت اخلاقی را باید در این آثار شوم اجتماعی جست‌وجو کرد. برخی غیبت را از جمله رذایلی می‌دانند که عقل و وجدان آدمی زشتی و نابایستگی آن را درمی‌یابد و فرد را به اجتناب از این گناه فرامی‌خواند. غیبت، نفرت را جایگزین محبت، هراس را جایگزین انس، ناامنی را جایگزین امنیت، تفرقه را جایگزین وحدت و یأس را جایگزین امید خواهد کرد و موجب فروریختن بنای جامعه می‌شود.

تجسم اعمال یکی از راهبردهای قرآن در بیان مجازات رفتارهای اخلاقی است و بدون تردید باورداشت تجسم اعمال از عوامل مؤثر در تربیت اخلاقی است، برای تجسم اعمال دلايل نقلى و شرعى فراوانى وجود دارد، قرآن در برخی آیات جزاى عمل را خود عمل می‌داند که به فاعل عمل بازمی‌گردد، براساس این باور قرآنی، انديشه و رفتار اختیاری آدمی، زشت یا زیبا، به تدريج موجب تغییراتی در روح او خواهد شد و صورتی متناسب با شخصیت باطنی او می‌آفریند؛ هر انسانی در قیامت با همین صورت محشور می‌شود، وقوف به این حقیقت، نقشی اساسی در بازدارندگی از بد‌ی‌ها و ترغیب آدمیان به انجام خوبی خواهد داشت. 

در آموزه‌‎های قرآنی، همه پديده‌‏های هستی، دارای دو چهره ملكی (ملک،۱) و ملكوتی (انعام، ۷۵) هستند؛ عالم ملكوت را با چشم دل و بصيرت برخاسته از ايمان، می‌تواند دید، تجسم اعمال، نمایاننده‏ چهره ملکوتی و باطنی انسان‌هاست. در شماری از آیات به «تجسم اعمال» اشاره شده است. مانند آیه «وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا» (سوره كهف، ۴۹) اعتقاد به این اصل قرآنی نقش مؤثری در پرهیز از گناهان، انجام خوبی‌ها خواهد داشت و آدمیان را در پایبندی به زیست اخلاقی یاری می‌دهد.