گزارش گفتمان قرآنی «کرونا و شر»؛
مبینی: انسان ثمره تحمل رنجِ بلاهای دنیوی را در آخرت میبیند/ پورمحمدی: نتیجه رنج را به آخرت ارجاع ندهیم
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن در گفتمان قرآنی «شبهات کرونایی با موضوع شر» اظهار کرد: بلاهای دنیوی برای کسب تجربه توسط انسانهاست و شخصی که متحمل این آسیب شده در آخرت خیر و خوبی نصیب او میشود. عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب نیز در این نشست بیان کرد که خداوند در قرآن کریم از اهمیت دریافت خیر و حسنه در دنیا نیز سخن گفته و نباید در مواجهه با افراد قربانی آنها را صرفا به آخرت حواله دهیم بلکه باید به گونهای با آنها صبحت شود که بدانند در دنیا نیز تجربهای نصیب او میشود.
به گزارش پرتال جامع علوم و معارف قرآن، سومین گفتمان قرآنی با عنوان «شبهات کرونایی با موضوع شر» شب گذشته ۲۲ اردیبهشت ماه در فضای مجازی به همت خبرگزاری ایکنا شعبه قم و پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.
در ابتدای این نشست، حجتالاسلام والمسلمین محمدعلی مبینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به پاسخهای قرآن کریم به مسئله شر اشاره کرد و گفت: اولین پاسخ قرآن کریم به مسئله شر، پرداختن به هدف خلقت است که در سوره الذاریات آیه ۵۶ آمدهاست:« وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ؛ و جن و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند» بر اساس این آیه هدف از خلقت، عبودیت است.
وی با اشاره به اینکه کسب معرفت شناخت پایه و اساس عبودیت است، افزود: خداوند میفرماید که «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ؛ و هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذريه آنان را برگرفت و ايشان را بر خودشان گواه ساخت كه آيا پروردگار شما نيستم گفتند چرا گواهى داديم تا مبادا روز قيامت بگوييد ما از اين [امر] غافل بوديم؛ سوره اعراف/آیه ۱۷۲»، بر اساس این آیه، انسان عبد است و خداوند معبود و ما بدان آگاه هستیم.
مبینی ادامه داد: خداوند میفرماید:«سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ: ما آیات (قدرت و حکمت) خود را در آفاق جهان و نفوس بندگان کاملا هویدا و روشن میگردانیم تا ظاهر و آشکار شود که خدا (و آیات حکمت و قیامت و رسالتش همه) بر حق است. آیا همین حقیقت که خدا بر همه موجودات عالم پیدا و گواه است کفایت نمیکند؟ سوره فصلت/ آیه ۵۳»، بر اساس این آیه خداوند در زمین نیز به انسان معرفت میدهد که آن را به مرحله کمال عبودیت میرساند.
استاد حوزه و دانشگاه گفت: اولین سوالی که در خصوص مسئله شر ملائکه از خداوند میپرسند آن است که « وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ: و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمين جانشينى خواهم گماشت [فرشتگان] گفتند آيا در آن كسى را مىگمارى كه در آن فساد انگيزد و خونها بريزد و حال آنكه ما با ستايش تو [تو را] تنزيه میكنيم و به تقديست مى پردازيم فرمود من چيزى مىدانم كه شما نمیدانید.سوره بقره/آیه ۳۰».
وی تصریح کرد: خداوند در پاسخ به امتیاز انسان که معرفت و شناخت است اشاره میکند:« قَالَ يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ: فرمود اى آدم ايشان را از اسامى آنان خبر ده و چون [آدم] ايشان را از اسماءشان خبر داد فرمود آيا به شما نگفتم كه من نهفته آسمانها و زمين را مىدانم و آنچه را آشكار مى كنيد و آنچه را پنهان مىداشتيد مىدانم. سوره بقره/آیه۳۳».
وی ادامه داد: انسان به دلیل داشتن امتیاز معرفت در زمین حضور پیدا کردهاست و برای رسیدن به معرفتی خاص باید در زمین حضور یابد اما پرسشی اینجا مطرح میشود که آیا انسان پیش از رسیدن به زمین نمیتوانست به معرفت برسد؟ با توجه به آیات قرآن میتوان استنباط کرد که معرفتی که انسان بر روی زمین به آن دست پیدا میکند معرفت تجربی است و مشاهده و لمس اتفاقات روی زمین به رسیدن انسان به معرفت تجربی و ایمان او کمک میکند.
چگونه تجربه شر به انسان معرفت میبخشد؟
مبینی با طرح این پرسش که چگونه تجربه شر به انسان معرفت میبخشد؟ ادامه داد: بر اساس آیات قرآن زمین به منزله یک آزمایشگاه است و انسان با قرار گرفتن بر روی زمین مورد آزمایش قرار میگیرد؛ در قرآن کریم نیز آمدهاست:« كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ؛ هر نفسى چشنده مرگ است و شما را از راه آزمايش به بد و نيك خواهيم آزمود و به سوى ما بازگردانيده مىشويد. سوره انبیا/ آیه ۳۵»
وی به حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه» از پیامبر گرامی اسلام اشاره کرد و افزود: در تفسیر بحارالانوار آمدهاست: ما هر چه بیشتر به ضعف خود پی ببریم به عظمت خداوند بیشتر پی میبریم، بنابراین این دنیا برای آن است که خود را بشناسیم و در برابر مشکلات، توانایی و قوای بدنی و روحی خویش را مورد آزمایش قرار میدهیم و همه این امور وجود عبدی و ضعف ما را بیشتر نمایان میکند.
کرونا ضعف بشر در برابر خدا را بیشتر نمایان کرد
مبینی ادامه داد: برای مثال با وجود پیشرفت تکنولوژی و علم و دانش اما مسئله کرونا در جهان تلاطم و آشوب ایجاد کرد و این امور وجود عبدی و ضعف انسان را بیشتر نمایان میکند و تنها در سایه پذیرش ربوبیت الهی است که میتوانیم به کمال معرفت و آرامش برسیم.
مبینی با اشاره به اهمیت کسب تجربه انسان از آزمایشات الهی در روی زمین، بیان کرد: خداوند میتوانست بدون حضور انسان در زمین و مواجهه با شرور، شناخت و معرفت کامل را به صورت جبری به بشر عطا کند؛ اما اگر میخواهیم با اختیار خود به معرفت تضمینشده برسیم باید انسان بر روی زمین متحمل درد و رنج شود و به عبارتی شرور را درک کرده و تجربه کسب کند.
بلاهای دنیوی در برابر لذات اخروی ناچیز است
این کارشناس دینی در خصوص مسئله عظیم بودن شرور که در تئودیسههای مسیحیت و یهودیت به آن اشاره شدهاست، اظهار کرد: برای بزرگی یا کوچکی شرور باید جهان آخرت را در نظر گرفت و بر اساس اعتقاد به آخرت، لذات و خوشیهای آخرت در مقایسه با رنج و بلاهای دنیوی ناچیز است.
وی به برنامه «زندگی پس از زندگی» که در مورد تجربه نزدیک به مرگ انسانهاست، اشاره کرد و افزود: کسانی که تجربههای نزدیک به مرگ داشتند غالبا خوشیهای آخرت را در برابر خوشیهای این دنیا ناچیز میشمارند بنابراین رنجهای دنیوی نیز نسبی هستند.
این کارشناس دینی اظهار کرد: در خصوص مقیاس عظیم و ناچیز بودن رنجهای دنیوی و خوشیهای آخرت نیز خداوند در قرآن میفرماید:« وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ: ما آنها را از عذاب نزديك (اين دنيا) قبل از عذاب بزرگ (آخرت) ميچشانيم شايد باز گردند. سوره سجده/ آیه۲۱».
وی تصریح کرد: مسئله کرونا در ابتدا یک وحشت عظیمی در جهان به پا کرد و بسیاری از افراد پنداشتند که جهان به پایان خود نزدیک است اما امروز با گذشت بیش از یک سال از شیوع کرونا در جهان، تصور انسان نسبت به این ویروس تغییر یافته است و با وجود رنج عظیمی که متحمل شدیم اما وحشت شیوع این ویروس رو به اتمام است.
مبینی با بیان اینکه بر اساس آیات قرآن کریم تمایز میان شر و خیر کاملا مشهود است، گفت: بسیاری از رنجهایی که انسان متحمل میشود از ناحیه خود اوست و بر اساس همین عقیده انسان باید در برای برطرف شدن شرور و بلا از خود تلاش کند.
وی افزود: خداوند در قرآن میفرماید:« ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ: به سبب آنچه دستهاى مردم فراهم آورده فساد در خشكى و دريا نمودار شده است تا [سزاى] بعضى از آنچه را كه كردهاند به آنان بچشاند باشد كه بازگردند. سوره روم/آیه۴۱» بر اساس این آیه، فسادی که روی زمین است نتایج همان کارهای انسان است.
این کارشناس دینی با طرح این پرسش که با انسان رنجکشیده چگونه صحبت کنیم؟ بیان کرد: برای مواجهه با فرد قربانی میتوان از بیان عارفانه و عاشقانه و متناسب با روحیه آسیبدیده او بهرهمند شد، چنانچه در درمان معنوی نیز با همین بیان با شخص مراجعهکننده صحبت میشود.
انسان از بلاهای دنیوی تجربه کسب میکند
وی با اشاره به اینکه بلاهای دنیوی برای کسب تجربه توسط انسانهاست و شخصی که متحمل این آسیب شدهاست در آخرت خیر و خوبی نصیب او میشود، بیان کرد: انفجار مدرسهای در افغانستان و کشتار جمعی از دانشآموزان آن مدرسه یک تجربهای برای انسانهای دیگر است که در واقع انسان به جهالت و خباثت اشرار پی میبرد و کودکان مظلومی که در این حادثه کشته شدند، هرچند در دنیا بهرهای از تجربه این آزمون و شر نبرند اما در آخرت ثمره آن را میبینند.
مبینی اظهار کرد: کسانی که در زندگی متحمل درد و رنج شدند زمانی که به بهبودی رسیدند و به گذشته و رنجهای خود نگاه کردند از تجربه آن رنجها شادمان و راضی بودند زیرا شخصیت آنها با تجربه مصیبت و رنجها به خوبی ساخته شدهاست.
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن ابراز کرد: اگر آیات و تفاسیر قرآن کریم که مطرح شد را کنارهم بگذاریم میتوان به راحتی به لزوم شر و بلاهای دنیوی برای افزایش معرفت و شناخت انسان پی برد؛ اگر فردی به این مئسله ایمان ندارد ایراد از معرفتشناختی اوست و انکار او موجه نیست و صرفا تحت تاثیر عواطف و احساسات است.
وی گفت: خداوند در قرآن میفرماید:« بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا كَانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ: [ولى چنين نيست] بلكه آنچه را پيش از اين نهان مىداشتند براى آنان آشكار شده است و اگر هم بازگردانده شوند قطعا به آنچه از آن منع شده بودند برمى گردند و آنان دروغگويند. سوره انعام/ آیه ۲۸».
تئودیسههای مسیحیت و یهودیت درباره شر
در ادامه، نعیمه پورمحمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب بیان کرد: پاسخ قرآنی که توسط دکتر مبینی ارائه شده است درواقع یک روایت جدید قرآنی از تئودیسه پرورش روح، تئودیسه معرفت، خیر و تئودیسه اختیار که در سنت یهودی و مسیحی وجود دارد، است؛ تئودیسه معرفت خیر میگوید باهم آمدن خیر و شر به این معناست که خیر و شر را در کنار هم بشناسیم و اگر خیر وجود نداشت شر را نمیشناختیم.
وی با اشاره به اینکه کلیه تئودیسههای بیان شده، نظری هستند به اشکالات وارده به آنها اشاره کرد و افزود: اول آنکه به مسئله رنجش انسان واکنشی نشان نمیدهند و صرفا به مسئله عقلی شر پاسخ میدهند و انتزاعی هستند درواقع به شخص قربانی توجهی نمیکنند.
رسیدن به معرفت ارزش تحمل این همه رنج را دارد؟
پورمحمدی تصریح کرد: برای مثال شخص قربانی معتقد است که این شناخت و معرفت ارزش تحمل درد و رنج را ندارد و آزمایش ایمان آنقدر فضیلت بزرگی نیست که من بابت آن رنج بکشم و گاهی عظمت رنج زندگی انسان به مرحلهای میرسد که انسان قدرت اختیار خویش در دنیا را نیز به چالش میکشد و اینکه اساسا چه کسی تعیین میکند قدرت اختیار آنقدر فضیلت دارد که انسان به خاطر آن رنج بکشد؟ آیا خداوند نمیتوانست انسانها را بدون اختیار بیافریند در عوض آنقدر رنج نکشند و شاد و خرم زندگی کنند؟
وی ادامه داد: اگر ایمان امر سراسر معرفتی بود و درجه اختیار در آن درنظر گرفته نمیشد، دیگر نیازی به آزمایش و امتحان انسان نبود.
تحقیرشدگی بیماران کرونایی
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب در خصوص نظریه سامرست موآم که براساس بازدید از وضعیت بیماران بستری در بیمارستانها است، اظهار کرد: سامرست موآم پس از مشاهده حالت تحقیرشدگی بیماران گزارش میدهد: هیچ پرورش روحی در این بیمارستانها ندیدم و هرچه دیدم خواری نفس بود نه تعالی نفس، در این وضعیت کرونا نیز ما شاهد حقارت بیماران کرونایی که دیگران از آنها دوری میکنند هستیم.
فراموشی رنجشهای بشر در تئودیسههای ادیان
وی تصریح کرد: تمامی تئودیسههای مطرح شده جنبه عملی ندارند و انتزاعی هستند و کمکی به فرد قربانی نمیکنند، در واقع رنجشهای بشر در طول تاریخ را در نظر نمیگیرند و صرفا به مفهوم شر میپردازند بنابراین تئودیسهها فرامکانی و فرازمانی هستند و متناسب با رنجش انسان نیستند.
پورمحمدی یادآور شد: برای مثال کرونا در این برهه از زمان سبب رنج و درد در انسانها شدهاست و خانوادههای داغداری که در ایام کرونا عزیزان خود را از دست میدهند نسبت به وجود خداوند هم ممکن است تردید کنند با این تعبیر که اگر خداوند خیرخواه است چرا جهان را از این بیماری خلاص نمیکند؟
صحبت سرد و حکمتآمیز تئودیسههای ادیان با فرد آسیبدیده
وی با اشاره به اینکه این تئودیسههای مطرح شده زبانی سرد و حکمتآمیز دارد، ادامه داد: صحبت از معرفتزایی و آزمایش الهی برای انسانی که با شر روبرو شده به نوعی از یک بیان حکمتآمیز و سرد استفاده میکند، در حالی که فرد مورد خطاب این بیان، اشخاص رنجکشیده هستند و این نوع بیان، نحوه مواجهه با شخصی که روی تخت بیمارستان به سر میبرد یا در قبرستان است، نیست.
این استاد دانشگاه گفت: بنابراین ابتدا باید بپذیریم که تئودیسه میتواند تراژدیک هم باشد و در مواجهه با شر باید پاسخهای عقلی با زبان عاطفی و احساسی درآمیخته شود که در قرآن و روایات اسلامی نیز روایات عاطفی از موقعیتهای درد و رنج انسان وجود دارد که باید به آن استناد کنیم.
وی تصریح کرد: نحوه مواجهه امام حسین(ع) و زینب(س) با رنج و مصیبتهایی که بر آنها تحمیل شد یک قالب عرفانی و زیبایی دارد که سبب جلوه عظیم عشق الهی در برابر رنج و مصیبتهای آنهاست، بنابراین باید به عنوان تئودیسههای روایتگرایانه به مردم عرضه شود.
تئودیسههای یهودیت و مسیحیت برای خیر و شر تمایز قائل نیستند
پورمحمدی گفت: مشکل دیگر این تئودیسههای یهودیت و مسیحیت، اخلاقی است، در واقع یک نحوه مدافعهگرایانهای نسبت به شر دارند و داوری شهودی ما را نسبت به خیر و شر به چالش میکشند، برای مثال میگویند غایت این شر ممکن است خیر باشد بنابراین اگر تمایز شهودی انسان نسبت به خیر و شر مخدوش شود سبب انفعال و سستی او در برابر شرور میشود.
وی به شرور ساختاری که در اجتماع تشخیص میدهیم اشاره و تصریح کرد: هماکنون شرور اخلاقی در این وضعیت کرونا به وجود آمدهاست که برخاسته از ساختارهای نادرست اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و درمانی است مانند فقیر شدن و بیکار شدن مردم از جمله این شرور اخلاقی است که اگر با تئودیسههای مطرح شده که میگویند معرفتزایی و آزمایش الهی است، بخواهیم به آنها پاسخ دهیم، برای برطرف شدن آن تلاش نمیکنیم.
وی تصریح کرد: اشکال اخلاقی دیگر این تئودیسهها آن است که برای همه انسانها در همه زمانها و مکانها به کار نمیآید برای مثال برای کودک یا نوزادی که دچار معلولیت شده تئودیسههای معرفتی و شناختی کاربردی ندارد، آیا کودک معلول شناخت و درکی از جهان پیرامون خود دارد که به او بگوییم این معلولیت آزمایش و زمینه رسیدن به معرفت است؟ ممکن است این کودک به سبب بیماری دیگر قادر به ادامه حیات نباشد بنابراین چگونه میتواند از این آزمایشی که گرفتار آن شدهاست، بهرهای ببرد؟.
شخص آسیبدیده از بلاهای دنیوی را فقط به آخرت ارجاع میدهیم
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ضمن مخالفت با بخشی از سخنان حجتالاسلام مبینی افزود: در بعضی از موارد شخص از دنیا رفتهاست و این تجربه بیشتر سهم دیگران میشود بنابراین استفاده ابزاری از شخص قربانی در اینجا مطرح است و گاهی حتی خود شخصی که مرتکب شر شده، متوجه کار زشت خود میشود اما برای خود شخص قربانی تجربهای ندارد و صرفا او را به آخرت ارجاع میدهیم و خیر و خوشی در دنیا از بابت این تجربه نصیب وی نمیشود.
وی تصریح کرد: خداوند در قرآن کریم از اهمیت دریافت خیر و حسنه در دنیا نیز سخن گفتهاست، بنابراین در مواجهه با افراد قربانی نباید آنها را صرفا به آخرت حواله دهیم و باید به گونهای با آنها صبحت شود که بدانند در دنیا نیز تجربهای نصیب او میشود.
نویسنده کتاب «درباره شر» با اشاره به اینکه پاسخ متون فلاسفه به شر قانعکنند نیست، گفت: سالها بررسی متون فلاسفه به من نشان داد که در سنتهای دینی باید سراغ کتاب مقدس قرآن رفت و سنتهای عرفانی اشعار مولانا و عطار کمککننده است اما برای تفسیر قرآن کریم در خصوص مسائل شر نباید نگاهی الهام گرفته از تئودیسههای مسیحیت و یهودیت را در نظر بگیریم.
قرآن به رنج انسانها پاسخ میدهد نه به شر
پورمحمدی بیان کرد: در قرآن کریم به جای واژه شر از تعابیر رنج و عسر و مصیبت و.. یاد شده است و همین امر نشان میدهد قرآن اساسا به مسئله رنج انسانها پاسخ میدهد و درصدد آن نیست که به مسئله شر به عنوان یک مسئله عقلانی که بخواهد برای آن حکمتی در نظر بگیرد، بپردازد و به رنج انسان پاسخ میدهد.
وی با اشاره به اینکه پاسخ قرآن کریم به رنج انسان، از جنس تسلیبخشی است، ادامه داد: خداوند در قرآن میفرماید:« وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ؛ و هرگاه بندگان من از تو در باره من بپرسند [بگو] من نزديكم و دعاى دعاكننده را به هنگامى كه مرا بخواند اجابت مى كنم پس [آنان] بايد فرمان مرا گردن نهند و به من ايمان آورند باشد كه راه يابند. سوره بقره/آیه ۱۸۶»
رویکرد اگزیستانسیالیسم قرآن در مواجهه با فرد آسیبدیده
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب با اشاره به اینکه رویکرد قرآن کریم در مواجهه با فرد آسیبدیده یک رویکرد اگزیستانسیالیسم است، اظهار کرد: اساسا ورود قرآن به طرح مسئله شر، معنوی و تسلیبخش است و با رویکردهای منطقی و قرینهای فلاسفه و تئودیسه که به آنها اشکالات بیشماری وارد است، با انسان رنجدیده سخن نمیگوید.
وی در پایان یادآور شد: عدهای تلاش نکنند تا نسخهها و روایات دیگری که از تئودیسههای مختلف در سنتهای دینی وجود دارد را از قرآن استخراج کنند بلکه باید پاسخ اصلی قرآن کریم را دنبال کنند که خطاب به انسان رنجدیده میگوید خدا در هر لحظه و موقعیتی در کنار انسان است و از رگ گردن به او نزدیکتر است در واقع ما نوازش و مراقبت و عشق الهی را در مواجهه با رنج درک میکنیم.