انَّ اللّه لايستجي اَن يضربَ مثلاً ما بعوضةَ فما فوقهافاماالذين آمنوا فيعلمون انه الحق من ربهم و اماالذين كفروفيقولون - ما ذا ارادَاللّه بهذا مثلاً. يضلُّ به كثيراً و يهدي بهكثيراً و ما يضلُّ به الالفاسقين.(البقره، 20 تا 24)
«خداي شرم نكند كه زند مثل بيشهاي يا چيزي كه فزون آنبود پس ايشان كه گروندگانند دانند كه آن مثل درست است از خدايايشان و اما ايشان كه كافرانند ميگويند اين چه سخن باشد و چهخواست خدا باين مثل كه زد؟ بسياري را به آن گمراه كند و بسياريرا به آن راه مينمايد و گمراه نكند مگر فاسقان را (كه ازفرمانبرداري بيرون شدهاند)» .
مفسرين عامه گفتهاند: اين تمثيل در اثبات اين معني است كهتمثيلات در كتب الهي جايز و شايع است. چه پس از آن كه در آياتسابقه خداوند مثلي چند آورد اينك در پي آن محاسن و منافع آن رابيان ميفرمايد و حق آن را ادا ميكند و گفتهاند:
«واشرط في المثل ان يكون علي وفق الممثل له منالحجةاللتي تعلق به التمثيل في العظم والصغر و النحسة والشرف دون اممثل. فان التمثيل انما يصاراليه لكشف المعنيالممثل له، و رفع العجاب عنه، و ابراز. في صورةالمشاهدالمحسوس، ليساعدالوهم العقل و يصالحه عليه. فان المعنيالصرف انما يدركه العقل مع منازعة من الوهم لان منطبعةالعيل الي الحسن و حب المحاكات و لذلك شاعتالامثال في الكتب الالهيه، فيمثل الحقير كما يمثل العظيمبالعظيم، و ان كان الممثل اعظم من كل عظيم- كما مثل فيالانجيل غل الصدر بالنخالة و القلوب القاسية بالحصاة ومخاطبة السفهاء باثارة الذنابير و جاء في الكلام العرباسمع من قراد و اطيش من فراشه و اعز من فخ البعوض.
و نيز گفتهاند - سبب نزول اين آيه آن بوده است كه چون خدايمثال فراوان از مگس و عنكبوت و نحل و مورچه در كتاب خود آورد،يهوديان گفتهاند: خداي را از ذكر اين موجودات حقير چه اراده بوده؟و مشركان نيز گفتهاند خدايي را كه اين موجودات را ذكر كند پرستشنخواهيم كرد و چون آن هر دو گروه بر ايذاء پيغمبر متفق بودند، براين سخنان اعتراض كردند. از اين رو، آيه فوق نازل شد. تا عظمتو اهميت امثال را به آنان بفهماند كه اگر جمله خلايق جمع شوند كهپشهاي بيافرينند هر آينه از اين كار در ميمانند و البته خداوند از ذكرچنين مخلوقي ضعيف بر سبيل تمثيل و از آن بالاتر نيز مانند مگسيا عنكبوت ابا نخواهد كرد.
در بعضي تفاسير «لايستحيي» را به معني لايترك گرفتهاند و دراين صورت معني چنين است كه خداي متعال رها نخواهد كرد كهمثلي به پشه بزند «و ما فوقها» را به معني كوچكتر از پشه نيزگرفتهاند.
در تفاسير شيعه، در اين باب سخني از امام صادق (ع) روايتكنند كه شامل حكمي بليغ و اندرزي بسيار عالي و دقيق است و آناين كه فرمود: «انما ضرب الله المثل با لبعوضة لانها علي صغرحجمها خلق الله فيها جميع ما خلق الله في الفيل مع كبره و زيادةعضوين آخرين و هما جناحيها».
و نيز گفتهاند كه اين مثل در شأن اميرالمؤمنين(ع) و رسول الله(ص) است «و ما فوقها» اشاره به رسول خداست چه آنان كه ايمانآوردند كه: اميرالمؤمنين(ع) يكون حقاً من ربهم كما اخذ الرسولالميثاق عليهم له».
صدرالدين شيرازي به مناسبت اين آيه به مشرب خود تحقيقيلطيف در باب رواج و كثرت امثال در كلام انبياء و حكما انجام داده وگفته است: «امثال در كتب الهي بسيار و در عبارات فصحاي عرب وغير عرب فراوان و در اشارات حكماء و مرموزات ايشان و همچنيندر صحف اوايل و آثار متقدمين به كثرت آمده است چنان كه در علمهندسه كه در آنجا خيال را با حس ظاهر تركيب كنند تمثيل رامضاعف سازند و امر عقلي را به خيال و امر متخيل را به شكلمحسوس هندسي مجسم كنند. زيرا آدمي هرگاه معنايي به خاطرآورد كه عقل آن را درك كند خيال با آن منازعت نمايد اما اگر باتشبيه و تمثيلي قرين باشد خيال به معاونت عقل آمده و عقل بهادراك آن معني توانا شود چه از طبيعت خيال تقليد و محاكات استو براي هر معنايي مثالي محسوس ميطلبد... از اين رو از خداوندحكيم بعيد نخواهد بود كه امور حقير را به اشياء حقير و امور خطير رابه اشياء خطير تمثيل فرمايد.
صاحب كشاف در تفسير اين آيه نكته لطيفي را متذكر است كهحاكي از دقت نظر وحدت بصر مؤلف آن كتاب است. ترجمه سخناو اين است. چه بسيار كه در خلال كتابهاي كهنسال جنبندهايخرد مشاهده ميشود كه چون اوراق آن را برفشانند ديده شود و گرنهساكن و آرام بماند و اگر حركت دستي ببيند بگريزد پس خداوندي راپرستش سزاست كه صورت اين جانور را بداند و اعضا پيدا و پنهانآن را بيافريند و تفاصيل خلقت آن را بشناسد و ديده او را روشناييبخشد و بر ضمير و باطن او آگاه باشد چه بسا كه در آفرينشجنبندگاني ديگر از او خردتر وجود دارند كه ما را از آن اطلاعي نيستو گفتهاند:
يا من يري مدّالبعوض جناحها في ظلمةاليل البهيم الاليل
و يري عروق بناطها في بحرها والفح في تلك العظام النحل
و نزديك به همين معني است كه سعدي گفته:
حاجت موري بعلم غيب بداند در بن چاهي بزير صخرهي صما
تمثيل به ذره در ادب فارسي بسيار آمده و آن يا اشاره به كميّتدر مقام تشبيه اشياء فراوان و كثير است و يا به كيفيت در موردتشبيه با مور خرد و حقير.
حافظ ميفرمايد:
اي عاشقان كوي تو از ذره بيشتر من كي رستم بهوصل تو كز ذره كمترم
و نيز ذره را در برابر آفتاب تمثيل كنند موقعي كه چيزي يا كسيبا همه پستي و حقارت به طلب مطلوبي بلند مرتبت برآيد.
و نيز حافظ ميفرمايد:
به هواداري او ذره صفت رقص كنان تا به سرچشمه خورشيد درخشان بروم
صوفيه را در معناي اين مثال باصطلاحات و مبادي خودتأويلاتي است. يكي از ايشان گفته: «اماالذين آمنوا فيعملون انهالحق... الخ» يعني كساني كه در نزد شاهد ازل به نعمت مشاهدهرسيدهاند و جمال حق را ديده و كلام او را شنيده، ميدانند كه قرآنحق است و از پروردگار است، پس آن كس كه ديدهاش به سرمةاصطفي نوراني گشته مشاهدات صفات الهي را به چشم سر و ديدهراز ببيند ولي آن كس كه بينايي او را نور تجلي كتاب حق كور باشددر وادي گمراهي و ضلالت رفته و نابود گردد.
و نيز گفتهاند: «بين العبد و بين الله بحران»: «بحرالهلاك وبحرالنجاة و قد يهلك في بحرانجاة خلقٌ كثيرٌ كماقال يضلُّ به كثيراًو يهدي به كثيراً».
شيخ شبستري: در بيان آن كه عظم و صفر موجودات امرياست نسبي و در حقيقت آن اشياء كه به چشم ما خرد و حقير نمايندباز مظهر جمال حقاند گفته است:
بهر جزوي ز خاك اربنگري راست هزاران آدم اند روي هويداست
باعضا پشة هم چند پيل است در اسما قطرهي مانند نيل است
درون حبه صد خرمن آمد جهاني در دل يك ارزن آمد
به پر پشهي در جاي جاني درون نقطهي چشم آسماني
به آن فردي كه آمد حبهي دل خداوند دو عالم راست منزل...
و نيز گفتهاند:
اگر در فكر گردي مرد كامل هر آينه كه گويي نيست باطل
كلام حق همي ناطق بدين است كه باطل ديدن از ضعف يقين است
وجود پشه دارد حكمتاي خام نباشد در وجود تير و بهرام