حمد ، مکی
فاتِحَة كلّ شى‌ء: آغاز هر چيزى است كه ما بعد آن با آن آغاز، باز و گشوده ميشود و از اين معنى است عبارت- فاتحة الكتاب [سوره حمد]، كه اينطور ناميده شده.[1]
دورنمای کلی
ستايش، نيايش
اسامی سوره
فاتحةالکتاب(فاتحةالقرآن)، أم‌الکتاب(أم‌القرآن)، السبع‌المثاني، القرآن‌العظيم، سورةالحمد، سورةالصلاة، الصلاة، سورةالشفاء، سورةالشافية، سورةالرقية، سورةالأساس، سورةالوافية، سورةالکافية، سورةالکنز، سورةالشکر، سورةالثناء، سورةالمناجاة، سورةالتفويض، سورةالدعاء، سورةالنور، سورةتعليم‌المسأله، سورةالسؤال، سورةالحمدالأولي، سورةالحمدالقصري،[2] سورةالمنة.[3]
علت نام‌گذاری
«فاتحةالکتاب»؛ زيرا که آغازگر قرآن است و آموزش قرآن و قرائت نماز نيز با آن آغاز مى‌گردد.[4]
«ام‌الکتاب»؛ اُمّ هر شى‌ء اصل آن مى‌باشد و اين سوره هم اصل قرآن است زيرا كه تمام اغراض و هدفهاى قرآن و علوم و حكمتهاى آن را متضمن است.[5]
«السبع‌المثاني»؛ سبع به خاطر اينکه هفت آيه دارد و مثانی هم يا از ثناست يا از تثنيه به خاطر دوبار نازل شدن يا اعادۀ آن در هر رکعت و ....[6]
«القرآن‌العظيم»؛ احمد از ابوهريره روايت كرده كه پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از ام‌القرآن چنين توصيف فرمود: «آن ام القرآن و سبع المثانى و قرآن عظيم است»، و علت اين تسميه آن است كه بر آنچه در قرآن هست مشتمل است.[7]
«سورةالحمد و سورةالشکر و سورةالثناء»؛ به خاطر آنکه با حمد، شکر و ثنای الهی آغاز مي شود.
«سورةالصلاة»؛ به سبب اينکه صحت نماز متوقف بر آن است.[8]
«الصلاة»؛ به دليل حديث قدسى كه مى‌گويد: «نماز را بين خود و بنده‌ام به دو نيم تقسيم كردم ...» يعنى سوره را. مرسى مى‌گويد: براى اينكه اين سوره از لوازم نماز است كه از باب نام‌گذارى شى‌ء به اسم لازمش مى‌باشد.[9]
«سورةالشفاء، سورةالشافية، سورةالرقية»؛ به جهت روايتهای خواص اين سوره.
«سورةالاساس»؛ براى اينكه اصل قرآن است و نخستين سوره آن.[10]
«سورةالوافية»؛ در کشاف آمده است که سفيان‌بن‌عيينه آن را به اين اسم مى‌خواند زيرا كه تمام معانى قرآن در آن ايفا شده است. و ثعلبى گفته است براى اينكه هر سوره را مى‌توان در نماز دو نيم كرد نيمى را در يك ركعت و نيمى در ركعت ديگر به جز اين سوره را كه نصف‌ناپذير است، و مرسى گفته به خاطر اينكه آنچه براى خداوند و آنچه براى بنده هست جمع كرده است.[11]
«سورةالکافية»؛ براى آنكه در نماز از غير خودش كفايت مى‌كند ولى چيزى از سوره‌هاى ديگر از آن كفايت نمى‌كند.[12]
«سورةالکنز»؛ به خاطر وجود روايتی از علی عليه‌السلام که مي فرمايد: سوره فاتحه از گنج زير عرش خدا نازل شده است.[13]
«سورةالمناجاة»؛ به جهت ذکر مناجات بنده با پروردگارش در اين سوره که مى‌گويد: (إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ)[14]
«سورةالتفويض»؛ تفويض واگذارى امر به خداوند است؛ زيرا كه مشتمل است بر (إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ)[15]
«سورةالدعاء»؛ براى اينكه در (اهدنا) دعا مى‌كنيم.[16]
«سورةالنور»؛ قرآن كريم از كتب آسمانی با تعبير نور ياد مي‌كند[17] و هدف آنها را نورانی كردن انسانها مي‌داند بنابراين، سوره‌ای كه عصارۀ كتابِ نور است[18] ، خود نيز نوری باهر و نوراني‌كننده انسانهاست.[19]
«سورة تعليم‌المسأله»؛ براى اينكه در آن آداب سؤال و درخواست از خداوند هست كه به ثناگوئى خداوند پيش از سؤال ابتدا شده است.[20]
«سورةالسؤال»؛ به خاطر وجود الفاظ دعا و سؤال از خداوند متعال است.[21]
«سورة الحمدالأولی و سورة الحمدالقصري»؛ نام گرفتن سوره به اين دو نام به اين جهت است كه در ميان سُوَر حامدات، اوّلين و كوتاهترين سوره، حمد است.[22]
«سورةالمنة»؛ به خاطر لحن منتی قول خداوند که مي‌فرمايد: «ما به تو سبع‌المثانی و قرآن عظيم را داديم».[23]
تعداد آيات
تعداد آيات سورۀ حمد هفت آيه مي باشد.[24]
تعداد کلمات
تعداد کلمات سورۀ حمد بيست‌وپنج کلمه مي باشد.[25] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره ها مختلف است)
تعداد حروف
تعداد حروف سورۀ حمد صدوبيست‌وسه حرف مي باشد.[26] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره ها مختلف است)
اهداف و آموزه‌ها
مقاصد و اهداف كلى سورۀ حمد عبارت‌اند از:
بيان اصول اساسى دين، يعنى توحيد، نبوت و معاد؛
بيان نياز و عشق و دعا؛ اول اين سوره ستايش، وسط آن اخلاص و پايانش نيايش بى‌واسطه با خدا، و نوعى آموزش سخن گفتن مستقيم با اوست.[27]
محتوا و موضوعات
هفت آيه‌اى كه در سورۀ حمد وجود دارد هر كدام اشاره به مطلب مهمى است:
بِسْمِ اللَّهِ سر آغازى است براى هر كار، و استمداد از ذات پاك خدا را به هنگام شروع در هر كار به ما مى‌آموزد.
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ درسى است از باز گشت همه نعمت‌ها و تربيت همه موجودات به اللَّه، و توجه به اين حقيقت كه همه اين مواهب از ذات پاكش سرچشمه مى‌گيرد.
الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اين نكته را بازگو مى‌كند كه اساس خلقت و تربيت و حاكميت او بر پايه رحمت و رحمانيت است، و محور اصلى نظام تربيتى جهان را همين اصل تشكيل مى‌دهد.
مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ توجهى است به معاد، و سراى پاداش اعمال، و حاكميت خداوند بر آن دادگاه عظيم.
إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ، توحيد در عبادت و توحيد در نقطه اتكاء انسانها را بيان مى‌كند.
اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ، بيانگر نياز و عشق بندگان به مساله هدايت و نيز توجهى است به اين حقيقت كه هدايتها همه از سوى او است.
سرانجام آخرين آيه اين سوره، ترسيم واضح و روشنى است از صراط مستقيم راه كسانى است كه مشمول نعمتهاى او شده‌اند، و از راه مغضوبين و گمراهان جدا است.[28]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
از رسول اكرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نقل شده است كه فرمود: «هر كس سورۀ فاتحه‌الكتاب را بخواند به او آن چنان پاداش مي‌دهند كه گويى دو ثلث قرآن را خوانده و بر هر مؤمن و مؤمنه صدقه داده است». همين مضمون از آن حضرت، به سند ديگرى نقل شده است با اين تفاوت كه گويى تمام قرآن را خوانده است.
از ابىّ‌بن‌كعب نقل شده است كه گفت: من سورۀ فاتحه را بر رسول اكرم خواندم حضرت فرمود: قسم به كسى كه جانم در دست اوست در تورات و انجيل و زبور و حتى در خود قرآن مانند اين سوره نيست اين سوره «امّ‌الكتاب» و «سبع المثانى» است و اين سوره بين خدا و بنده‌اش تقسيم شده است و براى بنده است آنچه بخواهد.
محمّدبن‌مسعودعياشی نقل مي‌كند كه رسول‌اكرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله به جابر فرمود: «اى جابر آيا بهترين سوره‌اى را كه خدا در كتابش نازل كرد به تو نياموزم؟ جابر عرض كرد: آرى پدر و مادرم فدايت باد يا رسول اللَّه به من ياد ده. پس رسول اكرم سورۀ حمد را كه امّ الكتاب است به او آموخت سپس فرمود: اى جابر دوست دارى از فضيلت آن براى تو بگويم؟ گفت: بلى پدر و مادرم فدايت، حضرت فرمود: اين سوره شفاء هر درد و بيمارى است جز مرگ».
از حضرت امام صادق عليه‌السلام نقل شده است كه فرمود: «كسى كه از حمد شفا نيابد هيچ چيز او را خوب نمي‌كند».
اميرالمؤمنين از رسول‌اكرم نقل مي‌كند كه خداوند به من فرمود: «وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ»[29] (اى محمّد همانا ما هفت آيه با ثنا و قرآن با عظمت را براى تو فرستاديم) حضرت مي‌گويد: خدا سورۀ حمد را در برابر همه قرآن قرار داد و بر نازل كردن آن به خصوص بر من منت نهاد بعد فرمود: فاتحة الكتاب شريف‌ترين چيزى است كه در گنجينه‌هاى عرش است. خداوند محمّد را بدان اختصاص و شرافت داد و هيچكدام از پيامبران را با او در اين جهت شريك ننمود. جز سليمان كه به او از اين سوره (بسم اللَّه ....) داده شد. همانطور كه قرآن از زبان بلقيس اين چنين حكايت مي‌كند: «إِنِّی أُلْقِی إِلَی كِتابٌ كَرِيمٌ إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» (نامه‌اى گرامى به من داده‌اند از جانب سليمان و بنام خداى رحمن و رحيم است).
سپس فرمود: هر كه آن را بخواند در حالى كه به دوستى محمّد و آل او معتقد و به ظاهر و باطن آن مؤمن، و پيرو فرمانش باشد خداوند در برابر هر حرفى از آن حسنه‌اى به او مي‌دهد كه هر يك از آن بالاتر از دنيا با همه اموال و خيراتش مى‌باشد. و اگر كسى بدين سوره كه خوانده ميشود گوش فرا دهد به مقدار يك سوم از ثواب و اجر خواندنش را خواهد داشت اين چيز را غنيمت شمرده و آن را بيشتر كنيد تا موقعش نگذرد و حسرت و آه در دلتان نماند. [30]
محل نزول
سورۀ حمد بقول ابن عباس و قتاده مكى، و بقول مجاهد، مدنى است و بعضى معتقدند يك بار در مكه و بار ديگر در مدينه نازل شد.[31]
زمان نزول
با توجه به اينکه سورۀ حمد جزو اولين سوره های نازله است بنابراين زمان نزول آن در سال اول بعثت پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌و‌آله مي باشد.
فضای نزول
در ابتدای رسالت پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌و‌آله که قرآن به تدريج در حال نزول است مانند هر کتاب کامل و جامعی نياز به معرفی و تبيين محتوای خويش دارد تا اهداف بلند آن مشخص گردد. خداوند در ابتدای کتابش معارف بلند اين کتاب را به صورت چکيده بيان نموده است و چون هدف کلی از نزول قرآن هدايت انسان هاست در اين سوره هم به اين مهم اهميت داده شده است.
ترتيب در مصحف
سورۀ حمد در ترتيب فعلى قرآن، اولين سوره به شمار مى‌آيد.[32]
ترتيب بر اساس نزول
سورۀ حمد پنجمين سورۀ نازله قرآن مي‌باشد و بعد از سوره مدثر نازل شده است. [33] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره های قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلی
سورۀ حمد سوره ما قبل ندارد.
ويژگى
سوره حمد موقعيت متمايزی در بين سوره های قرآن دارد و موارد زير از ويژگی های منصر بفرد اين سوره است:
قرائت سوره حمد در تمامی نماز ها واجب است و بدون آن نماز صحيح نيست از پيامبر اسلام صلی الله عليه و آله نقل شده که فرمودند: «لا صلاة الّا بفاتحة الکتاب»[34] و در بعضی از تعابير فرموده اند: «لا صلاة لمن لم يقرأ بفاتحة الكتاب».[35]
اولين سوره كامل كه بر پيامبر صلی الله عليه و آله نازل گرديده سوره حمد است. [36]
اين سوره با ويژگی هايی که دارد طبق روايات وارده از پيامبر صلی الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام برترين سوره قرآن است. [37]
سوره ای است که بين خدا و بندگانش تقسيم شده است.[38]
اين سوره اساسا با سوره‌هاى ديگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنى دارد به خاطر اينكه سوره‌هاى ديگر همه بعنوان سخن خدا است، اما اين سوره از زبان بندگان است، و به تعبير ديگر در اين سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است.[39]
سوره حمد أساس قرآن است؛ ابن عباس مفسر معروف اسلامى مى‌گويد: «ان لكل شى‌ء اساسا ... و اساس القرآن الفاتحة»." هر چيزى اساس و شالوده‌اى دارد ... و اساس و زير بناى قرآن، سوره حمد است".[40]
سوره حمد به عنوان يك موهبت بزرگ به پيامبر ص معرفى شد، و در برابر كل قرآن قرار گرفته است، آنجا كه مى‌فرمايد وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ:" ما به تو سوره حمد كه هفت آيه است و دو بار نازل شده داديم همچنين قرآن بزرگ بخشيديم" (سوره حجر آيه 87).[41]
در احاديث اسلامى در منابع شيعه و سنى تاكيد بر تلاوت سوره حمد شده است، تلاوت آن به انسان، روح و ايمان مى‌بخشد، او را به خدا نزديك مى‌كند، صفاى دل و روحانيت مى‌آفريند، اراده انسان را نيرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون مى‌سازد، و ميان او و گناه و انحراف فاصله مى‌افكند. [42]
همه سوره‌هاى قرآن سخن خداست و خطاب آن به طور معمول به مردم است، اما آهنگ سورۀ حمد، از زبان مردم و خطاب به خداست؛ يعنى قرآن كريم در اين سوره شيوۀ مناجات و سخن گفتن با خدا را به مردم آموزش داده است.[43]
اين سوره يکی از پنج سوره ای است که با عبارت «الحمدلله» آغاز شده است اين سوره ها عبارتند از فاتحه، انعام، کهف، سبأ، فاطر که همه آنها جزو سور مکی هستند.
بحث در مورد آمين گفتن بعد از قرائت فاتحه:
اهل سنت معتقدند که کلمه آمين بعد از فاتحه مستحب است[44] ، ولی اماميه آنرا جايز نمی داند بلکه آنرا بدعت و حرام و مبطل نماز می داند.[45]
[1]ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن با تفسير لغوى و ادبى قرآن، ج3، ص 2
[2]ترجمۀ الإتقان فى علوم‌القرآن، ج1، ص 189 - 193
[3]تبصير الرحمن و تيسير المنان، ج 1، ص 9
[4]ترجمۀ الإتقان فى علوم‌القرآن، ج1، ص 189
[5]همان، ص 190
[6]همان
[7]همان
[8]همان، ص 192
[9]همان
[10]همان، ص 191
[11]همان
[12]همان
[13]تبصير الرحمن و تيسير المنان، ج1، ص 9
[14]ترجمۀ الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 192
[15]همان
[16]همان
[17]سورۀ مائده، آيه 44
[18]سورۀ ابراهيم، آيه 1
[19]تفسير تسنيم ، ج1، ص 259
[20]همان به نقل از مرسي
[21]ترجمۀ الإتقان فی علوم القرآن،ج 1، ص 192
[22]تفسير تسنيم، ج1، ص 259
[23]تبصير الرحمن و تيسير المنان، ج1، ص 9
[24]التفسير الكبير: تفسير القرآن العظيم (الطبرانى)، ج1، ص 113
[25]همان
[26]همان
[27]تفسير قرآن مهر، ج1، ص 124
[28]تفسير نمونه، ج1، ص 7-6
[29]سورۀ حجر،آيه 87
[30]ترجمۀ مجمع‌البيان، ج1، ص 34 و 35
[31]همان ص 33
[32]تفسير قرآن مهر، ج1، ص 123
[33]التمهيد فی علوم القرآن، ج1، ص 136
[34]عوالي‌اللآلي، ج 3، ص 83
[35]همان، ج 1، ص 196
[36]التمهيد، ج1، ص143
[37]تفسير نمونه، ج1، ص 3
[38]مجمع البيان،ج1، ص88
[39]تفسير نمونه، ج1، ص 2
[40]همان، ج1، ص 4
[41]همان، ج1، ص 5
[42]همان، ج1، ص 5
[43]تفسير قرآن مهر، ج 1، ص 124
[44]أنوار التنزيل و أسرار التاويل،ج1 ص32، الجامع لأحكام القرآن، ج1، ص 129، الدر المنثور فی تفسير المأثور، ج1، ص 16
[45]الفقية(للصدوق)،ج1 ص 390، المقنعة(للشيخ المفيد)، ص 105، تفسير کنز الدقائق و بحر الغرائب،ج1 ص87