بقيّة‌‌الله

پدیدآورمحمد حجتیان

نشریهدائرة المعارف قرآن

شماره نشریهجلد 6

تاریخ انتشار1388/06/18

منبع مقاله

share 3688 بازدید
دائرة المعارف قرآن كريم، جلد 6، صفحه 13

بقيّة‌‌الله : باقى گذارده خداوند، امام‌‌معصوم(عليه السلام)، حضرت مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشريف)

بقيه در لغت به معناى باقى مانده، بازمانده و زيادى چيزى آمده است.[1] اين واژه از ريشه «ب‌‌ـ‌‌ق‌‌ـ‌‌ى» در برابر فناست، از اين رو دربردارنده نوعى ثبات و دوام و به معناى باقى‌‌مانده ثابت و پايدار است.[2]
واژه مذكور نزد عرب به صورت ضرب‌‌المثلى براى خوبى و فضيلت نيز به كار مى‌‌رود: «فلانٌ بقية‌‌القوم» يعنى آن شخص از برگزيدگان قوم است.[3]
واژه «بقية الله» در قرآن تنها يك بار و در داستان‌‌حضرت شعيب(عليه السلام) آمده است كه وى پس از برحذر داشتن قوم خويش از كم‌‌فروشى در داد‌‌و‌‌ستدها فرمود: آنچه خداوند براى شما باقى گذارده بهتر است براى شما، اگر ايمان داشته باشيد: «بَقِيَّةُ اللّهِ خَيرٌ لَكُم اِن كُنتُم مُؤمِنينَ».(هود/11،86) واژه «بقيه» بدون اضافه به «الله» و ديگر مشتقات از ريشه بقاء در موارد متعددى به كار رفته و در آنها از مسائلى چند سخن به ميان آمده است؛ مانند لزوم دورى جستن از سود حاصل از ربا (بقره/2،278)، ماندگار بودن خداى متعالى (طه/20،73) و آنچه نزد اوست (نحل/16،96؛ قصص/28،60؛ شورى/42،36)، باقى ماندن آخرت (اعلىَ/87،17) و رزق الهى (طه/20،131) و اظهار شگفتى از نبودن بقايايى از‌‌نسل قديم كه
دائرة المعارف قرآن كريم، جلد 6، صفحه 14
از فساد در زمين نهى كنند. (هود/11،116)
بررسى آيات ياد شده نشان مى‌‌دهد كه اساساً، بقا و ماندگارى تنها از آن خداى متعالى و اسماى‌‌حسناى وى[4] و چيزى است كه وجهه خدايى داشته: «و يَبقى وجهُ رَبِّـكَ ...»(الرحمن/55،27) يا نزد او باشد: «و ما عِندَاللّهِ باق»(نحل /16، 96) و جز آن از بين رفتنى است:
«كُلُّ مَن عَلَيها فَان»(الرحمن/55،26)، «ما عِندَكُم يَنفَدُ»(نحل/16،96)، چنان كه سودى كه از راه حرام (ربا) به دست آيد ناپايدار است: «يَمحَقُ اللّهُ الرِّبوا».(بقره/2،276)
مقصود از بقيّة الله در آيه ياد شده (هود/11،86) سود حلالى است كه پس از رعايت پيمانه صحيح و دقيق باقى مى‌‌ماند[5]، از اين رو مال* باقى مانده و متمايز از حرام به «الله» اضافه گشته و چنين اضافه‌‌اى حاكى از نوعى شرافت و ارزش است.[6] برخى گفته‌‌اند: مراد از بقيه‌‌الله يا مالى است‌‌كه در دنيا در دست شخص مى‌‌ماند يا ثواب خدا (كه در آخرت به او مى‌‌رسد) يا خشنودى خداست (كه نصيب وى مى‌‌گردد) و در هر سه صورت بقية الله خير است، زيرا اگر مراد از بقية‌‌الله مال باشد خير بودن آن از اين روست كه چنين شخصى كه در داد و ستد خويش به سود حلال بسنده مى‌‌كند، مورد اعتماد مردم واقع مى‌‌شود و معامله او رونق يافته، از اين راه درهاى روزى بر روى او گشوده مى‌‌شود و اگر آن را بر ثواب اخروى حمل كنيم، روشن است كه دنيا و آنچه در آن است فانى مى‌‌شود و ثواب و اجر اخروى، جاويد و از اين جهت خير است و اگر آن را به خشنودى خداوند معنا كنيم خير بودن بقية اللّه نيازى به توضيح ندارد.[7] برخى محققان، «بقية‌‌الله» را در آيه ياد شده به قسط و عدل* تفسير كرده و گفته‌‌اند: خداى سبحان مال را زينت زندگى دنيا مى‌‌داند (كهف/18،46)؛ اما قسط و عدل را جزو بقية‌‌الله و باقيات صالحات دانسته، مى‌‌فرمايد: اگر قسط و عدل را رعايت كنيد عدل الهى زنده مى‌‌شود و اين براى شما بهتر است و‌‌ مى‌‌ماند.[8]
مفسران به معانى ديگرى نيز مانند اطاعت و انقياد، رزق، موجود مبارك و ارزشمند و رحمت و فضل اشاره‌‌كرده‌‌اند.[9]
به نظر مى‌‌رسد همه اين موارد از باب بيان مصداق باشد و از اين رو بر آنها بقية الله اطلاق شده است و آيه مورد بحث (هود/11،86) گرچه در مورد خاصى نازل شده؛ اما با توجه به جامعيت و گستردگى ويژه قرآن مى‌‌توان بقيّة الله را بر هر وجود سودمند و پايدارى كه از سوى پروردگار براى
دائرة المعارف قرآن كريم، جلد 6، صفحه 15
بشر مانده و مايه رحمت و خير و سعادت او شده باشد به كاربرد، از اين رو انبياى الهى، امامان و رهبران دينى مى‌‌توانند‌‌از بارزترين مصاديق «بقية‌‌الله» باشند، چنان‌‌كه در جوامع روايى بر ائمه‌‌طاهرين(عليهم السلام) تطبيق شده است[10] و چون حضرت ولىّ عصر(عجل الله تعالى فرجه الشريف) آخرين امام و تنها بازمانده انبيا و امامان و آخرين ذخيره الهى و يگانه حجت خداوند در روى زمين براى حفظ جوامع انسانى و از بهترين مصداقهاى اسماى حسناى الهى و مظاهر قسط و عدل[11] است، مى‌‌تواند از روشن‌‌ترين مصاديق «بقيّة اللّه» به شمار آيد. گواه اين مدعا آن است كه‌‌افزون بر ادعيه و زيارات، در روايات فراوانى، از آن حضرت به «بقيّة اللّه» تعبير شده است؛ امام‌‌صادق(عليه السلام) فرمود: هرگاه خواستيد به او خطاب كنيد بگوييد: «السلام عليك يا بقية اللّه».سپس به آيه شريفه «بقية‌‌الله خير لكم»(هود/11،86) استشهاد فرمودند.[12] بر پايه روايتى از امام باقر(عليه السلام)اولين جمله‌‌اى كه امام زمان(عج) هنگام ظهور بر زبان مى‌‌آورند آيه شريفه «بَقِيَّةُ اللّهِ خَيرٌ لَكُم...»است و آنگاه مى‌‌فرمايند:«أنا‌‌بقيّة اللّه و حجّته و خليفته =منم آنچه خداوند براى شما باقى گذارده و حجت و خليفه او».[13]

منابع

اقرب الموارد فى فصح العربية والشوارد؛ بحارالانوار؛ التحقيق فى كلمات القرآن الكريم؛ تفسير التحرير والتنوير؛ تفسير الصافى؛ التفسير الكبير؛ تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب؛ تفسير موضوعى قرآن كريم؛ الكافى؛ القاموس المحيط؛ الكشاف؛ لسان العرب؛ لغت نامه؛ مجمع البحرين؛ مجمع‌‌البيان فى تفسيرالقرآن؛ الميزان فى تفسير القرآن.
محمد حجتيان



[1]. لسان العرب، ج 1، ص 467؛ مجمع البحرين، ج 1، ص 229، 230، «بقى».
[2]. القاموس المحيط، ج 2، ص 1659؛ التحقيق، ج 1، ص 317، «بقى».
[3]. اقرب الموارد، ج 1، ص 191؛ لغت نامه، ج 3، ص 4259.
[4]. تفسير موضوعى، ج 7، ص 213.
[5]. الكشاف، ج 2، ص 418 ـ 419؛ مجمع‌‌البيان، ج 5، ص 286؛ الميزان، ج 10، ص 364.
[6]. الكشاف، ج 2، ص 418 ـ 419؛ التحرير والتنوير، ج 12، ص‌‌139 ـ 140.
[7]. التفسير الكبير، ج 18، ص 42.
[8]. تفسير موضوعى، ج 7، ص 212 ـ 213.
[9]. جامع‌‌البيان، مج‌‌7، ج 12، ص 131 - 132؛ مجمع‌‌البيان، ج 5، ص 321؛ الكشاف، ج 2، ص‌‌418.
[10]. بحارالانوار، ج 46، ص 264؛ ج 24، ص 211.
[11]. تفسير موضوعى، ج 7، ص 213.
[12]. الكافى، ج 1، ص 411 ـ 412.
[13]. الصافى، ج 2، ص 468؛ كنزالدقائق، ج 6، ص 226.

مقالات مشابه

بررسی تطبیقی وجود منجی‌ موعود در قرآن و عهدین

نام نشریهقرآن در آینه پژوهش

نام نویسندهمرتضی خرمی, سیده‎فاطمه حسینی, محمد هادی یدالله‌پور

سبک اخلاق اجتماعی مهدی‌یاوران؛ برگرفته از آیات و روایات

نام نشریهپژوهش‌های مهدوی

نام نویسندهعلی‌نقی فقیهی, سمیه دریساوی, حسن نجفی

بررسی تطبیقی «آیه اظهار» از منظر فریقین

نام نشریهپژوهش‌های مهدوی

نام نویسندهرضا رمضانی, سیدمسعود پور سیدآقایی, سیدمحمدحسین موسوی

واکاوی جریان نجات مستضعفان در قرآن

نام نشریهپژوهش‌های مهدوی

نام نویسندهمحمدمهدی حائری‌پور

مهدویت در قرآن (تأملی در آیه 105 سوره انبیاء)

نام نشریهپژوهش‌های مهدوی

نام نویسندهسیدمسعود پور سیدآقایی, سیدمحسن کاظمی, محمد حلفی

منجی در مکاشفات یوحنا و مقایسه آن با قرآن کریم و روایات امامیه

نام نشریهقرآن و حدیث

نام نویسندهعباس همامی, احمد شاه علی فردویی